2008 жылы жазда Орталық Моңғолияның Баян-хонғор (Байқоңыр) аймағының Ғалуты (Қазды көл) деген жеріндегі сағана тастағы жазуға тап болдық. Онда: «Ізгілік-чор сегіз түрлі аспапты меңгергендіктен [оның құрметіне] қатты тастан ғибадатхана (барық) орнаттық» (4. 603-606 бет). Бұл жәдігерлік б.з. VІІ-VІІІ ғғ. мұрасы-тын. Өйтсе, Көк түрік дәуірінде ұлы сазгер Ізгілік-чорға арнап Ғибадатхана орнатып, халық басын көтеріп ұлықтаған екен. Ізгілік-чор сазгер 8 түрлі саз аспабын меңгерген сазгер. Ол қандай аспаптар? Міне осы сұрақ бізді мазалай бастады. Сол жылы б.з. V-VІ ғғ. куәгері Атадомбыраны қолға ұстадық. Бүкіл қазақ халқынан шүйінші сұрап қуандық. Біз ізденісімізді тоқтатпадық шетелдік археологиялық қазбалардың есебіне, ғылыми еңбектерге, тарихи жәдігерліктерді қопаруменболдық. Мына тарихи ақпаратқа көзсалыңыз, біздің жыл санауымыздың (б.з.) 198 жылы Шығыс Хань династинасының патшасы Линди ғұндардың киіміне, киіз үйіне, ханның есір (тағына), олардың тамағына және кұнхоу ( ) мен сыбызғысына ( ) назары ауып, патша сарайына алдыруға бұйрық беріпті (18. ХХІІІ. 108).
Сыбызғы
Сыбызғы бүгінгі күнге дейін жетті. Қазір бұл аспаптүркі (қазақ, башқұрт, тува), Моңғол (халқа, ойрат-қалмақ) халықтарының ортасына сақталған. Қазақ халқымен көршілес болған батыс моңғолдарда және қалмақтар ортасында ғана кең тараған. Бұл дерекМоңғолдарға сыбызғы қазақ арқылы жеткенін айғақтайтын сияқты. Б.з.б. 80-жылы ғұндардың тұтқыны болған қытайдың Хань династинасының елшісі: «Күн батып кеткеннен кейін ғұндардың сыбызғысының (Ху цзя. ) үні зарлап, жылқылары кісінеп, сиырлары мөңіреп тыныштық бермей, ұйқы қашырады (17. LІV.-14-20 бет)» деп жазды өзінің жол белгілеуіне. 2011 жылы қазба жұмысын жүргізген байырғы түркілердің Шатыртау жерасты кесенесінің көмігінен (панорама) табылған атты сарбаздың қолына сыбызғы ұстатып мүсіндеген (қараңыз фото № 1). Бұл мүсін б.з. 630-680 ж.ж тән (13.-38 бет). Сыбызғының шығу тегіне байланысты Алтай қазақтарының арасында төмендегідей аңыз сақталған. Онда:
Бұрыңғы өткен заманда Ертіс өзенінің бойында бір кейуана ұлымен бірге өмір сүріп тұрыпты. Ұлы Алтай тауында аң аулап, ну орманның ішінен жеміс теріп анасын асырайды екен. Қасиетті Алтайдан бас алатын өзен суы таудың жартасынан құлап ағып сарқырама жасайды екен. Сарқыраманың үніжас жігітті бала кезінен еліктіріп, небір тәтті қиялға алып ұшады. Небір ғажайып сезімге бөлеп, абыз Алтай күңіреніп ән салып, белгісіз бір жұпар әуен желпи аймалаптұрғандай ма, қалай! Аңнан қолы босай қалса күні бойысарқыраманың жағасына барып оның даусын тыңдап, ғажайып әуеніне беріліп отыра береді екен. Кейде күннің батқанында байқамай қалады. Осылайша жүргенде бір күні сарқыраманың етегінен ай десе аузы, күн десе көзі бар ғажайып сұлу қыз шығып келеді. Жігіт аузы ашылып, көзін жұмып таң-тамаша болады. Сонда қыз:
— Әй, сері жігіт сен әр күн сайын осы сарқыраманың түбіне келіп үніне
елігіп отырасың. Не үшін бұлай жасайсың, -дейді. Жігіт не айтарын білмей, абдырап қалды. Қыздың даусы мөлдір бұлақтың сылдырындай, демі Алтайдың самалындай үп етіп, бір ғажайып күйге енді. Сәлден соң жігіт:
— Осы күркіременің құлап аққан әрбіртамшысынан су перісі Ертіс арудың даусын естігендей боламын. Үйге барсам да, далаға кетсем де, тауға шықсам да құлағымнан кетпейді, -деді.
