Англияда оқып жүрген қытай жастарының айтуынша, ұлттық сәлемдесу үрдісі «Түскі асыңды іштің бе?» деген сұрақтан басталады. Егер кешке жолығып қалса, екі қытай бір-бірінен «Кешкі асыңды іштің бе?» деп сұрайтын көрінеді. Сырт көзге тосындау көрінгенімен, олар үшін кәдуілгі сәлемдесу үлгісі осы.
Себебін сұрағанымызда: «Қытайлар достарымен, жақындарымен тек түскі үзілісте не кешке жолығады, сондықтан дастархан басында отырып хал-жағдай сұрасады, ал күндіз басқа уақытта кездесуге жұмыстан қолдары тимейді», – деп жауап берді. Қалай дегенмен де, туған жерде болсын, не жат елде жүрсін, өз дәстүрін, төл мәдениетін көмескілемей, керісінше, барынша айшықтап, әлемге әйгілеп, жан-жағына тарата жүретін ұлттық мінездің бір қыры осы шығар.
Әлемнің қай түкпіріне барып қоныстанса да, қытай мигранттарына ортақ екі ерекшелік бар: бір орталыққа шоғырланып, өз мәдениетін, тұрмыстық салт-дәстүрін сақтап, өзгелерден оқшау өмір сүруі және санының күрт көбеюі. Санаулы жылда қытай мигранттары жергілікті диаспораға айналып шыға келеді. Осылайша, құқықтық ұғым тез арада әлеуметтік құбылысқа, ал әлеуметтік құбылыс уақыт өте саяси тетікке ауысуы әбден ықтимал. Қазір көптеген елдердегі мигранттық топтар диаспора құрып, әлеуметтік құбылысқа тән мінез көрсетіп жатыр. Алда-жалда саяси ықпалға ие болатын тетік бола ма – оны уақыт көрсетер.
Қазіргі таңда Ұлыбританияға саяхаттаушы жолаушылардың басым көпшілігі – қытайлар. Көптің аты – көп, енді Англияның көшелерінде ағылшынмен қатар қытай тілі жиі естілетін болды. Олардың ішінде қызық қуған саяхатшы, білім қуған студент, өмірлік мақсат қуған мигрант, пайда қуған кәсіпкер де бар. Кейбір деректерге қарағанда, былтыр бұл елге 200 мыңдай қытайлық турист келіп-кеткен. Бірақ визалық кедергінің кесірінен 1,5 миллион қытайлық Тұманды Альбионға жете алмай қалған көрінеді. Сондықтан қазіргі таңда Ұлыбритания билігі қытайлық саяхатшылар үшін визалық жеңілдіктер жасаудың жолын қарастыруда.
Қытайдан шыққан, бірақ шет елдерде тұратын азаматтарды қытай тілінде «хуацяо» деп атайды. «Қытай эмигранты» деп аталатын диаспора өкілдерін қытайлар сыртқа тепкен емес. Себебі жердің қай түкпірінде жүрсе де, қытайлық өзінің тамырының қайда екенін ешқашан ұмытпайды. Олар басқа елде туып-өскен, бірақ ата-бабасы Қытайдан шыққан шетелдік азаматты да қытайлық санайды. Әлем бойынша жазылмаған заң: қытайлық бар жерде – Қытай бар. Қытайлық эмигранттар, яғни хуацяолар әманда қатар қоныстанып, жылдар, ғасырлар бойы туған тілін, төл мәдениетін сақтап, туған елмен әлеуметтік-экономикалық байланысты үзбей өмір сүруге дағдыланған. Кейбір сарапшылардың айтуынша, әлем бойынша 40 миллион хуацяо бар. Олардың дені Америкада, Еуропада және Оңтүстік-Шығыс Азияда тұрады.
