2013 жылы Орталы? Азия ?а?ты?ыстарды? оша?ына айналады деп ?лем сарапшылары жарысып жазып жатыр. Мысалы?а Халы?аралы? да?дарыс тобы к?птеген себептерді ал?а тарта отырып, ?лемдегі ?а?ты?ыстар оша?ыны? ал?аш?ы онды?ына Орталы? Азияны енгізіпті. Ресей мен А?Ш-ты? барлау ?ызметтері де Орталы? Азияда су, шекара т??ірегінде ?а?ты?ыстар орын алады деп болжам жасауда. ?рине болжамдарын ??дай теріс ?абыл еткей дейміз. Десек те, ??дай са?танса? са?таймын деген ?ой. Бір ты?ырды? таян?анын да жо??а шы?ара алмаймын. Осы?ан байланысты Орталы? Азияны?, оны? ішінде ?аза?станны? биыл?ы ішкі-сырт?ы ?ауіп-?атерлеріне бас?аша ?ырынан ?ыс?аша ?ана то?талсам.
?лемді б?ліске салып жат?ан алып к?штерді? тек м?сылман халы?тарына ?ана шетінен б?лік салып келе жат?анын ескерсек, сарапшыларды? болжамы одан сайын ?уат ала т?сері аны?. Одан ?алды ?ар?ын алып келе жат?ан Еуразиялы? интеграция?а ?арсы А?Ш-ты? да ?арсылы?ы к?шейіп барады. ?ай к?ш болмасын ?зіні? б?лік салу ?рекеттерін «азат етуші» не «??т?арушы» аттарымен б?ркемелейтіні с?зсіз. Вьетнам со?ысы туралы голливудты? фильмдер естері?ізде болар, к?ріп отыр?ан адам вьетнамды?тарды аямай ?лтірсе екен деп отырады. ?ынадай ?ырылып жат?ан вьетнамды?тар?а ашыма?ан жан, бір американды? ?лсе жылау?а дейін барады. Н?тижесінде вьетнамды?тар ??быжы?тар, американды?тар азат етушілер. Ресейді? Шешенстан со?ысы туралы ?гіт насихаттары да осы сарында. Террорист ел, ядролы? бомбасымен ?лемге ?ауіп т?ндіруші ел деген желеулермен Ау?анстан мен Иракты? тас тал?анын шы?арды. Т?рлі ?а?ты?ыс, т??керістермен араб елдерін ?алпа?пен бір-а? ?рып алды. Бас?асын айтпа?анны? ?зінде ?зге елді? жерін басып алып жат?ан Израиль ?скерлері отанын ?ор?ау ?шін со?ысып жат?анына еш?андай ш?б? келтірмейді. Е? сора?ысы ?аншама жылдар бойы ?здіксіз ?арусыз халы?ты ?лтіріп келе жат?анын ?лем хал?ы к?ріп отырса да шара ?олданбауында. Сонда б?л жерде кім отанын ?ор?ап жатыр? ?лемде болып жат?ан осындай ?ділетсіздіктерден кейін Орталы? Азия?а т?рлі бетперделер киіп, басып кіріп жатса та? ?алу?а болмайды.
Жалпы Орталы? Азия?а сырттан келетін ?ауіптен г?рі ішкі ?аупі, ішкі проблема ?лде?айда ?ауіпті. ?зара ?арым ?атынастары ?урап т?р?ан ш?птей сезіледі. ?сіресе ?збекстан мен Т?жікстан, ?збекстан мен ?ыр?ызстан аралары. Осы ?ш елді? арасында со?ыс ?рті т?тану м?мкіндігі басым. Атал?ан ?ауіпті жылды? ал?аш?ы аптасында-а?, ?збек-?ыр?ыз шекарасында ?а?ты?ыс болып ?лгерді. Б?л сарапшылар болжамыны? шынды??а жанасатынды?ын сездіреді. Егер де осы жерде тараптар бір бірін айыптап жат?ан ескерсек, проблемаларды? ?за??а созылатынды?ынан, ушы?а т?спесе басылмайтынынан хабар береді ж?не б?ны жергілікті халы? та, билік те, сарапшылар да, барлы? тарап біліп отыр. Міне, осынысы ?шін де, я?ни Орталы? Азияда?ы кез келген ?а?ты?ысты? ?ауіпті т?сы, бір басталса со?ы ?за??а созылып кететіндігінде. Себебі туысты? байланысы мы?ты дамы?ан халы?ты? бір ?кілін ?лтіру, соны? барлы? туыстарын ?лтірумен те?, туыстарыны? б?рін ?лтіру бір ?лтты ?лтірумен те?. Я?ни ?арсы жа?ты? бір азаматын ?лтірсе?із, оны? туыстарыны? б?рі Сізге жау болады. ?ан?а ?ан ?айтара алмауды ар сана?ан ?лттар арасында ?ан т?гілсе арты ?за??а созылары осыдан…