— Сері жігіт, олай болса мен саған бір амал үйретейін, — деп өсіп тұрған қурайды кесіп алып сыбызғы жасап беріпті де Ертістің толқынына түсіп ғайып болыпты. Сол күннен бастап жігіттің қиялы су персі сұлу
қызға ауады. Жатса тұрса да қыз қиялынан кетпейді. Су перісінің жасап берген құрай сыбызғысымен оған арнап «Ертіс толқыны», «Алтай толғауы», «Сарқырама» атты күйлер шығарып тартыпты. Міне бұл аңызды Моңғолияның Баян-Өлке аймағының Дэлүүн өлкесінің тұрғыны, керейдің қарақас руының75 жастағыДарияхан ақсақалдан 1972 жылы жазып алып едім. Дарияхан ақсақал аталмыш үш күйді орындап берген еді.
Сыбызғы туралы, оның шығу тегіне байланысты аңыз осылайша халық жадында сақталыпты. Орта Азиялық түркілер қой қозысынан, түйе ботасынан жерісе сыбызғы тартып соның әуенімен төлін алдырады деген ақпарат қытай деректерінде сақталған екен (5. с. 196). Сонау ежелгі Ғұндардың заманынан жалғасқан асыл мұра бүгінгі күннің қазақ халқының рухани құндылықтарының біріне айналып сабақтастығын жоғалтпай біздің ұрпақтың, қазақ халқының ұлттық, менталитетін қалыптастыруға 2000-нан астам жыл қызмет етіп қолданыста келе жатыр.
Құнқоу (қобыз)
Жоғарыда сөз еткен Шығыс Хань династинасының патшасы Линдай-құмар болған Құнқоу (қобыз) саз аспабы қақында қытайдың тарихи жазбаларында көп айтылады. Ғұндардың бұл саз аспабын кейін қытайлар меңгеріп, қытай саз аспабтарының қатарына қосқан. Әйгілі тарихшы-медиавиет, мәдениеттанушы У. Еверхард(W.Eberhard) : «Хан династинасының дәуірінде (ж.с.б. 206-б.з. 220жж.) Орта Азия халықтарының «Құнқоу» атты саз аспабын қытайлар алып пайдаланған. Ферғанада өмыр сүрген қаңылылар, самархандылықтүріктер құнқоу саз аспабының отаны»(5.с.260: 1.14). деген тұжырым жасаған. Ежелгі және байырғы қытай тілінің маманы, Хань, Тан дәуірінің қытай иероглифтерінің ғылыми транскрипциясын жасаған ғалым Б. Карлгерн «Құнқоу» атауы «қобыз» сөзінің көне формасы деген тұжырымға келген «Орта Азия мен Қытай мәдениет тарихынан (ж.с.б. ІІғ.-б.з.VІІІғ.)» атты еңбектің авторы зерттеуші Б.А. Рифтин құнқоу ішекті аспаб, оны шертіп те, ысқылап тартып та ойнайды (11. с. 122) десе, белгілі қытайтанушы А.Г.Малявкинтағыда құнқоуды шертіп те, ысқылап та ойнайды (7.с. 167) деген ақпарат береді. Бұл екі автордың ақпараты бір жерден шығып отыр. Өйтсе құнқоу аспабын шертіп те, ысқылап та ойнайтын болып отыр.
