«Дос жылатып, дұшпан күлдіріп айтады». Бұл мақалды білмейтін және оны мойындамайтын қазақ жоқ шығар. Ендеше, қазақтың тілі үшін барын салған жазушы, аудармашы, публицист Герольд Бельгер ағамыздың бүгінгі қазақ тілінің жай-күйі жайлы ащы да болса шынайы ойларымен бөліскіміз келді. Қазақ топырағына судай сіңген Гер-ағамыздың немістің емес, қазақ қоғамы үшін жаны ауырады…
ЖЕБЕ: Бала Гераны қазақ қалай қабылдады, қазаққа деген жанашыр көңіл сол заматтан бастау алған шығар?
Г.БЕЛЬГЕР: Мені Солтүстік Қазақстан облысындағы Ленин ауылының қазақтары өсірді, тәрбиеледі, жеткізді. Поволжья деген жердің немістер қоныстанған Энгельс қаласында туыппын. Екінші дүниежүзілік соғыс басталған тұста отбасымыз Қазақстанға Саратовтан жер аударылып келді. Әкем ауылда дәрігер, көзі ашық адам болды. 1941 жылы қазақ ауылына келіп түскен жалғыз неміс отбасы едік. Көшіп келгеннің ертеңінде-ақ аулаға шықтым, бірнеше қазақ баласы қоршап алды мені, шүлдір-шүлдір етеді, мен де шала-пұла бірдемемді айтып жатырмын, сөйтіп бірінші күні үйге шамамен 20 сөз үйреніп қайттым. Мен болсам арифметиканы 4 кластағылармен бірдей білдім, бірақ, тілім шорқақ еді, сондықтан, 8 жасымда 2-ші класқа алындым. Ал, 5 класта қазақ тілін қазақ балаларымен бірдей білдім, сауаттылығымды мұғалімдер жоғары бағалады. Мектептің қазақ-орыс тіліндегі қабырға газетін шығардым. Сонымен 7-8 класқа келгенде қойыртпақтамай таза сөйлеуге, қазақ тілін шұбарламай сөйлеуге өзімді тәрбиеледім. Құдай аузыма салған шығар, «жазушы боламын» деп мектепте-ақ айттым. Иә, Ресей жеріндегі иіс мүлдем басқа еді, ал, қазақ даласы жусаны аңқыған, тағамы – қымыз, сүт, құрт-ірімшік… Мен үшін мүлдем таңсық ас, таңсық мінез-құлық, таңсық тіл, таңсық табиғат болды… Міне, менің «қазаққа» сіңе бастаған уақытым да осы бала кезімнен еді…
Қазақ тілін меңгеріп, Алматыдағы педагогикалық институттың филология факультетіне түстім. Оның өзі бөлек әңгіме, түсуіме де кедергі көп болды ғой… Сонымен менің бірінші курстан бастап қазақ тіліне ден қойып, соған мән беруіме ықпал еткен адам, ол – профессор Сәрсен Аманжолов ағамыз еді. Мені бір байқап қалды ма, әйтеуір шақырып алып «Сенің маған орысшаң қажет емес, керегі маған немісшең мен қазақ тілі. Сен осы екі тілге барыңды сал. Түбінде нәтиже шығарсаң, түріктану кафедрасына аспирантураға аламын» деді. Сонымен не керек, бұл сөз маған қанат бітірді. Нақты бір