Қолда бар деректерге қарағанда, 2009 жылы Ұлыбританиядағы қытайлардың жалпы саны жарты миллионнан асқан. Біріккен Корольдікте қытайлық диаспораның 19 ғасырдан бері қоныстанғаны тарихтан белгілі. Сарапшылар қытай диаспорасының өте жылдам көбейіп келе жатқанын баса айтады. Олардың саны жыл сайын 11,2 пайызға өсіп отырады екен. Өсімнің 90 пайызы – сырттан келетін мигранттар үлесінде. Қытайлардың негізгі бөлігі Лондон, Манчестер, Бирмингем, Ливерпуль, Ньюкасл, Шеффилд пен Абердин қалаларында шоғырланған. Бұл қалалардың бәрінде дәстүрлі «Chinatown», яғни Қытай кенттері бар.
Қытай мигранттары немесе хуацяолар ағылшын қоғамына бірқатар өзгерістер енгізе бастады. Оның біріншісі – әлеуметтік-тұрмыстық, ұлттық салт-дәстүр ықпалы.
Дәстүрлі Қытай кенттері қытайлар орналасқан аудандар ғана емес, бұл – қытай дүкендері, мейрамханалары орналасқан, қытай бизнесі топтасқан аймақ. Оған қоса, қытайлық дәстүр мен мәдениетті насихаттайтын міндеті тағы бар. Жыл сайын бұл аудандарда Қытай жаңа жылы – Көктем мерекесі кеңінен атап өтіледі.
Қытайдың жаңа жылы тек Бейжіңде немесе Қытайдың басқа аймақтарында тойланады десеңіз, қателесесіз. Кешегі аптада әлемнің ірі орталықтарының бірі Лондон қытайша жаңа жылды бар сән-салтанатымен қарсы алды. Бірнеше күндік мереке Лондон қаласындағы Қытай кентінде ғана емес, әйгілі Трафальгар алаңында, Шафтесбери даңғылының бойында да тойланды. 22 ақпан күні Трафальгар алаңында күні бойы мерекелік шаралар өтіп, арнайы шеру ұйымдастырылды, Қытайдан келген әртістер өнер көрсетті. Бұл күні Қытай өнері мен мәдениетінің салтанатын, ұлттық тағамдар мен бұйымдарды Лондонның әр тұсынан көруге болатын.
Қытайлық жаңа жылдың саяси реңк ала бастағанының белгісі сол – әлемдік алпауыт елдердің басшылары Бейжіңді дәстүрлі Көктем мерекесімен құттықтауға асықты. Ұлыбританияның премьер-министрі Дэвид Кэмерон Қытай еліне бейбітшілік пен береке тілеп, «екі елдің арақатынасында алтын жыл басталды» деп мәлімдеді. Англияның монархтық әулетінің атынан принц Уильям Бейжіңге арнайы сапары алдында бейнеқұттықтауын жолдады. Ал принц Чарльздің жұбайымен бірге Лондондағы жаңа жылдық мерекелік шараға арнайы барып қатысуы көп жайттың астарынан хабар береді.
Қытайлық жаңа жыл әдетте «Көктем фестивалінен» басталады. Жаңа жылдың ең үлкен ерешелігі – қытайлықтар үшін бар отбасы мүшелерінің бір дастарқан басында жиналатын кезі. Ал кешкілік отшашулар зұлым ниетті күштерді қуып, үйге бақ-береке кіргізеді деп саналады. Бар әулеттің бір шаңырақтың астына жиналуы, кішілердің үлкендерге сәлем беріп, жаңа жылмен құттықтауы, үй-ауланы кір-қоңнан тазарту, жаңа киім кию, жақсы тілек айтып, сый тарату, ескі кекті ұмытып, татулыққа шақыруы, жыл молшылық әкелсін деп ас та төк дастарқан әзірлеуі – шығыс халықтарының Жылды қарсы алу әдет-ғұрпына ұқсас, тіпті қазаққа да жат емес. Бірақ қытайлық жаңа жылдың бір артықшылығы бар: ол – ғаламдануы.