Құнқоу (қобыз) аспабының ең көне түрі Оңтүстік Түркістан (Шыңжань) Хотанның Чемо ауданының Жағұнлұқ (жақындық) деген жердегі № 14 қорымнан 1996 жылы археологиялық қазба кезінде табылған (1.-37 ). Ұзындығы (шанағы, мойнымен)87,6см. Шанақтың астыңғы түбінде деген формалы (кейіпті) тесік бар. Үш ішектіңізі қалған. Ішектің ізіне, табына қарағанда есіп иіріп жасаған ішек емес топ қылдан жасаған ішек сияқты. Жасалуы тым әдемі. ҚХР-ның жерінен табылған Қунхоудың ежелгі түрі. Хронологиясы шамамен ж.с.б. 475-221.жж-ға келеді. Қытайдың жауласқан бектер мемелекеттерінің дәуіріне сай келеді деген қортынды жасаған қытай археологтары (1. 37). (қараңыз фото № 2, 3: Шығыс Түркістан. Хотонның Жұғнылық (жақындық) қорымынан табылған ғұн қобызы). Б.з.б 475-221 ж.ж. Суретте көрініп тұрған қобыз шанағындағы таңбасы байырғы сақ (скиф) тердің таңбасы. Бұл таңба байырғы түркі бітіг жазуынан буындық (силлабограмма) кезеңінде saq (скиф) деген атауды таңбалаған. Кейін бітіг жазуға реформа жасаған, кезде байырғы дәстүршілдікті сақтап — as/ys деп оқылатын «S» таңбасынның мәнін белгілейтін болған (14.-38-42 бб.). Өйтсе бұл дерек «құнқоу» атанған қобыз ежелгі сақтардан бермен қарай жалғасқан саз аспабы екенін паш етеді. Келешекте өнер танушылар, шеберлер бұл аспаптың жаңғыртпасын жасап өнер бәйгесіне қосар деген үміттеміз.
Шаңқобыз
Түркітектес қазақ, қырғыз, өзбек, тува, алтай халықтары бүгінге дейін шаңқобызды ұлттық саз аспабының бірі ретінде пайдаланып келеді. Моңғол текті буриад, қалмақ, халқа, торғауыт, дағұр, ойрат, монғор, ҚХР-дағы ішкі моңғолдардың ортасына шаңқобыз мол таралған. Тунгус текті эвенк, нанайлар, манжурлардың сібелері, шүршіттері (чжурчжен), Жапонның Хоккайда аралына Орталық Азиядан көшіп барған айн тайпасы сияқты тынық мұхит жағалауындағы халықтар бұл саз аспабын кең түрде қолданады. Шаңқобызды пайдаланушы халықтар бұл аспапты өздерінің ұлттық дүниесі ретінде меншіктейді. Шаңқобызды аталмыш халықтар қамыстан, темірден, сүйектен, ағаштан жасайды. Шаңқобызды өзбектер «чангкобыз», Сібірлік түріктер «хомус», Моңғолдардың көбі келқуыр (тіл қобыз) деп атайды. Кейінгі заманда қойылған атау болуы мүмкін. Дағур моңғолдары «мұғры» десе Хоккейда аралының айындықтар «мүглі» деп атайды екен. Бұл атауға қарағанда ту бастағы атауы «мүглі» немесе «мұғлы» болған болуы дамүмкін. Орталық Азиядан айындар Хоккайдаға қай дәуірде барғанын анықтау керек. Айндықтар жапондардай нәзік емес, палуан денелі, тік қабақты боп келеді. Құрлықтан шыққаны менмұндалап байқалып тұрады.
Шаңқобыздың ең көне түрі Моңғолия РеспубликасыныңТөв (Орталық) аймағының Алтынбұлақ сұмынының (өлке) жерінен табылды. Моңғолияның астанасы Уланбатыр қаласынан (батыс бағытында) 130 км қашықтықта, атақты Тул дариясының оңтүстік шығыс өңірінің Морин-толғой (Атбасты) деген жердегі ғұндардың қорымына 1989 жылы археологиялық қазба жұмысын жүргізген кезде табылған (16. 15 бет). Шаңқобыздың ұзындығы 12,5 см, ені 1,4 см, қалыңдығы 2 мм, сүйектен жасалған. Тілшесінің ұзындығы 9,7 см, түп жағының ені 5 мм, ұшының ені 2 мм. Шаңқобыздың бір ұшында жіп тағып алып жүруге арналған тесігі бар (қараңыз фото № 3).
Австарияның Вена қаласындағы Адамзат тарихының мұражайының 7-8алып залдарына, Санкт-Петербургтағы Антропология және этнография мұражайындағы (1714 ж орынаған), Ресей Федерациясы Халықтарының этнографиялықмемелекеттік мұражайында (1901-1902жж.) дүниежүзі халықтарының бірнеше жүздеген саз аспаптары қойылған. Бұлардың ішінде әлемнің әр түрлі елдерінен жинап әкелінген шаңқобыздар қойылған. Олардың ең көнесі 150-200 жыл бұрын ғана жасалған мұралар. Бұл мұражайларда археологиялық қазбадан табылған ежелгі шаңқобыздар жоқ. Біздің сөз етіп отырған ғұндардың шаңқобызы екі мың жыл бұрынғы құндылық. Жоғардағы мұражайдағы экспонаттары мен мына ғұн мұрасын салыстырып қарағанда шаңқобыздың жалпы пішініне (формасына) көп өзгеріс енбеген. Соңғы жылдары қазақ, тува, моңғол шаңқобыздарының тілшесінің ұшына ілмек тегершік орнатса, кей жағдайда тартпа жіп байлаған. Ғұн дәуірінде қолданыста болған шаңқобыз осылайша 2000 жылдық тарихтың сұрыптауынан өтіп, ХХІ ғасырдың талғампаз ұрпақтарының эстетикалық және рухани байлығын молайтуға олжа салып келеді. (Фото № 4 Атбастының ғұн қорымынан табылған шаңқобыз. Б.з.б. ІІ-б.з. І. ғғ.)