бағытқа бұрғандай болды. Міне, сол күннен бастап тілді зерттеуге, тілді тереңдетіп оқу деген ерекше құлшыныс, ыждағаттылық пайда болды. Ғылыми еңбектер жаздым, 3-ші курсқа барғанда шығармаларым азды-көпті КСРО деңгейінде лайықты бағасын алып жатты. Сонымен шығармашылық топқа студент шағымнан көзге түсе бастадым. Сөйтіп жүріп аспирантураға да түстім. Бірде қазақтың керемет жазушысы Әбдіжамал Нұрпейісов ағамыз өзіне аудармашы іздеді. Міне, өмірдегі шығармашылық бағытыма тағы бір ықпал еткен, тіпті тағдырымның өзгеруіне әсері болған адамның тағы бірі осы Әбдекең еді. Өйткені ол аудармамды тексеріп көрді де, «аудармашы боласың» деді. Сонымен бітті. Қысқасы, аспирантурамды тәмамдамастан «Жұлдыз» журналынан бір-ақ шықтым. Бұл өзі бір қызық та таңқаларлық оқиға болды сол заманда. Нұрпейісов мені проза бөліміне алып барды. Таралымы 200 мыңнан асатын «Жұлдыз» журналында қазақтың небір марқасқалары жұмыс істеуші еді ғой, шіркін… Сабыржан Асанов, Сағи Жиенбаев, Қадыр Мырзалиев, Зейнолла Серікқалиев, Асқар Сүлейменов, Амантай Байтанаев, Әбіш Кекілбаев, Мұхтар Мағауин, Тұманбай Молдағалиев сынды, тағы көптеген ақын-жазушылардың ортасына күмп ете қалдым. Әлбетте, қазақтың әдебиетіне, тіліне кәсіби түрде қарайтын болдым. Оның үстіне осындай ортада жүрген соң Ғабит Мүсірепов, Ғабиден Мұстафин, Сәбит Мұқанов сияқты талай қазақтың біртуар классиктерімен таныстым, білістім, күннен-күнге рухани азығым толыққан үстіне толыға түсті… Олардың бәрі мені тартты, мені алға тартты. Осылайша мен аудармашы болдым.
ЖЕБЕ: Сіздің қазақ тілін терең білуге деген құштарлығыңыз тілдің құдіреттілігінен бе, жоқ әлде басқа жұрт білмейтін құпиясы бар ма?
Г.БЕЛЬГЕР: Қазақ тілінің құдіреттілігін, байлығын, көркемдігін жақсы түсінемін, әрі оны қашанда уағыздаймын. Басқа жұртқа түсіндіремін, мақала жазамын, қысқасы қазақ тілі үшін барымды беруге дайынмын. Қазақ тілі кең байтақ даласы сияқты шексіз, 2 млн-нан астам сөздік қоры бар. Қазақтан менің рухани тірегім Абай Құнанбайұлы, Жүсіпбек Аймауытұлы, Мұхтар Әуезов. Иә, қазақ тілінің құпиясы бары сөзсіз. Терең меңгеруге бір адамның ғұмыры жетпей қала ма деп ойлаймын. Өйткені, қазақ тіліне үңілген сайын тереңдей түстім. Тұңғиықтан шығу мүмкін емес. Сол себепті де тілді қорлап жүргендерге қарап кейде кейіп кетемін. Осындай бай тілдің тапталғанын көру қандай ауыр.
ЖЕБЕ: Қазақ бүгінде несін жоғалтып алды?