Англияны былай қойғанда, қазір Ресейде де қытайша жаңа жыл мерекесі кең тарай бастады. Әлеуметтік желілердегі жазбалар орыстардың қытайша жаңа жылды қытай дәстүріне сай тойлауға әдеттене бастағанынан хабар береді.
Осылайша, қытайша жаңа жыл арнайы мемлекеттік не ресми қаулысыз-ақ, жер-жерде халықтық деңгейде, кең ауқымда, халықаралық маңызда тойлана бастады.
Бірақ қытайлардың өздері соңғы жылдары ескіден қалған әдеттерін өзгерткен. Бұрын басқа аймақта, алыс қалада жүрген әрбір қытайлық Көктем мерекесінде өз отының басында, қара шаңыраққа оралуға асықса, биыл 5 миллион қытайлық жаңа жылдық демалыс кезінде шетелге саяхат жасауға аттанған. Отбасымен бірге олар Корея, Таиланд, Жапония, Сингапур мен Малайзия курорттарына сапар шеккен. Осылайша, қытайлық туризмнің қарқын ала бастағаны айқын білінді.
Жалпы, ресми деректерге жүгінсек, былтыр 107 миллион қытайлық шет елдерге саяхат жасаған. Олар жалпы сомасы 130 миллиард доллар жұмсаған екен. Алдыңғы жылмен салыстырғанда туристер саны 19 пайыз артты деген сөз. Бұлардың дені – бақуатты қытайлар екені айтпаса да түсінікті.
«Синьхуа» агенттігінің хабарлауынша, 18 ақпанда ҚХР төрағасы Си Цзиньпин мен елдің игі жақсылары Көктем мерекесімен және дәстүрлі жаңа жылмен барша қытайлықтарды, оның ішінде елдегі және шетелдік отандастарын құттықтады. Пекиндегі Халықтық жиналыстар үйінде өткен салтанатты шарада сөз сөйлеген төраға: «Біз ұлы мемлекетімізбен және оның ұлы халқымен мақтанамыз», – деді. «Биыл бізді былтырғыдай қиындықтар күтіп тұр. Біздің міндетіміз – адамдарға жақын болып, реформаларды барынша тиімді жүргізіп, инновациялар енгізіп, мемлекеттік басқаруды заңға сәйкес жүзеге асырып, тұрғын халықтың өмір сүру деңгейін арттыру», – деді Си Цзиньпин.
Қытайлық азаматтардың ағылшын ортасына екінші бір ықпал етер тетігі – инвестиция.
Былтыр жарияланған ресми деректерге сәйкес, Қытайдан шыққан байлар арасынан инвесторлық виза алушылар қатары күрт арта түскен. Былтыр қыркүйек айында олардың саны екі есе өскені хабарланды. «Financial Times» газетінің жазуынша, 2013 және 2104 жылдың қыркүйек айлары арасында Ұлыбританияда 357 қытайлыққа инвесторлық виза берілген. Бұл осы уақыт аралығында ағылшын көші-қон қызметі берген инвесторлық визалардың 43 пайызы. Оның алдындағы он екі айда 178 қытай инвесторлық виза иесі атанған еді. Бұған дейінгі бес жылда бір де бір этнос өкілдері арасында мұндай ұмтылыс байқалмаған.
Бұл визаны алу үшін шетелдік азамат жалпы құны 1 миллион фунт стерлинг болатын (қазір 2 миллионға дейін өсті) Ұлыбританияның мемлекеттік облигацияларын немесе британдық компаниялар акцияларын сатып алуы шарт. Осыдан соң ғана инвестор Біріккен Корольдікте 3 жыл 4 ай тұруға рұқсат алады. Бай қытайлардың Англияға қоныс аударуының себебі, олардың өз сөздерімен айтқанда, экологияның нашарлауы, білім беру, денсаулық сақтау жүйесінің осалдығы және саяси қуғындалудың кесірі.
