Зе?гір к?кті шарлап, ш?лдеп, ?аталап келіп ??ды?ты? ернеуіне ?он?ан тор?ай: «Шексіз аспанды шарлаймын деп ?анатым талып, ?бден ш?лдедім. Мына судан ішіп, ш?лімді ?андыратын болдым ?ой», – деп к?бір етсе керек. Б?л с?зді ??ды?ты? т?бінде жатып естіген ба?а: «?й, тор?ай! Сен де суайт екенсі?. К?зімізді аш?алы к?ріп келеміз, ??ды?ты? аузындай-а? аспан емес пе! Неге сонша «шексіз ке?істік» дейсі?? Жо?, бізді к?зі со?ыр, кере?, мыл?ау дейсі? бе?», – деп кейіпті…
«К?п жаса?аннан емес, к?п білгеннен с?ра» деген ?аза? ма?алы да ж?н білетіннен жол с?ра дегенді ескертсе керек. Шы?ысты? да, Батысты? да ілімін игерген ?алым Бо?аш?а газетімізді? «?ар?а тамырлы ?аза?» ?осымшасына арнайы с?хбат беруге ?ол?а сал?ан едік…
– ?азіргі Еуропа ?аза?тарыны? рухани болмысы туралы не айтар еді?із? Неге осы сол жа?та?ы бауырластардан жазушы, а?ын, болмаса ?нерді? ?зге саласында?ы азаматтарымыз к?зге шалына бермейді? Еуропа ?аза?тарыны? ?андай ??ндылы?тарын ба?алайсыз?
– «Еуропа ?аза?тары» деп Совет Ода?ы ??ламай т?рып, Т?ркия ар?ылы сол жа??а жеткен, я болмаса, екінші д?ниеж?зілік со?ыста т?т?ын?а т?сіп, кері ?айтпай ?ал?ан аз-кем адамды айтып т?р?ан шы?арсыз. ?йтпесе, ?азір «Еуропада?ы ?аза?тар» деген ??рамы ала-??ла ?леуметтік топ?а айналды ?ой – ?аш?ан олигарх, сас?ан ?кім, т??ілген ?алым, ж?мыс іздеген жас, ?арасы ?алы? студент деген сия?ты.
Ал 1950 жылдарды? ая?ында Германия ар?ылы Батыс Еуропа мен Скандинавия?а тара?ан, 1970 жылдарды? басында ?лыбритания?а жеткен т?ркиялы? (ар?ы тегі алтайлы?) ?аза?тарды? ішінде ??м діни, ??м зайырлы жо?ары білім ал?андары баршылы?. Біра? ?аза? арасынан алыс кеткендіктен советтік ?аза?станда ?алыптас?ан ?деби жазба тілден хабарсыз. Олай болуы да за?дылы?. Тілден хабарсыз адам ?алай жазушы, я а?ын болады? Біра? еуропалы? ?аза?тарды? ересектері т?рік тіліне, т?рік ?дебиетіне жетік. Facebook бетінде т?рік поэзиясына ?атысты ой білдіріп, ?на?ан жыр жолдарын жариялап т?ратында-рын да бай?адым. Ал жастары к?біне сол т?рып жат?ан елді? тілінде с?йлейді.
– Шетел ?аза?тары туралы с?з бола ?алса, «?аш?ан, пыс?ан» деген ??гіме алдымен айтылып, кешегі Шы?ыс Т?ркістанны? азатты?ы ?шін, тарихи ата?онысы ?шін ша?ит кешкен бозда?тарды? ?ан мен жасы таразы?а тартыла бермейді. Осы жа?даят?а то?тала кетсе?із. Т?уелсіздік ал?анымыз?а біраз жылды? ж?зі болса да, на?тылы ?лтты? идеяны? ?алыптаспай жат?аны ?алай?