Г.БЕЛЬГЕР: Менің қазақ жайындағы түсінігім, түйсігім өте жоғары. Құдайым, қазаққа бәрін аямай-ақ бере салған. Талантты да, басқаны да. Бірақ, қазақ соны дұрыс пайдалана алмайды. Дарақылығы бар. Бөспелігі бар, мақтаншақтығы бар, босбелбеулігі бар. Соның кесірінен көп нәрсені өздері құртып жүр. Осыны талай айттым, тағы қайталайын, еврей Құдай бергеннің 100 пайызын жаратады, неміс 80-90 пайызын іске асырады, орыс 50-60 пайызын кәдесіне жаратса, ал, қазақ соның 20 пайызын ала ма, жоқ оны да ысырап қыла ма… әйтеуір бітпейтін той, шоу, жиналыс, бос сөз, мақтаншақтық, Абай айтқандай мал шашпақтық, осының бәрі құртады өзі. Мен 1960 жылдан бері Алматыда тұрамын. Баяғы қазақтарды есіме алам, жүрегім ауырады. Қазақи қасиеттің біразынан айрылып бара жатқандай. Бұрынғы ауылдың кеңпейілді, жомарт қазағының өзі жоқ. Қазір бәрінде бақай-есеп. Бәрінің айтқаны ақша-ақша. Бос сөз. Ақша да бар, басқа да бар, бәріне де жетеді. Бірақ халықтың пейілі, ниеті өзгерген. Осы мені шошытады, ойландырады. Бұл енді жалғыз қазаққа ғана келген дерт емес. Орыстарың да солай, немістерің де өзгерді. Білем жаһандану бәрін жалмап барады. Бірақ, мүмкіндігінше ортақ қазанға түспеуге тырысу керек, ұлттық болмысыңды сақтап қалуға барыңды салуың қажет. Өйткені, ертеңгі ұрпақ үшін керек ол. Ұлт болып жер бетінен жоғалып кетпеудің мүмкіндігі ол. Жастарға қарап қарным ашады, қалада бір-бірімен тек орысша сөйлеседі. «Әу, қазақ, сен қанша тырыссаң да американдық бола алмайсың, француз да болу қолыңнан келмейді, басқаға айналу да мүмкін емес, ендеше қазақ болуға тырыс, сонда ғана аман қаласың». Бүгінде кейбір азаматтар сырт қарағанда қазақ тілін үйреніп жатқандай көрінеді. Бірақ одан тіл байымайды, қазақ тілінде сайрап кеткен көпшілікті көрмейсің. Бұл не сонда? Нәтиже неге шықпайды? Себебі, тілге деген көзқарас шолақ, оп-оңай үйреніп, жүрдім-бардым білсем болды деген көзқарас бар қазақ тіліне келгенде. Бар пәле осында деп есептеймін. Жуықта маған бір қазақ келді, атын атап, түсін түстемей-ақ қояиын, «мені ораторлық, шешендік өнерге үйрете аласыз ба?» дейді. Қалқам-ау, шешендік деген, ол тумадан берілетін қасиет, оны қалай үйренуге болады дедім. Оның үстіне бүгінгі шешенмін деп жүргендердің тілі қарабайыр, өрескел, орашолақ, әйтеуір бұрынғы қазақ тілі емес, майы тамып тұрған. Әуезовтің тілі қайда бүгінде? «Ақсақалды аңқаулықтан аулақ болу үшін…» немесе «басымның қасқалығы болмаса, көңілімнің басқалығы жоқ қой…» деп бастайтын еді кейде сөзін Мұхаң, не деген орамды ойнақы шешендік сөз, жұп-жұмыр. Ал қазір не? Сөзі ойдан-қырдан жинайды, сөздіктен қарап құрастырады сөздерін. Халық қалаулылары дейміз ғой, депутаттарымыз, сөздерін: «мен ойлаймын» деп бастайды. Орысшадан аударған түрлері ғой, «я думаю»… Мен оларды тілі мүкістер деймін. Тілді шұбарлаудан алдына жан салмайтындар осы қазақ шығар…
ЖЕБЕ: Латын әліпбиіне көшкеніміз дұрыс па? Ол қазаққа не береді?