Мені? ойымша сырт?ы к?штер алдымен Орталы? Азияда?ы халы?тарды со?ыс?а психологиялы? т?р?ыдан дайындап жат?ан сия?ты к?рінеді. Біз к?бінесе осы факторды ?мыт ?алдыра береміз. Мысалы?а Орталы? Азия ?ана емес жалпы артта ?ал?ан елдер арасында жал?ан патриотизмді, национализмді шектен тыс насихаттауды? ?ауіпті т?рі ?алыптасып келеді. ?рине м?ндай ??р?а? не жала? сезімдер ар?ылы м?дениеті жо?ары, дамы?ан елдерді? халы?тарын иландыра алмасы аны?. Б?л сезімдерді арамызда насихаттауды? шектен шы??анды?ы немесе санамызды жаула?аны сонша, б?л жолда адамдарды ?ырып жоюды ерлікке балап кетті. Отанды ?ор?ау деген желеумен адам ?лтіруді? оп о?ай екенін, л?ззатпен ?лтіріп, тіпті к?ріп отыр?ан адамда ?арсы тарапты? адамын ?лтірсе же?ілдеп ?алатын, рахаттанып ?алатын сезім ?алыптастырды. Тарихта еш?андай ел ?зін бас?ыншы ретінде к?рсеткен не насихатта?ан емес. Барлы?ы отан ?ор?ау ?ранымен со?ыс?ан. Насихатты? к?штілігі соншалы? шын м?нінде ?айсысыны? отанын ?ор?ап жат?анын ажырату ?иын?а со?ып барады. ?ар?ын ал?ан осы тенденцияны? со?ы артта ?ал?ан елдерді ?ыр?ын?а ?шыратуы м?мкін. Себебі барлы?ы отанын не ?лтын ?ор?ау сезімімен бір-бірін ?ырып салу?а психологиялы? т?р?ыдан дайын. Орталы? Азияда?ы елдерді? шекараларынан жиі ?тсе?із атал?ан психологиялы? жа?дай?а ку? боласыз. Я?ни бір бірін атып тастау?а дайын тараптарды бай?айсыз. Сонды?тан да араларында жиі ?а?ты?ыстар болып жатыр.
Б?л сезімдерді? барлы?ы, адамдарды ?лтіруді моральды? т?р?ыдан а?тауды? жолдары деп білемін. Ма?сат адамдар т?рлі сезімдерді? жетегінде бір-бірін аяусыз ?лтіре берсе, ?ару жара?ты? саудасы то?тамаса. Мысалы?а, алыс?а бармай-а?, арамызда ?зге елді? ?скери бас?ыншылы?ына атсалыс?ан азаматтар бар. Отанын ?ор?аушы елді? адамдарын ?лтіріп келгенді ?спеттеп, мектепте балаларды? алдына апарып батыр ретінде насихатта?анымыз ?аншалы?ты адамгершілікке не гуманизмге тура келеді? Б?л жерде кім отанын ?ор?аушы? Ерте? бізді? елге басып кіруші елді? ?скерін осылай насихаттап жатса ?аншалы?ты ?ділетті? Б?ны? б?рі, жа?са? т?сініктер мен сезімдерді? санамызды тере?інен ула?аныны? к?рінісі.
Орталы? Азияда отанды ?ор?ау желеуі ?скерді? е? т?менгі сатыларына дейін дерт ретінде жайыл?анды?ыны? та?ы бас?а ?ырын айта кеткен ж?н. Ол, ?скерлерді жеке м?ддеге пайдалану. ?скерлерді біреуді? бизнесін ?ор?ау?а, жеке м?ддесін ?ор?ау?а, тіпті огород еккізіп, біреулерді? бизнесін г?лдендіруге ?ызмет етіп ж?рген с?ттер ендігі жасырын емес. К?ле?ке бизнестерді? ?ауіпсіздігін ?амтамасыз ету жолында ?айтыс болса, оны б?ркемелеп отан жолында ?айтыс болды деп насихатта?ан кездерде болды. ?азір ?скердегі барлы? іс-?рекеттерді? т?бін ?азбаласа?ыз бизнеске келіп тіреледі. Ал м?ндай жа?дайда отанны? бизнеске, сауда?а салынып кету ?ауіптілігі к?шейеді. Біз, ?аза?тар ?анша жерден ?лтты? менталитетімізді? со?ыс??мар еместігін, бас?а да себептерді айтып со?ысты? аулы бізден алыс дегенімізбен а?шаны? алдында б?ны? барлы?ы іске ал?ысыз болып ?алады. ?азір а?шаны? ??діреттілігі, д?урені ж?ріп т?р?ан заман. Т?бі со?ысты? бизнес екенін мойындайтын кез келеді.
