Ғылыми мұраларымызды Latynga көшіру бүгіннен басталуы керек

Мансұр ХАМИТ (фотолар)

Латын әліпбиі мә­се­­лесі көтерілгелі қо­ғам екіге жарылды. Кү­­ні кеше бір топ ұлт зия­лы­лары мен бірқатар бас­пасөз басшылары «Ла­тын әліпбиіне көшу­ге қарсымыз!» деп ұран­даса, ендігі бір жақ «өзі­мізге ар­тыл­ған жүкті келе­шекке ысыр­май, өзіміз ат­қа­райық» де­генді алға тартады. Соң­ғы пікірді құптаған де­путат Алдан Сма­йыл ке­шегі Мәжілістің жал­пы отырысында әріп ал­мас­ты­руға қатысты Үкі­мет бас­шы­сының аты­на үшбу хат та жолдап үлгерді.

Президент 2025 жылға дейін қазақ тілін латын әрпіне көшіру талабын алдыға жүктегелі бері, бұған қатысты бұрындары бүгулі жатқан қоғамдағы алуан түрлі пікір іркілмей шыға бастады. Соған қарағанда белгіленген меженің біразы таласпен өтпесіне кепіл де жоқ секілді. Әйткенмен қоғамдық дамудағы өзекті мәселеге қатысты әркімнің уәжі әртүрлі, тіпті біршама пайыммен санаспасқа да келмейді. Дегенмен Мәжіліс депутаты Алдан Смайыл бұл істі көп кешіктірмей, бөтен пайымды ысырып қойып, бүгіннен кірісу жағында екенін аңғартты. Сосын қазірдің өзінде қазақ тілін латын графикасына негіздеген жүзден астам жобаның бар екенін, анығында Қазақстанның тіл мамандары әліпби ауыстыру кезеңіне дайындықты ерте бастан қолға алғанын тілге тиек етті. Алдан Зейнолла­ұлы­ның айтуынша, латын әрпіне талпыныс алғаш рет 1993 жы­лы жасалды. Осы жылы Анкарада Өзбекстан, Қазақ­стан, Қырғызстан, Әзірбайжан, Түрікменстан және Түркия елдерінің ғалымдары бас қосып, бүкіл түркі жұртына ортақ 34 әріптен тұратын үлгі қабылданған. Осы үлгінің негізінде 27 әріптен тұратын қазақ нұсқасы да әзірленді. Бұл жоба Ұлттық Ғылым академиясының академигі Әбдуәли Қайдардың жобасы негізінде көпке белгілі. Ал латынға қарайғы екінші қадам 2007 жылы жасалған. Ол тұста  ел Президенті Н. Назарбаев Қазақстан халқы Ассамблеясының ХІІ сессиясында латын графикасына көшу мәселесін түбегейлі зерттеуді тапсырған болатын.  Соған орай Білім және ғылым министрлігінде арнайы комиссия құрылып, оған белгілі тіл ғалымдары, қоғам­дық институт мамандары шақырылған. Сол комиссия жұмысының аясында XX ғасырдың 20-30 жылдарын­дағы латын әрпіне көшу тарихы зерттелген. Латынға ауыс­қан Түркия, Әзірбайжан, Түрікменстан, Өзбекстан елдеріне ғылыми экспедициялар ұйымдастырылған. Тіл бі­лімі институты сегіз қоғамдық институтпен бірлесе оты­рып, барлық зерттеу деректерін талдап, нәтижесінде қа­зақ тілінің латын графикасындағы бес жобасын жасаған.

«Бұл – тіл білімі ғалымдарының талай талқылау мен өңдеуден өткен ұжымдық үлгісі. Сондықтан да дәл осы жобаларға ай­рықша назар аудару керек. Ал біздің ұсынысымыз: осы комиссия негізінде жаңа мемлекеттік комиссия құруды жеделдету. Сол арқылы қазақ тілінің латын гра­фи­ка­сындағы әліпбиін жасауды мүмкіндігінше тез­­дету», – дейді Алдан Смайыл. Оның па­йы­мынша, әліпби ауыстырудағы мәселенің мә­нісі мынада болып отыр: еліміз 2025 жы­лы латын әліпбиіне толық көшкенде осы­ған дейін жазылған және жасалған әде­­би-ғылыми және тағы да басқа құн­дылық-мұраларды кириллицадан жаңа әліпбиге түсіріп үлгеруге тиіспіз. «Бұлай жасалмаған күнде ұрпақтар арасындағы дәстүрлі рухани-мәдени сабақтастық белгілі мерзімге үзілуі бек мүмкін. Мұны ла­тын әрпіне көшуді 1999 жылы бастап 2010 жылға дейін созған, осы мерзімде жаңа әліпбиді үш рет реформалаған Өз­бек­стан тәжірибесінен көріп отырмыз. Латын әліпбиіне көшу үшін кириллицаны 10 жыл бойы қолданыста ұстауға мәжбүр болған Әзірбайжан мамандары да «өткен жылдардың мол мұрасын көшірмейінше, жаңа әліпбиді қолданысқа енгізбеу керек», деп кеңес беруде. Түйіп айтсақ, саяси-әлеуметтік һәм рухани маңызы зор мін­дет­ке мемлекеттік мән бере отырып, оған әзір­лікті бүгіннен бастаған ләзім», – дейді Ал­дан Смайыл. Соған орай депутат биыл­дың бірінші тоқсанынан кешіктірмей ар­на­йы мемлекеттік комиссия құрып, күрделі іс­ке ғалымдар мен қоғамдық ғылыми ор­та­ның күшін жұмылдыру қажеттігін алға тар­тады.