Флейта
2011 жылы археологиялық қазба жүргізген Шатыртау (Майхан-ул) жерасты кесенесінен саз аспабын ойнап бара жатқан атты сарбаздардың бірнеше мүсіні табылды. Солардың бірі екі қолымен төрт қос түтікті флейталық үрлемелі аспаб мүсінін ұстаған атты сарбаз. Флейталық аспаптың сыртын керамикамен қаптаған (қараңыз. Фото № 4)(13-48 бет). Мұндай флейталық аспаптар Венгриядағы қыпшақтар пайдаланады. Өзбектерде екі түтікті немесе қос түтікті «қошнай» атты флейталық аспап бар. «Най»-көне түркі тілінде түтікше деген мағына береді. Бұл саз аспабының мөлшері, атауы туралы бізде мәлімет жоқ. (Фото № 5:Шатыртау кешенінен табылған атты сарбаз мүсіні. Қолында флейта саз аспабы б.з. VII ғ).
Қыпшақ
Флейталық үрлеп ойналатын «қыпшақ» деп аталатынсаз аспабы туралы Абу Насыр аль-Фарби еңбегінде атап өткенекен (12. 21 бет). Ал П. Юдин деген орыс зерттеушісі «Қырғыздар (қазақтар)» атты этнографиялық еңбегінде керенаулап, себезгілете әуен шығаратынсаз аспабы туралы қызықты ақпарат қалдырған. Онда:«… қысқа екі қамыс түтікше (най) үрген қарынның аузына қосып байланады. Сол най түтікшеден шығатын үн «волынканың» үніне ұқсас»-деген дерек қалдырған. (12. 21 бет). Тан дәуірінде Орхон Түріктердің ортасында болған Вэн Суньдеген адамның жол белгілеуінде мына бір дерек белгіленген. «Өлген адамның мүрдесін шығарғанда түріктер бетін жыртып қайғылы ән салып (жоқтау айту) жылайды. Осы кезде ат үстінде тұрған адам тері дорбаның аузына екі түтікше байлаған саз аспабын ойнап тұрды. Оның себезгілете әуез шығарып, күрсіне боздаған қайғылы үні адамның қабырғасын қайыстырып, не бір аянышты сезімге жетелейді. Бұл аспапты Түріктер (цюше) деп атайды екен» (3.-18бет). Синолог Г. Карлгерн, тарихшы А.Н. Бернштамдар деген иероглифті «цюше» деп оқып, «қыпшақ» деп жаңғыртыпты (2. с. 264). Бүгінгі күні Алматыдағы Ықылас Дүкенұлының атындағы ұлттық саз аспабтар мұражайында осы аспаб сақтаулы тұр. Ғасырлар бойы қазақ халқы қолданып келген бұл аспабты «желбуаз» деп атайды. Абу Насыр аль-Фараби сөз еткен, Вэн Сунь, П. Юдиндер сипаттамасын жасаған осы желбуаз аспабын Көк Түрік дәуірінде «қыпшақ» деп атаған болуы мүмкін. Қазақ халқының домбырасының өзін кезінде екі түрмен атаған. Біздің бүгінгі күні «Абай» домбыра деп атап жүрген аспабымызды кезінде «қыпшақ» домбыра деп, эллиписойдшанақты домбыраны «оғыз» домбыра деп те атаған. Дәл осы сияқты байырғы заманда «қыпшақ» деп аталған үрмелі сапабты кейін «желбуаз» деп атаған болуы әбден мүмкін. Желбуаз (қыпшақ) сияқты аспабты белорусстер, француздар бүгінге дейін қолданып, оркестр құрамын енгізіп пайдаланып келеді. Волынка іспеттес бұл аспабты белорусстар «дуду» деп атайды екен. «Дуду» славян лексиконы емес. Түрік, моңғол тілдерінде «ән, әуен» деген мағына береді. Өйтсе Жошы империясының құрамына славян халықтары кіргеннен (1240 жылдары) кейін ғана бұл аспаб еуропаға, белорусстарға тараған болуы мүмкін. (Фото № 6 Ықылас Дүкенұлы атындағы саз аспаптар мұражайындағы желбуаз аспабы).