– Германия хал?ыны? СССР-ден к?шіп келген немістерді ?андай да бір кемсітуге ?шыратып жат?анын к?п бай?амайсыз. ?йтпесе, Ресей мен ?аза?станнан ?айта к?шіп бар?ан немістер (біразыны? ?йелі, я к?йеуі орыс) бізді? советтік ?гіт-насихат машинасы ??рбандарыны? т?сінігіне салса?, жай ?ана «оралман» емес, к?пшілігі екінші д?ниеж?зілік со?ыста тарихи Отанына ?арсы со?ыс?ан «бас?ыншы оралман» ?ой. Егер СССР мен ?ытай со?ысып, о?ан ар?ы беттен ?атыс?ан ?ытайлы?, я мо??олиялы? ардагер ?аза?тар мен оларды? ?рпа?тары кейін ?аза?стан?а ерекше же?ілдікпен оралып жатса, не болар еді де?із? Ренішті риторика к?теріліп, ?аншама большевик менталитетті шола? белсенді «аттан?а» басар еді. Ондай жа?дайда жай к?ні Оспан батырды «?ара?шы?а» те?еп ж?рген адамдар, оны м?лдем «фашист» ?ылар еді. ?бді?аппар мен ??ныскерей сия?ты тарихи т?л?алар біржола «банды, басмашы» ретінде ?лтты? энциклопедия?а енер еді. Ал мынадай тыныш к?нде еліне ?айт?ан ирредента ?кілдерін «?аш?ан, пыс?ан» деп сипаттайтындар тек ?ара??ы ж?рт арасында емес, жо?ар?ы саяси эшелонда да бар. Д?л осы ??былыс «Неге на?ты ?лтты? идея ?алыптаспай жатыр?» деген с?ра?ы?ызды? бір жауабы сия?ты.
– Латын алфавитіне к?шу – ?аза? баласына ?аншалы?ты тиімді?
– Б?л саланы? маманы емеспін. ?аншалы?ты тиімді екенін айта алмаймын. ?аріп деген ??рал. Жазуы? ?исы? болса, ?ай алфавитке к?шсе? де, ?исы? жаза бересі?. Біра? ХХI ?асырда, а?паратты? т??керіс заманында латын ?ліпбиіне к?шуді барынша ?олдаймын. Тек кириллица бойынша ?алыптас?ан ?арама-?айшылы??а толы орфографиялы? ж?йені ?ателіктерінен арылтып барып, академиялы? транслитерация м?селелерін шешіп барып латын?а ауыспаса, ескі компьютерді? барлы? вирусын жа?а компьютерге к?шіргендей болып шы?ады-ау. Ал на?ты техникалы? детальдарына келер болса?, ?лімхан Ж?нісбек сия?ты шын к?сіби мамандарды? с?зіне ??ла? т?ріп барып к?шу ?ажет. Сосын компьютер клавиатурасы ?алам?а айнал?ан заманда ?осымша та?балы латын ?ріптерінен барынша ?ашу ?ажет сия?ты. Не??рлым а?ылшынны? 26 ?арпіне сый?ызып жіберген ж?н.
– Халы?, ?лт, нация дегенге ?ркім ?р т?рлі ба?а беріп, ?р т?рлі айтып ж?р. Сіз осы ??ымдарды ?алай т?сіндірер еді?із? Жа?андану жа?дайында халы?ты?, ?лтты?, нацияны? бая?ыдай ?алыптасу за?дылы?тарыны? б?зылуы – «жеткен жеріміз осы» деген ?кініш ?ана сыйлай ма, ?лде «адам баласы ?аза??а» да бір ?айыры бар ма?
– Еуропада?ы «?лт» ??ымы бір тілде ?леуметтік ?арым-?атынас жасайтын, м?дени ??ндылы?тар ж?йесі мен этникалы? тегі орта?, т?тас айма?ты мекендейтін адамдарды? сана-сезіміндегі топты? даралы? ретінде ?алыптасты. Кейін келе, пост-индустриалды? заманда, а?паратты? т??керіс кезе?інде м?ндай ?лтшылды?-ты этникалы? текке байланба?ан, либералды? ??ндылы?тар?а с?йенген «азаматты? ?лтшылды?» ы?ыстырып шы?арды.