Г.БЕЛЬГЕР: Латын әліпбиіне түбінде көшкен дұрыс. Ондағы бірінші мақсат түркітілдес халықтарды бір-біріне жақындастыру ғой. Олардың ортақ тіл қатынас құралы болса деген ниеттен туған ниет. Менің талай басылымдарда латын тіліне көшуді қолдайтыным туралы сұхбаттар, мақалалар шықты. Пікірім басылған мақала Елбасымыздың алдына да жетті. Бір қызығы сол уақытта талай қазақ маған қоңырау шалып: «Әй, Герольд, араласып қайтесің, бүлдіріп аласың, шамалы қазақты одан ары құрдымға апарасың, сен үндеме, ештеме айтпа, жоғары жаққа ештеме жеткізбе» деді. Сосын мен осылардікі дұрыс та шығар, бір жағы деп иландым. Сөйттім де: «Латынға көшуге де қарсы емеспін, кирилицада қалуға да қарсылығым жоқ, қазақ нені қабылдаса мен де соған келістім» деп жаздым, сөйттім де қойдым, бұл әңгімені. Енді жалпы латынға көшкен кезде қиын болары сөзсіз. Техникалық жағы болсын, басқасы болсын, 10 жылсыз қалыптаспайды жаңа әліпби. Енді түбінде берері сол, еуропаға жақындаймыз. Тарихқа үңілсеңіз, Ресейдің өзінде сонау 1-Петрдің өзі де латын әрпіне көшуді қолдап, бастама көтерген болатын. Ғылым-білімнің қаншама түбірі латыннан шыққандықтан, орыстар да осы тілге көшуге талпынған сол кезде.
ЖЕБЕ: «Шала қазақтарды» нағыз қазаққа айналдыру, Сіздің түсінігіңізде қандай механизм болуы мүмкін? 20 жылдағы жұмыстан ауыз толтырар нәтижені неге көре алмадық?
Г.БЕЛЬГЕР: Қазақтарды қазір «ада қазақ», «шала қазақ», «таза қазақ» деп бөліп жүр ғой. Мен бұлайша бөлген дұрыс емес деп есептеймін. Өйткені, осы «шала қазақтардың» немесе «ада қазақтардың» ішінде де қазақтың қамын жеп, ұлты үшін жанын беретіндер аз емес. Керісінше, ойлап қарасаңыз басқаға қазақтың кім екенін дәлелдеп жүрген жоқ па, олар… Өз басым Олжас Сүлейменовті қазақ халқының біртуар өкілі деп санаймын және оны ана тілін білмегені үшін ғана шеттету ақылға сыймайды, әрі қателік деп түсінер едім. Олардың ортасы, заманы, тәрбиесі сол болды. Ұлттық сезімнің өзі тілден басталады. Бірақ тілден де күшті құдірет бар. Ол – сана. Қазақ тілін білмейтін қазақтар болады, бірақ патриоттығы керемет. Түрлі маман иелері, айталық, дәрігерлер, ғалымдар немесе техника саласының әр түрлі мамандары қазақ тіліне шала екенін білеміз, енді осылардың бәрін «қазақ тілін білмейсің» деп кеуделерінен итерсек, қазақта кім қалады? Онда тіл білеміз деп құр ұрандатушылар ғана қалады емес пе? Сондықтан, қазақ бірі-бірін тілге бола тұқыртып, бір-біріне алакөзденуді доғаруы тиіс. Сол «шала қазақтар» сана, жүрек, түйсік «қазағым» деп тұрса, ол жаман ба? Осы керегі қазаққа. Қазақ қазағын керек қылмаса, басқаға қайдан иек артасың. Мен мысалы, немістің грамматикасын білмеймін, басымда қазақтың грамматикасы сайрап тұр, немістікі кірмейді. Енді мен ол үшін кінәлі емеспін ғой. Оларға да дәл осындай көзқарастамын. Алайда, қазақтарға айтарым, ана тілін білу керек, талпыну қажет, намыс дегенді ояту керек. Айналып келгенде барлығы намысқа келіп тіреледі. Мүмкіншіліктер көп ғой, қазір. Радио тыңда, газет-журнал, кітаптар оқы, ғаламторды ақтар, ізден. Қазаққа намыстың жетпейтіні анық енді, оны ашық айту керек. 80-ге келеді жасым, бірақ мен неміс тілінен ажырап кеткен жоқпын ғой, оны тастамай оқып қоямын. Мен неміс тілінде Томас Манды оқимын. Кешке жатарда Інжілді оқимын неміс тілінде. Гейне т.б. өлеңдерін оқимын. Өйткені ол менің ана тілім. Ана тілім басқаға емес, өзіме керек. Кейде бір қазақтар келеді маған: «Аға, ағылшын тілін бір жылда-ақ үйреніп алдым, ал, қазақ тілінің оқулықтары, материалдары қиын, үйрене алмай жүрмін, осы қазақ тілін үйренудің оңай жолы бар ма?» деп сұрайды. Мен айтам: «Айналайын, қазақ тілін қарабайыр тілге түсірсең, ол тіл болмайды, оған еңбектену керек, бір жылда ешкім қазақ тілін біліп шығуы мүмкін емес» деймін. Міне, мен қазақтармен бірге жасап келе жатқаныма 73 жыл болды, бірақ қазақ тілін керемет білемін деп айтуға аузым бармайды. Әрине, жанашырымын қазақ тілінің, жақсы көремін қазақ тілін, жаза аламын, аударамын. Алайда қазақ тілінің шешенімін деп айта алмаймын
ЖЕБЕ: Қазақ жазушылары, тіпті былайша айтқанда зиялы қауымы бүгінде қай бағытта бара жатыр, халыққа не бере алады?
