 Жерді еркін басып ж?руден, жазда к?к майса ш?пке аунай кетуден ?алып барамыз. ?алада да, ауылда да сырт?а шы?ып, таза ауада тыныстау, к?к майсада отырып, рахаттана ас ішу м???а айналып барады. Себебі біреу ?ана: Айналамыз толы ?о?ыс. Д?улетті ?мір адамдарды? ішкі м?дениетін ж?тып жат?андай, бірт?рлі…К?шеде к?ліктен ?о?ыс тастай салу немесе ?йі?нен алып шы??ан бір ?алта ?о?ысты тиісті жерге тастауды? ?зі азап?а айнал?андай…?рине, м?ны? барлы?ы бізге ?ана т?н ??былыс емес. ?лем солай, ала-??ла к?й кешуде. ?сіресе, миллиардтан астам хал?ы бар ?ндістан мен ?ытай, ж?здеген миллион хал?ы бар А?Ш пен Ресей де ?алды?ты? астында ?алып барады. Тіпті арнайы салын?ан зауыттар да т?рмысты? заттарды ??деп ?лгере алмауда. Соны? салдарынан ауа да ластанып барады. С?мды? ?ой! Айталы?, Ресей жылына 40 млн тонна т?рмысты? ?алды?ты сырт?а тастайды. Орта есеппен ал?анда, ?о?ыс тасымалдау?а ж?мсалатын 2,5 млрд А?Ш доллары айналымда ж?р. ?зірше ?кімет ?алды?ты к?деге асыру мен тасымалдауды? 70 пайызын ?ана ?ада?алап отыр. Ал ?о?ысты кез келген жерге тастайтын м?дениеттен ж?рдай ж?ртпен к?ресу ?ылмыскерлермен к?ресуден де ?иын болып т?р. Бір ?ана арты?шылы?, ?о?ыс тастайтын полигондар?а бет ал?ан к?ліктерді радиактивті ?алды?тардан ?аншалы?ты тазалы?ын тексеру ?ана ?ада?алана баста?ан. Б?л м?селені? бізде ?алай шешіліп жат?анын білмедік, біра? ?о?ыстан к?з аша алмай ж?рміз. Айталы?, ай?а да, к?нге де те?еген Алматыны? айналасы адам к?ргісіз. «Тау баласы тау?а ?арап ?седі» деген ?ле? жолдары ой?а орал?анда, тау?а ?араудан да ?ялатын болды?. ?зге елдер тауларында?ы тасты? орнынан жылжып кетпеуіне, тал-дара?аны? кесілмеуіне, т?ма таби?атты к?зді? ?арашы?ындай са?тау?а барын салып жатса, алматылы? ?алталылар б?ктерлерге хан сарайындай ?йлер салуды ?детке айналдырды. А?ыры дауыл со?ып, ?рт болып, Алатауды ?ара тау?а айналдырды?. Анау Шымб?ла??а ?арай сап т?зеген ?йлерді? к?птігі к?зге ?ор?ыныш ?ялататын болды. Сол т?р?ындарды? ?йінен шы??ан ?о?ыстар тиісті жерге жеткізілмек т?гілі, ?алды?ты к?деге асыратын зауыттар?а жеткізілмейді. Билікке де, таби?ат ?ор?аушылар?а да ба?ынбайтындарды к?ні ерте? не к?тіп т?р?аны да т?сініксіз. К?ндерді? к?нінде тау жылжып кетсе, не болады?.. Отыр?ан жеріміз де, т?р?ан жеріміз де ?о?ыс… Алыс жол?а шы?а ?алса?, жол жиектерінде шашыл?ан т?рлі ?алды?тан к?з талады. ?ала іші темекі т??ылы мен т?тті-п?тті, са?ызды? орама ?а?аздары, ?алта телефондарыны? карточкалары, шемішкі ?абы?тарына толы. Осындайда бір?атар елдердегі т?р?ындарды? жеке м?дениетіне амалсыз с?йсінесіз. М?нда к?ршілерімізден б?рын К?ншы?ыс елінен ?йренетін т?жірибені? к?птігіне риза боласыз. Тау етегінде т?ратын ж?рт аядай ауласынан б?рын сол аума?ты к?туге тырысады. Басында?ы баспананы ?ана емес, бас?аны да – еліні? ?р с?йем жерін халы?ты? ?азынасы, орта? байлы? деп т?сінетін жапондарды? жа?сылы?ы бір басына жетерлік. Жолдан шы?ып, к?к майса ш?пті басу?а обалсынасыз. Ал біз ?шін неге б?рібір?.. Ореке?дер де ?лем м?дениетін барынша игеруге тырысып жатыр. ?алды?тарды технологиялы? ??деуді? ?зін бизнеске айналдыр?ан орыстар болаша?та оны на?ты табыс к?зі ету ?шін барын салуда. Тіпті М?скеуді? ?зінде т?рмысты? ?алды?тарды жинап алу б?секеге айнал?ан. ?о?ыстарды жинап ?кету ?шін жергілікті ??зырлы орындардан жылына кубметрі ?шін 3000 рубль т?лейтіндер одан ?анша пайда к?ріп жат?аны ?зірше белгісіз. ?йтсе де М?скеу ма?ында?ы 50 полигон к?нде босап к?рген емес. К?сіпкерлер ?шін негізгі салым – ?о?ыс таситын к?лік пен контейнерлер болып т?р. 20 000 доллар?а бір «КамАЗ» к?лігін сатып алып, ойы?да?ы бизнесті бастау?а болады екен. Жасыратыны жо?, 15 миллионнан астам халы? т?ратын, ж?здеген, мы?да?ан к?