Жуықта қазақтың деректі фильмдер қоры тағы бір тамаша кинотуындымен толықпақ. Талантты режиссёр Еркін Рақышевтің репрессия құрбаны болған біртуар азаматтаарымыздың бірі – Т. Жүргенов туралы деректі фильмі бұл жолы да көрермендерін талай құнды деректермен таныстырары сөзсіз. Бізге де автормен сұхбаттасудың сәті түсті….
ЖЕБЕ: Еркін мырза, әңгімемізді бүгінде жанымызға бататын қазақ киносының қазіргі көрінісінен бастайықшы…
Бізде бүгінде идеологиялық бағыттағы кинолар артта қалып отыр. Себебі бүгінгі таңда батыс өздерінің үлкен саясатын әлемге жүргізіп отыр. Ғаламтор арқылы бәрін бүлдіріп отыр. Ол: адамгершіліктен шектейтін, арсыздық, қатыгездік сияқты сұрқия қасиеттерді бойымызға сіңіруге үлкен үлес қосуда. Сол себепті де жастардың бойына адамды ірітіп-шірітетін, алдау-арбау, жезөкшелік, ұрлық, парақорлық сияқты жаман дерттерді жұқтыруда. Олардың көздегені халқымызды жабайы, адам бейнесіндегі хайуанға айналдыру. Ал, хайуанға туған жерің де, Отаның да, халқың не бәрібір… Патриоттық сезім деген атымен жоқ ондайларда. Тіпті, мынау Ресейдің кинолары да зорлық-зомбылық, адам өлтіру, адам тонау, жауыздық, аты-шабыс, біреудің жолына жамандық істеу, астыртын қылмыс жасауды үйрету ғана, ешқандай мейірімділіктің ізі де қалмаған киноларында… Міне, осындай жымысқы идеологиямен жер-жаһанды улауда. Сондықтан да батыстың ашық идеологиялық бағытта түсірілген киноларының көрсетілуіне бізде тиым салынуы керек. Өзіміздің киноларымызды көбейту керек. Бізге жай ғана шыққан шығынды ақтайтын киноларды ғана емес, тәрбиеләк мәні бар, адамгершілікке, мейірімділікке шақыратын киноларды көбірек түсіруіміз керек. Халықтың сана-сезімін жаңағыдай у-дан тазартатын, рухани сезімін оятатын дүниелер түсірілуі керек.
ЖЕБЕ: Десек те, қазіргі қазақ киносына сын айтушылар жетеді, бірақ оны тығырықтан шығарар жолды шынайы көрсетіп жүргендер некен-саяқ. Сіздіңше «қазақ киносы» еңсесін қашан көтереді?
Е. РАҚЫШЕВ: Қазақстан кинотеатрларында көрсетілетін кинолардың пайызға шаққандағы үлесі 5% екен. Кино – күшті идеологиялық құрал екенін бәріміз жақсы білеміз. Ендеше халықтың санасын өзгертетін дүниеге немқұрайлы көзқарас танытылып отыр бізде. Бұл жай немқұрайлылық ғана емес, тіпті мемлекетіміздің қауіпсіздігіне туған қауіп деп түсінуіміз керек, көзімізді ашып қарасақ… Алысқа бармай-ақ қоялық, өзбектер 70-80 пайызға дейін өз киноларын көрсетеді, телеарналарында да, театрларында да . Ал, Кореяда 60 пайыз екен бұл салыстырмалы көрсеткіш. Яғни, киноиндустрия дұрыс бағытпен дамып барады, дами отырып, ел экономикасын көтеруге үлес қосып отыр, ал, ең бастысы халқының рухани қажеттілігін өтеуге жарауда. Қазақ киносын түсіруге бюджеттен ақша аз бөленеді деп те айтуға болмайды, бірақ ол жымқырылып, қырық кесіліп болады жол-жөнекей. Парақорлық кино саласын да кеулеп алған, оны жасырып айтпай қалғаннан не шығады, жұрттың бәрі білетін жағдай бұл, жаңалық емес… Сондықтан жұртқа пайдалы киноларды көптеп түсіру үшін немесе тығырықтан шығар жол – кино туралы Заң түсіруіміз керек. Кәсіпкерлеріміз кино саласына қаржы салулары тиіс. Алайда, бір жайт бар, осы жерде. Бизнесмен үшін кино саласы тиімсіз болуы мүмкін, себебі 20-30 пайыз салық төлеуі керек болады. Меніңше, үкіметтен бұндай салаға қаржы бөлетін кәсіпкерлерге салықтан босатылатыны туралы заң болса. Өйткені ол халықтың санасын, рухын көтеретін саланы қаржыландырып отыр ғой…
