Ұлттық банк 2014 жылдың басында таңдап алған қаржы-несиелік саясаттың тұрақтылығын көрсете отырып, бірінші жартыжылдыққа қорытынды жасады. Бұл бағаны тұрақты ұстау және инфляциялық процесті баяулату. Ұлттық банктің ұзақ мерзімдік саясаты тиімді пайыздық арнамен және икемді валюталық бағаммен инфляциялық таргеттендіру (бұл валютаға деген сұранысты реттеуге мүмкіндік жасайды) деп аталатын режимге кезеңмен өтуге бағытталған.
Ұлттық банк бұл саясаттың жатық және жүйелі жүргізілуін ерекше атап көрсетуіндегі мақсаты – күрт секірісті және алыпсатарлардың теңге бағамымен ойынын болдырмау. Өйткені теңгенің тұрақты бағамы әлеуметтік-саяси тұрақтылықтың ғана емес, сондай-ақ экономикаға инвесторларды тартудың маңызды факторы болып табылады. Мақсат – макроэкономиялық параметрлердің болжамнан тыс ешқандай өзгеруіне жол бермеу, ал негізгі принцип – таргеттеу, басқаша айтқанда болашаққа нақты мақсатты бағдар қою. Инфляциялық таргеттеу саясатының бірінші кезеңі 2014 жылы ақпанда теңге бағамына түзету енгізу. Сол кезде пайда болған тиімді айырбастың номиналдық және нақты бағамы арасындағы дисбаланстан арылу, бағамдық дәлізді кеңейту, сондай-ақ банктерге ұзақ мерзімдік өтімділік мүмкіндігін беру керек болды. Келесі кезеңде икемді айырбас бағамын қалыптастыратын валюта дәлізінің жоғарғы мөлшерін көтеру керек еді. Алайда, мұндай саясатты жүргізуге – мұнай бағасының төмендеуі, сондай-ақ ресейлік рубльдің девальвациясы сияқты сыртқа қолайсыз факторлар кедергі жасады. Сыртқы қолайсыздықтарды есепке ала отырып Ұлттық банк теңгенің тұрақтылығын сақтау үшін бірқатар құралдарды пайдаланды. Мысалы, ол бірінші рет банктерге қысқа мерзімді өтімділікті және банкаралық нарықтағы мөлшерлемені реттеуді ұсынды. Осылайша валюта нарығында айырбас бағамын тұрақты ұстауға және инфляция деңгейін төмендетуге бағытталған валюталық интервенция әрі қарай жалғасты.
Бірінші жартыжылдықтың нәтижесі осындай саясаттың нәтижесі туралы баяндайды. Ұлттық банктың қоры 28.8 млрд АҚШ долларын құрады, сөйтіп сыртқы жағымсыз факторларға қарамастан өсе түсті. Инфляция деңгейі, жоспарлық мөлшерден 5-8 пайыз төмендеп, алты айдың ішінде 1,4 пайыз немесе 2014 жылдың бірінші жартыжылдығында 3,9 пайыздық деңгейді көрсетті. Орташа сараланған несиелердің көлемі банкаралық нарықта 2-4 пайызға төмендегенін айта кету керек, демек бұл инфляция деңгейінен көп төмен. Қазіргі кездегі 1 АҚШ доллары үшін айырбас бағамы 187 теңге болып, жыл басынан 2,5 пайызға ғана көтерілді.
Банк жүйесінің көрсеткіші тұрақты жақсарып келеді. Бүгінгі күні банк секторында жұмыс істемейтін (проблемалық) кредиттің көлемі жалпы портфельдің 15 пайызынан төмен (бұдан 2-3 жыл бұрын бұл көрсеткіш жалпы портфельдің үштен бір бөлігін құраған). Ұлттық валютадағы депозиттердің үлесі 44 пайыздан 47 пайызға өсті, бұл қазақстандық банктерге деген халық сенімінің біршама артқанын көрсетеді.
Теңгенің негізгі әлемдік валютаға қатысты нақты тиімді айырбас бағамы мамыр айының аяғында, жыл басындағы мықтылап күшейтуден кейін, 2014 жылғы желтоқсан айындағы деңгейге шықты. Ал ресейлік рубльге қатысты нақты тиімді курс осы жылдың бес айының ішінде, 2014 жылдың желтоқсанымен салыстырғанда 17,1 пайызға төмендеді. Бұл ресейлік импорт тарапынан экономикамызға жасалып отырған қысымды көп жеңілдетуге мүмкіндік жасады.
Негізгі экспорттық тауарларға бағаның арзандауына қарамастан, Қазақстан ЖІӨ нақты өсімі бірінші жартыжылдықта 1,7 пайызды құрап, бұрынғы қалыпты сақтап қалды. Сонымен бірге ағымдағы операциялар есебінің дефициті тым төмен болды – барлығы 200 млн АҚШ долларын, ЖІӨ 0,5 пайызына жуығын ғана құрайды. Бұл мәліметтер, жаһандық жағдайдың қатты нашарлауы және сыртқы нарықта жағымсыз жағдайлардың сақталуына қарамастан Қазақстанның макроэкономикалық позициясы тұрақты деген тұжырым жасауға мүмкіндік береді. Қарап отырсақ, Ұлттық банктың қаржы-несие саясаты тиімді болып шықты. Ол тұрақтылықты ұстау міндетін атқаруға және ішкі нарықта жағымсыз тенденцияларды болдырмауға мүмкіндік берді.