Дамушы елдердегі ?лтшылды?ты тере? зерттеген аз ?алымны? бірі – ?ндістанды? ?леуметтанушы Дауа Норбу. Оны? айтуынша, ?лтшылды?ты? ?ш ?ыры бар. Біріншісі – халы?ты ?ткенімен байланыстыратын ж?не ?зілмей келе жат?ан ?зекті? бар екенін еске салатын д?ст?р. Екіншісі – б?гінгі ?леуметтік м?селелерді шешуге ж?рдем ?ылатын орта? м?дени-экономикалы? м?дде. ?шіншісі – ?лтты болаша?пен жал?ап т?ратын саяси идеалдар.
Мені?ше, к?птеген этникалы? жа?ынан ?ртекті пост-отарлы? дамушы елдер б?л ?шеуін біріктіріп ?стап т?ру ?шін унилингвализмді ?олдана бастайды. Я?ни ?зін елді? байыр?ы т?р?ынымыз деп санайтын ж?не басым к?пшілікті ??райтын этникалы? топты? тілін барша?а орта? ?арым-?атынас ??ралы ретінде бекітеді.
?аза?станны? жа?дайына келсек, халы? этникалы? жа?ынан болсын, ?леуметтік-м?дени, экономикалы? жіктелу жа?ынан болсын ?ртек-ті. Бір ?аза?ты? ?зі урбандал?ан орыстілді, ауылды? ?аза?тілді, консерватор, либерал, ?лтшыл, социалист, капиталист, д?ст?ршіл, жа?ашыл, діндар, атеист, зайырлы, жерлік, оралман, т.б. болып б?лініп кете береді. О?ан бас?а ірі этникалы? азшылы?тарды ?осы?ыз. Бай?ап т?рса?ыз, басым к?пшілік жо?. Біра? ?р?айсысы ?зін басым к?пшілік, ?йтпесе ма?ызды ??рамды б?лік етіп сипаттау?а ??мар. Сол себепті пост-советтік кезе?дегі «?аза? ?лтшылды?ы» мен «?аза? ?лты» деген ??ым?а сипаттама беруді? ?зі ?иын. «?аза?станды?» деп аталса да, «?аза?» деп аталса да, т?пті? т?бінде б?л атау «азаматты? ?лтты?» сипаттамасы болады-ау.
Б?л жерде мынадай компромисс жасалуы м?мкін – «?аза?», я «?аза?станды?» азаматты? ?лт ретінде ??рылсын, біра? унилингвализм норма ретінде ?абылдансын, я?ни бір ?ана тіл – ?аза? тілі біржола ?стемдікке ие болсын. М?ндай келісімге жету ?шін ?аза?стан ?о?амына е? ?уелі либералды?-демократиялы? ??ндылы?тар сі?уі керек, сосын ?аза? тілін ?олдану аясы ке?уі керек. «Азаматты? ?лттан» шошитын еште?е жо?. Ол д?ст?рлі ?аза? ?о?амында б?рыннан бар «ел» ?ой. Я?ни саяз ?лтшылды? тере? елдікке жол береді деген с?з. ХV ?асыр?а дейін т?ркі-мо?ол еліне кім сі?беді, ХV ?асырдан бері ?аза? еліне кім сі?беді?
– Солженицын мен Жириновскийлерді? тарихымыз?а к?йе жа?ып, ?орла?анына ?лт ретінде неге мінез к?рсете алмаймыз? Зардабы ?алай болады?
– Та?ы бір ?айыра айтарым – ?аза?станда либералды?-демократиялы? ??ндылы?тар мен за?ны? ?стем к?ші орны?пайынша «?лтты ?ор?ау», «?лтты? м?ддені ?ор?ау» сия?ты абстрактілік міндеттерді популистер мен азаматты? ?о?ам ?кілдері ?з мойындарына алып дауры?ыса береді. Шын м?нінде, ?лтты?, н?сілдік, діни, азаматты?, я жеке басты ?орлайтын ?андай да бір кемсіту за? ар?ылы ?удаланып, ?ата? т?рде жазалануы тиіс. Мысалы, Германияда Холокост ??рбандары туралы бей?деп с?з, я ?алжы? айтып к?рі?ізші, А?Ш-та ?ара н?сілділер мен ?ндістерді? тарихын манс??тап, мемлекет дамуына ?ос?ан ?лесіне к?м?н келтіріп к?рі?із. Ондай оспадар ?ылы? жасаушыны? тура ма?ынасында ая?ы аспаннан келсін.