Қазақстан көне көліктер қалдығына айналмауы үшін жыл сайын 220 мың көлікті утилизациялау қажет 

Қазақстандағы ресми тіркелген кө­лік­тер саны 3,5 миллоннан асып жығылады екен. Әйтсе де, депутат Тұрсынбек Өмір­за­қовтың пікірінше, бұлардың 3 миллион­ға жуы­ғы немесе 80 пайызының пайдалану мер­зімі 10 жылдан асқан. Үкіметке жол­даған сауалында мәжілісмен осыған алаң­даушылық білдіреді. «Еуропа елдерінде ав­токөліктің орташа пайдалану мерзімі не­бары сегіз жылды құрайды, сосын ол ел­дерде пайдалану мерзімі 10 жылдан асқан көліктер 35 пайыздан асқан емес. Ескірген һәм моральдық жағынан тозған көлік санының өсуі – экологияға ғана емес, адам өмірін жалмап жатқан жол қауіпсіздігінің де зор проблемасы», – дейді Тұрсынбек Қазенұлы. Оның айтуынша, әсіресе қазіргі заманғы экологиялық стандарттарға сай келмейтін, көне көліктерден бөлінетін газ адамдар көп шоғырланған ірі қалаларда аса өзекті. Ендеше ұлт саулығына алаңдайтын жұрт мұны дер уағында шешуі шарт. Сонымен қатар Еуропада ескірген көлікті утилизациялаудың орташа деңгейі жылына 6 пайызды құрайды. Ал Қа­зақ­стан­дағы, оның ішінде шалғайдағы  көліктердің басым бөлігі мейлінше тозып, қатарда әупірімдеп әрең ілесіп жүр­генін ескерсек, көрсеткішті «айтпаса да тү­сінікті» деп жылы жабуға болады. «Қа­зақстанға жылына 220 мыңнан астам ав­токөлікті утилизациялау қажет. Алайда қа­зіргі уақытта елімізде ескірген ав­токөліктерді қайта өңдеп кәдеге жаратуға қа­жетті қуат та, инфрақұрылым  да жоқ. Тіпті бізде жұмыс істейтін автокөлік жинау кәсіпорындарының (Өскемен қала­сын­дағы «АЗИЯ АВТО» АҚ, «Allur Auto» АҚ және Қостанай қаласындағы «Агромаш­Хол­динг Казахстан» АҚ) өзінде көнерген кө­ліктерді утилизациялаудың дербес бағ­дар­ламалары жоқ, азаматтарға ескірген ав­токөлікті жаңасына айырбастау мүм­кіндігі қаралмаған», – дейді депутат Тұр­сынбек Өмірзақов.

Тоқтала кететін жайт, көне көлік мә­се­лесінде шетелдік озық тәжірибелерді зерделеген де орынды. Мәселен, Еу­ро­паның бірқатар елдері жаңа автокөлікті сатып алуға ынталандыру үшін ескі көліктің ути­лизациясы бойынша сыйақыларын қол­данады. Бұл ретте мемлекет бюджет  қаражаты есебінен «көнені жаңғырту» бағ­дарламаларын жүзеге асыруға да белсенді түрде қатысатыны айтылады. Осындай озық тәжірибелерді алға тарта келе, де­путат Тұрсынбек Қазенұлы ескірген ав­токөліктерді утилизациялау бойынша бір­қатар ұсыныстарды алға тартты. «Ең ал­дымен азаматтарды отандық жаңа ав­то­көліктерді сатып алуға ынталандыруымыз ке­рек. Осы мақсатта көне көлікті ути­лизациялау үшін шаралар қабылдап, он­дай жобаларды Индустрияландыру кар­тасына қоссақ игі. Екіншіден,  Қазақстанда ес­кірген автокөліктерді утилизациялап, кә­деге жарату бойынша кешенді бағ­дарлама қабылданғаны жөн», – дейді де­путат Т. Өмірзақов.

Автор: Қанат ҚАЗЫ, Астана

http://alashainasy.kz/main/40552/

---