Г.БЕЛЬГЕР: Интеллигенция деген орыстардың шығарған сөзі. Батыста интеллигенция деген ұғым тіптен жоқ. Ол жақта білімі мол, түсінігі терең, парасатты азаматтарды интеллектуалдарға жатқызады. Бірақ олар саясатқа көп араласа бермейді. Оны өткінші нәрсе деп қарайды. Біздің үлкен кемшілігіміз анау шенеуніктерді өте жоғары көтереміз. Ол әкім екен, бастық екен деп, олардың алдында дірілдеп-қалшылдап жұмсақ сөйлеп, биязы бола қаламыз. Ал, батыста интеллектуалдар қай деңгейдегі басшының алдында да өзін әлдеқайда жоғары санайды. Өйткені, билік өткінші дүние де, ал әдебиет, мәдениет, ешқашан ескірмейтін құндылықтар. Осы ұғым бізде жоқ. Біздің ақын-жазушылардың көбісі уақытша әкімдердің алдында өздерін төмен ұстайды, құндарын, қасиеттерін жоғалтып алады. Менің ашу-ызамды келтіретіні де осы. Шын жазушы биліктің емес, өзінің сөзін сөйлеп арды мойындатқызуы керек. Мәселе сонда. Бір сөзбен айтқанда, «Оян, қазақ!» деген ұран күн тәртібінен түскен жоқ. Қазақтың бір басындағы кемшілігі жайлы айтарым осы. Бірақ, іш қазандай қайнайды. Қоғамда болып жатқан неше түрлі сұмдықтарды көргенде жаның түршігеді. Тіпті үкіметті, парламентті қарасаңыз адам танымайтын кездейсоқ адамдар қаптап жүр. Елге тұтқа бола алмайтындардың қоғамға не пайдасы бар? Өкініштісі, Президенттің маңайында да кездейсоқ адамдар өте көп. Қазір билікте тұлға дәрежесіне көтерілген азаматтар жоқтың қасы. Қарап, санап отырсам, есіме Қасымжомарт Тоқаев, Иманғали Тасмағамбетов секілді бірнеше адам ғана түседі екен. Жоғарыда солай болғаннан соң, төменде де солай қалыптасады. Қазір жұрт пікірін ашық айтудан қорқады. Халықтың бойында әлі күнге дейін үрей бар. Пікірін айтқысы келген зиялылардың көбісі оның зардабы балаларына тиіп кете ме деп қауіптенеді.