Ал «?лы орыс шовинизміні?» шо?пары тиген пост-советтік ?о?ам ?кілдері м?ндай ??гімені ?зі?із атын ата?ан ресейлік белгілі адамдардан ?ана емес, осы ?аза?станда ж?ріп-а? жиі естиді. Егер ?аза? тарихы мен мемлекеті ?шін киелі (а?ылшынша sensitive деп айтады) саналуы тиіс ??ымдар д?л Батыста?ыдай м?ртебеге ие болып, за? ар?ылы ?ор?алатын болса, ешкім еш?андай кемсіту мен ?орлау?а ?шырамас еді. Ж?не ондай м?селе туа ?алса, онымен е? бірінші а?ын-жазушылар, я журналистер емес, за?герлер мен саясаткерлер айналысар еді. ?ркениетті жолмен, сала-саласымен шешіліп жатар еді.
Біздегі ахуал бас?а. ?аза?станны? жа?дайында б??ара халы? т?рма?, ?зін а?артушы интеллигенция?а жат?ызатын ж?ртты? ?леуметтік-экономикалы? ахуалы жа?саруы тиіс, саяси сауаты ашылуы керек. ?ркім ?з саласыны? шын к?сіби маманына айнал?аны л?зім. Большевиктік коллективизмге т?н асыра сілтегіш, ?зіне ??сама?анны? б?рін таптап ?ткіш тобыр психологиясынан ??тылу ?ажет. Т??ірекке сау а?ылмен к?з тастаса, ?аза?ты? да т?рлі мінез бен ?асиетке ие екені ж?не де сол т?рлі мінез бен ?асиетке ие болу?а ха?ылы екені к?рініп т?р?ан жо? па? ХХI ?асырда зайырлы мемлекетте т?рып жатып, елді? б?рін бір саяси идеология?а бас ?р?ызам, бір ?ана діни мектепке ?йытам, бір ?ана ?леуметтік топты? ы??айына жы?ып берем деу бос ?урешілік. Бір ?алыпты а?сайтын советтік менталитет к?рінісі.
– Замандар бойы ?алыптас?ан Шы?ыс м?дениетіне т?н ??ндылы?тардан ?ол ?зе баста?анымыз ?лтты? иммунитетімізге ?аншалы?ты кері ?серін тигізді? Біз ?зі ?азір ?ай м?дениетті? ?кіліміз?
– Біз – СССР ??ла?ан кезде ?айтадан ??растырыл?ан жартылай жасанды м?дениет ?кіліміз. ?аза? ?ана емес, к?птеген ?лыс бастан кешіп жат?ан жайт. Классикалы? пост-колониалды? кейіп. Бір ?ана мысал келтірейін, «?аза?ты? ?лтты? та?амы не?» деп с?раса?ыз, он ?аза?ты? то?ызы «бешбарма?» деп жауап береді. Барма?ты? ?р ?олда біреуден болатынын, жалпы етті ешкімні? барма?пен жемегенін, жемейтінін пары?тап та жатпайды. ?аза?ты? «беш» деп айтпайтынын да ?мытып кетеді. Б?л с?зді патша ?кіметіні? Жетісу генерал-губернаторлы?ыны? офицерлері ?олданыс?а кіргізген деген бейресми дерек бар. Отарлаушы елді? «экзотикалы? шы?ысты» ?ате т?сінуіні?, я?ни ориентализмні? бір к?рінісі болуы м?мкін. Біра? ?азір б?л с?зді ?аза??а зорлап ?ой?ыза алмайсыз. «Тама?», «Ет» деуден г?рі «бешбарма?» деп айту о?ай, ?рі с?нді к?рінеді. ?ыс?аша айт?анда, «бешбарма? м?дениетіні?» ?кілдеріміз.