Осындай ?лкен ойындарды?, бизнестерді?, жеріні? асты-?сті байлы??а толы ?аза?станды айналып ?тпесі белгілі. Наркобизнестен бастап, бас?а т?рлі к?ле?ке бизнестерді? ?аза?станны? ?стінен жол сал?анды?ы туралы м?ліметтер бар. Мысалы?а, Ресейді? ?аза?станнан келіп жат?ан тауарлары арасынан тонналап наркотиктік тауарларды т?ркілеп жат?анды?ы, со??ы бес жылда к?ле?ке бизнесті? бірнеше миллиард доллардан ас?аны туралы ресми м?ліметтер с?зімді ?уаттай т?седі. Б?лкім осы проблемаларды? ?сері болар немесе ?йтеуір бір к?ле?ке к?шті? салдарынан ?ткен жылы шекарамызды ?ара б?лттар біраз торуылда?аны есте. Ал енді сол ?ара б?лттарды? енді биыл шекарамыздан ?ту ы?тималды?ы да жо? емес.
Б??ан ?оса, сырттан бір ?ауіп ?атер к?тіп, шекараны ?ымтаудан г?рі ішкі ?ауіп ?атерлерді? р?лін айта кеткен ж?н. Ішкі ?ауіптерді? алдында этникалы? жанжал мен терроризм алдымен аталады. Біз сия?ты ?лі мемлекеттілік санасы ?алыптаспа?ан ?о?амда этникалы? жанжал тез т?танары с?зсіз. Мысалы?а, бізде ?й?ыр, шешен, азербайжан, орыс ?шін алдымен ?з ?лтты? м?ддесін ?аза?станнан жо?ары ?ояды. ?ткен жылы беле? ал?ан терактілерді? биыл болмауына кепілдік та?ы жо?. Мені? ойымша биыл, ?ткен жыл?ы терроризм сия?ты ?ауіп-?атерлерден г?рі ?леуметтік аразды?, ?а?ты?ыстарды? ?аупі к?штірек сия?ты к?рінеді. Б?секеге ?абілетсіз экономикамызды?, Кедендік ода?ты? енді беле? алып келе жат?ан зардабы биыл к?шейіп, ба?аларды? ?суі мен ж?мыссызды? м?селесін ушы?тыруы м?мкін. ?азірді? ?зінде жыл басталмай жатып т?рлі салаларда?ы ба?аларды? ?сетіндігі туралы хабар тарап та ?лгерді. Осыларды? барлы?ы ?леуметтік аразды?тарды ?оздырушы факторлар болып табылады. ?ыс?асы халы?ты? ?леуметтік жа?дайына ?атысты барлы? салаларда мемлекеттік органдар к??іл к?ншітерлік м?ліметтер таратып жат?анымен, керісінше халы?ты? ?л-ау?аты уа?ыт ?ткен сайын нашарлап барады. Жа?а?зен м?найшылары 200 мы? жала?ы алады деп т?рлі адам сенгісіз цифрларды айтып, алдап келген еді, со?ы ?алай ая?тал?анын жа?сы білесіздер. Ал м?ндай жал?ан а?параттар тарату ?лі де жал?асып, керісінше одан сайын ?ркендеп келеді. Мысалы?а, ?аза?станда?ы ?ткен жыл?ы орташа айлы? к?рсеткіші 104 мы? те?ге ??ра?ан екен. Осындай адам сенгісіз м?ліметтер, кредит пен ?арыз?а ?мір с?ріп ж?йкесі ді?келеп ж?рген халы?ты? ашу ызасын одан сайын ?ршітуде.
Б??ан ?оса халы?ты? ?леуметтік жа?дайыны? шиеленісуіні? ішінде ?лтты? фактор да ?лкен р?л ойнайды деп ойлаймын. Себебі ?зге диаспораларды? ?аза?тардан ?л-ау?атыны? жа?сы болуы, шетелдіктерді? ?аза?тардан г?рі ?леуметтік жа?сы ?амтылуы, ?ыс?асы ?аза?станда ?аза?тарды? ?ана ?леуметтік жа?дайыны? м?шкілдігі ішкі жа?дайды одан сайын ушы?тырады. Осы м?селе биыл терроризмнен де ?ауіптірек болады. Басты себептері, ?леуметтік ?а?ты?ыстар?а халы?ты? ?лкен б?лігі ?атысады. Б?л ?а?ты?ысты? ау?ымын к?рсетеді. ?леуметтік ?а?ты?ыстарды? е? ?ауіпті т?сы, б?ны? со?ы жалпыхалы?ты? к?теріліске ?ласып кетуі м?мкін.
?рине атал?ан проблемалар т??ірегінде мемлекеттік органдар ?ызу ж?мыс істеп жатыр, республикалы? бюджеттен миллиардтап ?аржылар б?ліп дегендей. Біра? н?тижесі жо?ты? ?асы. Мені? ойымша, жо?арыда атал?ан барлы? ішкі-сырт?ы ?ауіп-?атерлерді? т?бірінде коррупция жатыр. Осы коррупцияны? кесірінен атал?ан ?ауіп ?атерлерді? барлы?ы ?аза?стан?а ед?уір зиянын тигізуде…
«Abai.kz»