сіпорындар мен мекемелері бар М?скеуде ?алды?тан да табыс табу?а болады. Сонды?тан да миллионда?ан доллар ?аражатын ?алды? ??деу зауыттарын салу?а ж?мсап жат?андар к?п. Айталы?, «ЭКО-Системы» деп аталатын компания Астраханьда ?о?ыс ??деу зауытын салу?а 26 млн доллар ж?мса?ан. М?нда ?алды?тан ?а?аз, резина, пластикалы? заттар, шыны ?йнектері, ты?айт?ыш т.б. ?ндіріледі. ?азір жылына 8,3 млн доллар табыс табады екен. Ауадан а?ша жасауды? жолын іздегендер енді таяу уа?ытта елді? о?т?стігінде ірі 4 зауыт салуды жоспарлапты. Осылайша адам жиіркенген лас заттар, ?ндіріс ?алды?тары алтын?а айналып барады. Салыстырмалы т?рде ал?анда Еуропада полигонда?ы ?алды?тарды жою экологиялы? талап т?р?ысынан ?ымбат?а т?седі екен. Ал Ресейде б?л м?селе к?сіпкерлерді? м?мкіндігіне ?арай о?тайлы шешілген. Германияда зауыт?а ?алды? тапсырушылар тоннасына 30-дан 100 евро?а дейін ?аражат т?лейді. Егер к?лік полигон?а барса, одан да к?п ?аражат ?ажет. Сол себепті компаниялар ?аладан шы??ан ?алды?ты зауыт?а тапсыру?а тырысады. Жалпы жергілікті билік к?сіпкерлерді? осы т?сілге ж?гінуіне ?арай ж?мыс істейді. Бізде б?л м?селе тіпті шешілмегені аны?. Тіпті ?са?-т?йекті? ?зі к?зден таса болып жатады. Естері?ізде ме, былтыр Астананы дамыту м?селесі бойынша ?ткен м?жілісте Н?рс?лтан Назарбаев жаяу ж?ргіншілер жолында са?ызды? тасталуына ж?не жапсырылуына байланысты ?ата? сын айтты. «Сауса?тарды? та?басын алып, хаттама жазуды то?тату керек, айыпп?л т?летіп, ?ш т?улікке ?амау керек! Сонда ?ана т?ртіп болады!» деген еді Мемлекет басшысы. Іле-шала ?алаларда ?о?ыс тастаушылар?а ?арсы нау?ан басталды. Б?л ешкім ?арсы келмейтін, наразылы? білдіре алмайтын шара еді. ?йткені тазалы? б?ріміз ?шін ?ажет. Тазалы? пен т?ртіп са?тама?андармен к?рес бір?атар елдерде ?йреншікті ??былыс ?ана емес, к?шті ??рал. Мысалы, Пекинде к?шеде т?кіру, ?са?-т?йек ?о?ыс ж?не иті?із д?рет сындыр?аны ?шін 6 доллар айыпп?л т?лейсіз. Бейжі? басшылы?ы 2006 жылды? к?ктемінен бастап к?шеде т?кіру проблемасын шешумен айналыса бастады. Олар бас?а адамдарды? к?зінше т?кіруді ж?ртшылы?ты ??рметтемеушілік деп санайды. Сингапурде са?ыз са?тау?а, бір-біріне тарату?а болмайды. Ол есірткімен те?естірілген ж?не б?л ?шін 1000 доллар айыпп?л салынады. Тастал?ан ?о?ыс ?шін 500-1000, далада тама?тану –1000, р??сат етілмеген жерден жолды кесіп ?ту – 100, т?кіру – 1000, лифтіде шылым шегу –1000 доллар айыпп?л т?леуге м?жб?рлейді. Италиялы? зерттеушілерді? есептеуінше, Римдегі с?улет ж?не ?нер ескерткіштері аума?ына келушілер 15 мы? дана?а дейін са?ыз тастайды екен. Оны тазалау ?шін жылына 5,5 млн евро б?лінетін к?рінеді. Олармен к?ресті? тиімді т?сілі айыпп?л салу болып шы??ан. Мысалы, т?ртіп б?з?ан кісі 50 евро к?лемінде айыпп?л т?лейді. Малайзияда 1 ай ?о?амды? ж?мыс?а тартылып, 500 евро к?лемінде айыпп?л т?лейді. Д?рыс ж?рмесе?із Таиландта – 600, Голландияда – 95, ?лыбританияда – 90 евро шы?ын?а батасыз. ?лыбританияда жыл сайын ?ала к?шелерін са?ыздан тазалау?а 1 млрд доллар ж?мсалады. М?ндай бастама 2009 жылдан бері Бельгияда да іске аса бастады. Жерге тастал?ан темекі т??ылы, ?албыр, са?ыз, ?а?аз ?шін айыпп?л м?лшері 50 евро?а дейін жетеді. Егер ?о?амды? орында пластик ??ты, ?о?ыс тола пакет таста?ан азамат 150 евро?а дейін айыпп?л т?лейді. Чехияда да жаза ?атал. Осындай т?ртіпті ?алпына келтірсе, Алматы мен Астана т?гілі барлы? ?алаларымыз Осло, Брюссель, Хельсинки, Стокгольм, Копенгаген, Цюрих, Амстердам, Торонто т?різді е? таза ?алалар ?атарына ?осыла алады. И?, тазалы? – м?дениетті? бір б?лшегі ?ана емес, к?птеген аурудан са?тануды? да ал?ышарты. Ендеше, айналамыз?а адами к?з?араспен ?арайы?. Жолдасбек ДУАНАБАЙ http://www.aikyn.kz |