Сонымен қатар, жағдай әлі де күрделеніп тұр. Қазақстан экономикасы жылдам өзгеріп жатқан сыртқы жағдайларға байланысты жаңа қиындықтарға тап болуда. Айтатын болсақ, бұл біздің елдің жаңа сауда статусы. Жақында Қазақстанның Дүниежүзілік сауда ұйымына кіруі туралы келіссөз аяқталды. Қазақстанның ДСҰ кіруі ішкі нарық үшін көптеген пайда әкеледі. Бірінші кезекте арзан тауарларға қол жеткізген тұтынушылар ұтады. ДСҰ-ға кіру – бұл – ең алдымен шетелдік тауарлар мен қызметтер үшін жергілікті нарықты ашу, ол дегеніміз қатаң бәскелестік ортаны жасау деген сөз. Ұлттық банк бұл нақты экономикалық секторға кай жағынан болсын қаттырақ тиетін процеске ертеден бастап дайындалды. Жақын арада инфляциялық таргеттеу режимінің келесі кезеңі басталады. Бұл кезеңде қаржыны реттеуші, қаржы-несие жүйесін жаңа жағдайда жұмыс істеуге дайындауға бағытталған бірқатар шараларды жүзеге асырады.
Банк секторында қаржылық мекемелерге проблемалық несиелердің жүгін барынша қысқартуға мүмкіндік беретін және, баланстарды тазалайтын бағдарлама ұзартылады. Болжам бойынша, осы жылдың аяғына қарай, жұмыс істемейтін кредиттер жалпы несиелік портфель көлемінің 10 пайызынан аспайтын болады. Бұл банктерге проблемалық несиелермен жұмысқа жұмсалатын қорды аз шығындауға және экономиканы кредиттеуді ұлғайтуға мүмкіндік береді. Атап айтқанда, бастапқы кезде негізгі жұмыс істемейтін несиелер екі банкқа – «Қазком» және «БТА Банкқа» жинақталған, алайда бұл банктердегі проблемалар шешілді. Мықты қоры және жоғары кәсіби менеджменті бар біріккен жаңа банк дағдарыс кезеңіндегі ауыр «мұрадан» толықтай арылды. Енді экономиканы белсенді несиелендіруге оның барлық жағынан мүмкіндігі бар.
Ұлттық банк банкаралық қаржы нарығына қолдау көрсетуді жалғастыра береді. Мұнда бұрынғыдай, валюта нарығында ағымдағы құралдар репо және своп-операциялар негізінде өтімділікті ұсыну жоспарлануда. Сонымен қатар, Ұлттық банк ашық нарықта операцияларды тиімді пайдаланбақ, сөйтіп, қарыз нарығында тиімді болатын қысқа мерзімдік мөлшерлемені реттеп, қолдау көрсетеді. Сондай-ақ, мұнда басқару рефоромасы жүргізіледі. Бұдан бұрын Ұлттық банк, басқаруды жақсарту және банкаралық операциялардың ашықтығын қамтамасыз ету үшін екі реттеу органы – қаржы-несиелеу саясаты комитеті және қаржы нарығы жөніндегі комитет құрылады деп мәлімдеген. 2015 жылдың аяғына дейін осы комитеттерді құру бойынша заң дайындалып бітеді, ол келесі жылы күшіне енеді. Осы жылдың аяғына қарай, екі жаңа реттеушінің жұмысына қажетті болжау және модельдеудің арнайы құралдары жұмыс істей бастайды.
Болжам бойынша, валюта нарығында түбегейлі өзгерістер болмайды. Ұлттық банк АҚШ долларына қатысты аздаған тербелістермен – теңгені жайлап босатудың ағымдағы саясатын жүргізе береді. Бұл мәселеде аяқ астынан немесе күтпеген жерден болатын ештеңе жоқ: бағамның өзгеру жылдамдығы өткен алты айдың ішіндегідей болады. Ұлттық банктің мәлімдеуінше, бұл болжам Қазақстан мен АҚШ-тағы инфляцияның дифференциалына толықтай сәйкес жасалып отыр. Сонымен қатар, бұл болжамда мұнай бағасының құлдырау мүмкіндігіне байланысты тәуекелге қатысты 3 пайызға дейінгі ауытқулар да есепке алынған. Сөйтіп, АҚШ долларына және басқа да әлемдік тұрақты валюталарға қатысты теңгенің нақты тиімді айырбастау бағамы өзгермей, бұрынғысы сақталады. Ішкі валюта нарығы, 2009 және 2014 жылдардағы аяқ астынан болған девальвацияға себеп болған «девальвациялық шатырдан» аулақ болады. Ұлттық банктің мәлімдеуінше, кез келген қымбаттау немесе теңгенің құнсыздануы біртіндеп болады.