Өзінің ойын еркін айтатын ақын-жазушылар саусақпен санарлықтай осы күнде. Қалғандары «тек жүрсең – тоқ жүресің» деген сияқты үнсіз. Менің достарымның, араласып жүрген жазушыларымның көбісі осы Бельгер сөйлесін, оған ештеңе бола қоймас, неміс қой деп бәрін маған ысыра салады. Өздері үндемей қалады. Көбісінің есіл-дерті орден алу, атақ-марапатқа бөлену. Жетпіске келген жазушыға атақ пен орденнің неге керегі бар екеніне керемет қайран қаламын. Бұл енді қазақ жазушыларының бір психологиялық ерекшелігі болуы керек. Мен тіпті оларға кешіріммен қараймын. Ешқайсысын сөкпеймін. Түсінігі солай болса, оларға не істей аласың? Оның үстіне осы күні бір дерт пайда болды. Өзін керемет дара санау дерті. Қазақ жазушыларының бәрі «классик» «ұлы», «дарабоз», «карифей». Ал, қарапайым жазушы жоқ. Не сұмдық бұл өзі.
ЖЕБЕ: Жақсы жағы қайсы қазақтың?
Г.БЕЛЬГЕР: Енді адамзат бойына берілген қандай жақсы қасиеттердің барлығы табылады бұл қазақтың бойынан. Қонақжайлылығы, кеңпейілділігі, ақкөңілділігі т.б. толып жатыр, аузыма түспей отырғаны. Менің қазақ ауылында өскенімді бәрі біледі. Мені бірде-бір рет ренжіткен қазақ болған жоқ. «Гера, Геражан» ауылдың сүйіктісі болдым. Менің адам болып өсуіме қазақтар көп әсер етті. Той-томалақтан қалмадым. Шалдар тәттінің тәуірін, дәмдісін, жіліктің майлысын маған беретін. Менің жүрегімді мейірімділікке толтырған, ыза-кек, қызғаныш, өшпенділік дегеннен аулақ сақтап қалған осы «қазақ ауылы» болды деп ойлаймын. Мен қазақтың алдында осы үшін де қарыздармын. Адами қасиеттеріммен қалдым. Барды қанағат тұту, міне, бұл да қазақтан жұққан қасиет маған. Күнделік жазамын, соның бірінші бетінде әр күні, «шүкір, шүкір, тәубе, тәуба» деп жазудан қателеспеймін. Денсаулығыма байланысты көбіне қазір жазуды диванда жатып жазатын болдым ғой. Өзіме, жаңа ат тауып қойдым. Өзіме ұнайды: Герольд ибн Карль аль-дивани (күледі).
ЖЕБЕ: Арман таусылмас, адам баласында… Дегенмен, осы бір арманым еді дейтініңіз бар ма?
Г.БЕЛЬГЕР: Арман ба, ол, жоқ жоспар ма, әйтеуір шықпай тұрған, дайын, жазылған 5-6 кітабым бар еді. Соны шығарсам деймін. Щегодиев Иван Павлович деген жазушы болған, 80-ге келіп қайтыс болған, ол да мен сияқты көп ауыратын, бір бүйрегі жоқ-тын, оның да арманы 80-ге келу еді, сол жазыпты, тура 80-ге келгенде күнделігіне: «Всё, дотянул, теперь не одна собака не скажет что я умер раньше времени» деп. Менің де 2-ші сыныптан бері осы күнге дейін жазып келе жатқан күнделігім бар ғой, енді, 80-ге келіп (осы жылдың 28 қазанында 80-ге келемін) кітаптарымды шығарып Иван Павловичтің сөзін қайталағым келеді. Егер әрине, оған жете алмасам, артымда қалың қазақ бар ғой, шығара жатар, мен қазағыммен біргемін, кетсем де…
ЖЕБЕ: Арманыңыз орындалсын Гер-аға, өзіңіз де білесіз, қазақта «100 жасаңыз» дейді, жасай беріңіз!
Сұхбаттасқан Тұмар АЛМАЛЫ
«Жебе» газеті, 5 маусым 2014 жыл
http://www.zhebe.com/index.php/madeniet/item/1778-gerold-belger-meni-birde-bir-kazak-renzhitken-emes.html