Дабыл
Бұл аспаб қазақпен бірге жасасып келе жатқан ежелден белгілі мұра. Дабылды ау құрып аң аулағанда, ұлы жиынға шақырғанда, әскери жорықтарға аттанарда, жан беріп жан алысқан бетпе-бет шайқастарда, Ұлы жіңгір жорықтарда жер қайысқан қолдың рухын көтеріп қанын қыздырып, намысын жану, айбынын көтеріп айдарынан жел естіру мақсатында қолданып келген. Дабыл, кепшік, даңғара сапабының сипаттамасы, түркі халықтарортасында кең түрде қолданатынын, сипаттамасын Б. Сарбаев кезінде жеріне жеткізе жазды (12. 141-147. бет). Сондықтан біз тарапымыздан қысқаша қайыруды жөн көрдік. Қытай деректерінде Ғұн дәуірінде дабыл әскери қолдың байрақ, туының дәрежесінде құрметтелетінін дәлелдейтін екі дерекке кез болдық. Қытайдың «Ши цзи» дерекнамасында: «Б.з.б. 119 жылы қытайдың қолы Ғұндарға жорық жасаған кезде қытай армиясының қолбасшысы Хо Цюй-бин Ғұндардың шығыс Дацзян князінің туы мен қоса дабылын тартып алды»(8. с.92) деген дерек қалдырыпты. Тағыда сол дерекнамада: «Сол жылы (б.з.б. 119 жылы) қытай қолы ғұндардың шығыс қанатының көсемінің туын, дабылын тартып алды» (8. с. 109) деп жазып қалдырған. Өйтсе, ежелгі дәуірден түркілер үшін дабыл аспабы елдіктің, ұлттың қасиетті символы болған тудың дәрежесінде құрметтелетінін көрсетеді. Дабыл армияның рухы, жаны, айбыны. Сондықтанда ту мен дабыл елдіктің, егемендіктің бір нышаны болған сияқты.
Пипа
Төрт немесе алты қыл ішекті,таяқшамен (шыбықпен) ұрып ойнайтын саз аспабы. Б.з.б. ІІ ғасырда жазылып сақталған Лю Си деген адамның «Ши-мин (атаулар анықтамасы)» атты еңбекте пипа саз аспабы туралы деректер қалған. Онда: Ғұндардың пипа атты саз аспабын қытайлар алып пайдаланғаны туралы ақпарат қалдырған(5. s. 260; 7. с. 167). Бұл аз десеңіз, Қытайдың Тан династинасының заманында Орта Азиялық түркілерден пипа аспабын жақсы меңгерген сазгерлерді маман ретінде арнайы шақырумен апарып қытай сазгерлеріне үйреттірген (Еверхард. S. 260). Сол дәуірде Орта Азиялық түркілер ортасында пипа аспабы кең көлемде қолданыста болыпты (5.s.236). Қытайдың қазіргі саз аспабын зерттеушілері төмендегідей қортынды жасаған.
«Б.з.б. 246-207 жылдары өмір сүрген қытайдың Цинь династинасының заманында қытайға кіріп келген жаттыңаспабы. «Пипа» атауы қытай лексиконы емес» -деген тұжырым жасаған (8. с. 14).
Х Х Х
Б.з. жоғарда бүгінгі күні көбі көмескіленген ежелгі саз аспабтары туралы жеке-жеке түсініктеме бердік. Не үшін? Адам жүрген жерде сезім бар. Сезімбар жерде адамгершілік бар. Адам мен табиғат, қоғам мен адамның қатынасын, мына дүм-дүниенің болмысын дыбыс ырғақ немесе әуенмен суреттеп, адам атты пенденің жан жүйесіне ләзат беретін бірден бір құрал саз аспаптары. Саз аспаптары сол халықтың этнопсихологиясын, әлемді сезінуін, өмір сүру ерекшелігін, шаруашылығы мен оны меңгеру дәстүрін, дүниетанымы мен табиғи ортаның ерекшелігін, сол қауымның ұлттық ментелитетін, бет-бейнесін көрсететін, айқындайтын ғажайып құрал. Ежелгі және байырғы түріктер әлемді, қоршаған ортаны сезіну, оны өнер тілімен айтып, ұлтына, халқына жеткізу үшін қаншалық дәрежеде рухани қуатты болғанын осы саз аспаптарға қарап түсінеміз. Онымен қатар олардың творчествалық ойлау қабілетінің деңгейі қаншалықты биік дәрежеде болғанына көз жеткіземіз. Саз аспабтың шығаратын үнін белгісіз әлемнің тереңінен Тәңірдің жеткізіп отырған үні, сезімі деп түріктер қабылдап, олардың үнін дауысын, мелодиясын «жұпар күй» жан жадыратар «жұпар самал» деп түсініп(15.-36 б), қуанышына қуанып, қайғысына жұбанып, саз аспабының әуенімен тарихын жазып қалдырды.