Осындай өзгерістердің нәтижесінде Қытайдың Ұлыбританияға құятын инвестиция көлемі өсе түсті: осы қарқынмен 2025 жылға қарай жылына 30 миллиард фунт стерлингке жетеді деген болжам бар. Қазірдің өзінде екі ел арасындағы өзара сауда-саттық көлемі 70 миллиард АҚШ долларынан асып түсті. Қытайлық инвестицияның нысанасы – инфрақұрылым мен жылжымалы мүлік салалары.
Оның үстіне, соңғы жылдары қытайлық азаматтар ағылшын жылжымайтын мүлік нарығында өз үлестерін арттырды. Лондонның элиталы үйлерін әлемнің түкпір-түкпірінен келген олигархтардың сатып алып жатқаны жалпыға белгілі дерек, ал орта табысты қытайлардың арзан баспаналарды, жаңадан салынып жатқан үйлерді сатып алуға ұмтылысы өзгешелеу құбылыс тәрізді. Жергілікті делдалдардың айтуынша, қытайлар үй сатып алуда қала ауданының жалпы ахуалына аса мән бермейді. Себебі олар бұл үйлерді болашақта табыс әкелетін инвестиция көзі ретінде қарастырады. Осының нәтижесінде, ағылшын нарығындағы ұсыныс пен сұраныстың тепе-теңдігі бұзылып, жергілікті тұрғындар үшін баспана алу қиындай түскен.
Қытай мигранттары жергілікті мәдениетке де өз әсерін тигізуде. Оның бір мысалы, қаңтар айында Лондонның Dulwich сурет галереясы қытай студенттерінің туындыларынан тұратын арнайы көрменің тұсауын кесті. Мұнда әлемге әйгілі суретшілердің шығармалары мен олардың айна-қатесіз көшірмелері қатар қойылған. Әрине, көшірме қолтаңбасы – қытайдікі, көрменің аты да қысқа-нұсқа: «Made in China».
Ал тағы бір британдық газет «The Guardian» 16 ақпанда қытайлық туристердің ағылшын тарихи ескерткіштеріне берген лақап аттарын жариялады. Қытайлық туристердің көптігін ескерген туристік VisitBritain агенттігі оларға әлеуметтік желілер арқылы 101 ескерткіштің атын өзгертуді ұсынған. Осылайша, ағылшын қоғамы өзінің төл мәдени ескерткіштер мен тарихи мекен атауларының болашақта қытайшалануына психологиялық тұрғыдан дайындалып жатқандай.
Хуацяолар ағылшындар өміріне не өзгеріс енгізуі мүмкін? Алдағы уақытта Лондонның күнделікті тұрмысында қытай тілі ағылшын тілін біртіндеп тықсыра ма? Кешегі алып империяның бүгін өз жерінде жаппай қытайлануға қарсы тұрар қорғанысы қандай – бұл сұрақтардың жауабы көп ұзамай белгілі болар.
Ал британдық империяның тарихына көз жүгіртсек, 19 ғасырда ағылшындардың Қытайда есірткі саудасын қыздырғаны мәлім. Британдық Үндістаннан тасылатын «тауар» екі мемлекет арасындағы заңды сауда-саттықтың негізгі көзі болатын. Жергілікті билік есірткі саудасын тоқтатуға талпынған кезде Британ империясы соғыс ашып, қарсылықты аяусыз басты. Рас, сол кезде мұны «Англияның бетіндегі шіркеу» деп ашық пікір айтқан ағылшындар да болған. Дегенмен Корольдіктің есірткімен қытайлардың есін алғаны тарихи дерек екені бұлтартпас шындық. Бәлкім, бүгінде Тұманды Альбионның біртіндеп қытайлануы бір жарым ғасыр бұрынғы есенің қайтуы болар? Дүние – дөңгелек, не ексең – соны орасың…
Гүлбиғаш Омар, Ұлыбритания
http://turkystan.kz/