Халықаралық валюта қорының кеңесі бойынша, инфляциялық таргеттеуге өту процесінде теңге бағамының өзгеру мүмкіндігінің дәлізі кеңейтіледі. Бұл 2014 жылғы оның төменгі шекарасының төмендеуінен кейінгі, дәліздің екінші рет кеңейтілуі болмақ. Ұлттық банктің мәлімдеуінше, жаңа валюта дәлізі барынша кең болады. Бұл, жоғарғы шекараға жақындаған ағымдағы жағдайдан өзгеше, бағам дәліздің орта шенінде болуы үшін жасалатын болады. Ұлттық банк сарапшыларының пікірінше, бұл қаржы нарығын реттейтін жаңа құрал енгізілгенше, алдағы 12-18 айда жоғары-төмен ауытқу үшін жеткілікті кеңістікті жасайды. Енді дәліз 185+13-15 теңге деп анықталды.
Мұндай таргеттеу саясаты Қазақстан өндірушілері мен тұтынушыларына не береді? Оның бірнеше пайдалы жағын айтуға болады. Біріншіден, экономика қандай да болмасын ауқымды ауытқуларды, ауыр салмақты көтере алмайды. Бағамның ашық қалыптасу механизмі тәуекелдерді азайтып, валюталық алып-сатарлықты жояды және жоспарлауды жақсартады. Екіншіден, шамалап инфляцияның төменгі деңгейін ұстау және теңгені бірқалыпты жоспарлы босату қазіргі кезде пайда болған теңге бағамы мен ресейлік рубль арасындағы дисбалансты қысқартуды жүзеге асырады. Желтоқсан, қаңтар айларындағы, 2015 жылғы ақпаннан бастап мамырға дейінгі қатты соққыдан кейін теңге рубльге қатысты 26 пайызға әлсіреді. Ресей валютасы осы кезеңде біршама күшейді, қазіргі деңгей Мәскеу құбылмалы валюталық бағамға өткен 2014 жылдың қарашасымен теңдесті. Теңге мен рубль арасындағы дисбаланстың қысқаруы Қазақстандағы инфляцияның төмен және Ресейдегі инфляцияның жоғары болуына байланысты, сондай-ақ рубльдің біртіндеп күшеюі және теңгенің жайлап құнсыздануына байланысты болды. Рубльдің күшейе түсуінен басқа, осы факторлардың барлығы 2015 жылдың аяғына дейін сақталады. Сондықтан Ұлттық банк рубльге қатысты теңге бағамы 2016 жылы теңесіп қалады деген болжам жасап отыр.
Мұндай қаржы-несие саясатына тұтынушылар мен салымшылардың ықпалы туралы жеке айту керек. Жылдың басында теңгенің сатып алу қабылеті қазақстандық және ресейлік тауарлардың қалыптасқан қатынасына байланысты біршама өсті. Алайда, соңынан бұл ішкі нарықтағы бағаның өсуіне әкелді. Қазір жағдай түзелді, дисбаланс жойыла бастады. Бірақ мұндағы басты мәселе – алдағы уақытта осындай сценарийді болдырмау, өйткені рубльдің басымдығы жоғары және алдағы уақытта күрт ауытқулар болуын да жоққа шығармау керек. Ұлттық банктің саясаты Қазақстан тұтынушыларын ресейлік рубльдің ауытқуларынан келетін кез келген негативтік жағдайлардан қорғауға бағытталған.
Жеке тұлға ретінде – салымшылар үшін де, компанияларға да теңге бұрынғыдай тиімді валюта болып табылатынын айта кеткен жөн. АҚШ долларындағы депозиттермен салыстырғанда, теңгенің жылдық құнсыздануы 5-6 пайыз болғанына қарамастан теңге депозитінен түсетін пайда 7,5 пайызды құрайды. Бүгінгі күні бұл екі валютаның депозиттері бойынша сыйақы айырмашылығы осындай. Яғни, теңгемен депозитке ақша салушылар өздерінің жинағандарынан 1.5 – 2.5 пайыз таза пайда табады.
Енді, Ұлттық банк саясаты сыртқы соққылардан тәуелсіз болуды қалай жүзеге асырады, деген мәселеге тоқталмай кетуге болмайды. Бұл жерде әртүрлі сценарийлер, соның ішінде жағымсыздары да бар. Мұнай бағасы күрт төмендеген жағдайда, мысалы, мұнай баррелінің бағасы 30-40 доллар болса, ауытқу қазіргі инфляцияның дифференциалынан жоғары болмайды. Бірақ жағдай жақсарған кезде бұл мағына нөлдік болады, тіпті жағымсыз болуы мүмкін. Ал мұнай бағасы жоғарылаған жағдайда біз теңгенің күшейгенін көреміз. Бірақ Ұлттық банк нарықтағы қандай да бір ажиотаждық, үрейлі көңіл күйді болдырмауды, өзгерістерді барынша бірқалыпты жасауды барлық жағдайда да жүзеге асырады. Бұның негізі – инфляциялық таргеттеу саясатының діңгегі.