– «Араб к?ктемін» рухани да?дарыстар тудырды ма, ?лде, ?леуметтік ?иыншылы?тар т?татты ма? Шы?ыста?ы осындай ??былыстарды орысты? к?зімен ба?алайтын бізді? ?о?ам ?стан?ан позиция?а не айтар еді?із?
– Таяу Шы?ыста ту?ан жаппай саяси-?леуметтік тол?уды? себептері ?те к?п. Негізгі факторларды? бірі – есірік халіне ?шыра?ан ?зіне-?зі ?ашы? диктаторларды? сі?ірі шы??ан кедей хал?ыны? наразы к??іл-к?йі ?андай арналар ар?ылы лы?сып сырт?а шы?атынын болжап біле алмауы деп т?спалдаймын. М?ндай зорлы?-зомбылы? засыры?тан ?ткен кезде шарасыз халы?ты? ашу-ызасы кез келген са?ылауды пайдаланып сарайды? т?ріне бір-а? жетеді. Жа?а?ы са?ылау?а б?секелес саяси топтар н?с?ады ма, жо? ?лде, радикалды? діни ?йымдар ишара етті ме, я мистикалы? шетелдік к?штер ба?ыттады ма, м?ны? б?рі негізгі себеп бола алмайды.
Ал д?л осы о?и?алар?а саяси ба?а беруге ?атысты ?аза?станны? ресейлік а?парат ке?істігіні? ы?палынан шы?а алмай ?ал?аны за?дылы?. Жалпы, ?аза?стан б?л ы?палдан шы?у?а еш?ашан д?рыстап талаптанба?ан да. Б?л – жеке бір ??гімеге та?ырып болатын м?селе.
– Отарлы? санадан ??лан-таза айы?а алма?ан, «?лгенде к?рген бір тойы» – еркіндігі а?паратты? революция д?уіріне д?п келген «?аза? ?айтсе ?алады ?аза? болып?».
– Мені?ше, ?аза? ?о?амы мен ?кіметі е? ?уелі ?зіні? адамзат тарихы мен халы?аралы? ?ауымдасты?та?ы шын орнын аны?тап алуы ?ажет. Сосын барып глобалды?, планетарлы? ж?не жа?анды? даму туралы ?аламат бастамаларын ?з де?гейінде, ?з ау?ымында ?ана ж?зеге асырып ал?аны ж?н. «?улие ?уелі ?зін жарыл?амай ма?». Кейде мынадай ой келеді. ?кіметтегі игі жа?сылар?а былайша талап ?ойса: «Затынан аты зор ба?дарламаларды ай сайын ?абылдап жатырсыздар. Жай даму емес, ?демелі даму?а к?шірді?іздер. Бек ра?мет.
Осы жерде мынадай м?селеге ?атысты кішкентай ?ана к?мектері?із керек болып т?р. ?азіргі ?аза? социумыны? екі-а? ?иынды?ын шешуге к?ш салса?ыздар. ?ал?аны сосын ретімен о?алар. «?демелі дамуымыз?а» ?арамастан хал?ымызды? жартысынан астамы ?лі сырт?а барып д?рет сындырады (сол бая?ы ?амыс, я та?тай туалет), жартысынан астамы ?лі к?мір жа?ады. ХХI ?асырда осы екеуінен ??т?ары?ыздаршы!». Б?л екі м?селені шешу жолында б?кіл ел бойынша на?ты инфра??рылымдар салына бастар еді.
Ал ?леуметтік-экономикалы? м?селесі шынайы шешіле баста?ан жа?дайда барып, ?аза? хал?ы ?зі?із с?рап отыр?андай, «?айтсе ?аза? боп ?алатыны» туралы ф?лсафа?а ала?сыз кірісер еді. ?а?тарда дірдектеп, шілдеде шыбынмен жа?аласып д?ретке отырып ж?ріп, ауыл былай т?рсын, Астана?а газ жетпей жатып, «?айтсек ?аза? боп ?аламыз» деп тол?анып отыруымыз трагикомедиялы? фарс?а ??сап кетпей ме, ?алай ?зі?!
– Сыр б?ліскені?ізге рахмет!
С?хбаттас?ан
Ырысбек Д?бей
«?аза? ?дебиеті»