Ежелгі және ортағасырлық түріктердің саз өнері текқана өнер түрінде бастау алып, текқана өнер ретінде дамып қанат жайған жоқ, ту баста шаруашылығын жүргізу, қоғаммен қатынасын байланыстыру мақсатында өмірге келген синкреттік өнер. Жоғарда сөз еткен аспабтар аң аулаған, мал төлін өсіруге, қол бастап ұлы жіңгір жорыққа аттануға, өлік шығарғанда қолданғанын тарихи деректер арқылы куә болдық. Өйтсе, түркілік аспабтар синкреттік құндылық екенін дәлелдйді.
Әдебиеттер тізімі:
1. A Grand view of xinjang’s cultural relies and historic sites china. Urimzhi 1999.
2. Бернштам А.Н. Избранные труды по археологии и истории кыргызов и
Кыргызстана. Т. I. Бишкек. 1997.
3. Вэн Cунь. Ежелгі дәуірдегі көшпелілер туралы белгілеу. Гуанжоу. 1951.
(Қытай тілінде).
4. Қаржаубайұлы Ж. Байырғы түрік Ғалут мәтіні. // Еуразиялық идеасы
контексіндегі қазақстан түріктануы: мәселелерімен болашағы. Астана. 2009-603-606 бет.
5. Eberhard W. Die Kultur der alten zentral-und westasiatischen Volker nach
chinesischen Quellen // Zeitschrıft fur Ethnolegın. 73. 1941. SS. 215-275.
6. Eberhard W//Lokalkulturen in alten china // Supplement ou «TP.» Vol.
XXXVII. Leiden. 1942.
7. Малявкин А.Г. Материалы по истории Уйгуров в IХ-ХII вв.Новосибирск.
1974.
8. Материалы по истории сюнну (по китайским источникам). Предисловие,
перевод и примечания В.С. Таскина. М. 1968.
9. Материалы по истории сюнну (по китайским источникам).Вып.2.
Предисловие, перевод и примечания В.С. Таскина. М. 1973.
10. Музыкальные инструменты Китая. М., 1958.
11. Рифтин. Б.Л. Из истории культурных связей, Средней Азии и Китая (до.
н.э. II. в. -н.э. VIII в.) // Проблемы Востоковедения. 1960. № 5. С. 119-132
12. Сарбаев Б. Қазақтың музыкалық аспаптары. Алматы. 1981.
13. Сартқожаұлы Қ. Моңғолия экспедиция есебі. 2011 // Л.Н. Гумилев
атындағы ЕҰУ-нің түріктану, алтайтану Орталығының қолжазба қоры.
Астана. 2011.
14. Сартқожаұлы Қ. Байырғы түрік мәтіндеріндегі әріп кескінінің
оқылымы // «Алтайстика және түркологиядағы кешенді зерттеудің өзекті
мәселелері» атты халықаралық конгресс материалы Көкшетау. 2009.
15. Сартқожаұлы Қ. Ертеорта ғасырдан жеткен Атадомбыра. // «Жалпы тіл
білімі және түркі тілдерінің өзекті мәселелері». Халықтардың ғылыми-теориялық конференция материалдары. Л.Н. Гумилев атындағыЕҰУ.
Астана. 2010. 34-41 бб.
16. Цэвээндорж Д. Монгол орноос олдсон дэлхийн хамгийн эртний хэл хуур.
// ШУА. 1991. № 5-6. -8-10 тал.
17. Вэн Гу. Алдыңғы Хань-наме. (Чиянь Хань Шу) Шанхай. 1894.
18. Соңғы Хань-наме(Ху Хань Шу). Шанхай. 1894.
ABAI.KZ