Тағы бір жетпей жатқан дүние – ол жанрлық бағыттағы кинолар жоқтың қасы. Айталық, тарихи киноларымыз әлі ақсап келеді. Саусақпен санарлық туындылар бар енді… Қазақ тарихы бірнеше ғасырларға кетеді, қазақтың қазақ болып қалыптасуындағы елеулі оқиғалар әрқайсысы бөлек сериалдар болуға лайық емес пе?.. Демек, түсіретін дүние өте көп. Сонау Ақтабан шұбырынды, Алакөл сұлама, ашаршылық жылдары, қуғын-сүргін зұлматтары айта берсек тауысу мүмкін емес. Бұдан басқа қаншама хан-сұлтандарымыз, батырларымыз қаншама? Біз олардың әрбірінің отбасы кім болған, қандай ортада тәрбиеленгені, арғы тегі кім деген сияқты сұрақтарға жауап бермек түгілі, сол батырларымыздың ерліктері мен хан-сұлтандарымыздың, тұлғаларымыздың халқы үшін қандай еңбек еткенін толық білмейміз ғой… Әр жерден үзік-үзік бір ақпараттар ғана бар шығар көпшілігімізде… Есесіне киноларымен дендеп кірген басқа елдің тарихын, ханын білеміз…Кез келген қазақтан сұрасаңыз қазір, түріктің Сүлеймені кім? Оның отбасы қандай болғаны жайлы сайрап береді. Сондықтан, өз тарихымызды саралайтын кез әлдеқашан жеткен. Өткенді білмей, келешектің өнегелі ұрпағын тәрбиелейміз деу, нағыз адасқандық! Осыған Қазақфильм де емес, Мәдениет министрі де, парламент те кінәлі емес! Бәріне жауапты Үкімет! Себебі идеологияны қалыптастыратын билік, үкімет. Бағыт-бағдар, басым бағыт беретін кино саласына осы үкімет басында отырғандар ғана. Тапсырманы беретін де, ақшаны бөлетін де. Бізде керегі, ертеңгі ұрпаққа тиер пайдасы жоқ толып жатқан іс-шараларға қаржы көп бөлінеді. Мақтану, дарақылық деген бір бітпейтін болды ғой, әйтеуір….
ЖЕБЕ: Киноға бөлінетін қаржы, мейлі қанша болса да, орынды жұмсалып жатыр деп ойлайсыз ба? Мұны, отқа май құю деп түсінбеңіз әрине, жеке пікіріңізді білсек деп едім…
Е. РАҚЫШЕВ: Біздегі басты дерт дейміз бе, қателік дейміз бе, мәселе киноны дұрыс таңдамауда болып тұр. Халыққа керекті кинолар түсірілмей жатыр. Қызықты емес, қайталаймын, қызықты емес. Біз қызықты кино түсіретін деңгейге әлі жеткен жоқпыз. Себебін айттым жоғарыда, ұлттық идеологиямыз әлі қалыптасқан жоқ. Қызық киноны корейлер, жапондар түсірсе жарасады, өйткені оларда идеология әлдеқашан қалыптасып қойған, шегемен қағып тастаған. Ізгілікке бастайтын, имандылыққа шақыратын киноларды түсіру белесінен олар баяғы өтіп кеткен. Ал, осыны жоспарлап, іріктеп, оның жобасын жасауға жауапты Мәдениет министрлігі мен Қазфильм болуы керек. Соңғы он жылда кинолар түсірілді, әйтеу бар, оның үстіне соңғы уақытта жекеменшік киностудиялар да көбейді, телеарналар да сериалдар түсіруді қолға алуда. Бұл бір жағы жақсы. Бәсекелестік бар. Сан бар жерде, сапа болады. Сапа да осылай жалғасса жемісін беріп қалар. Бірақ, бір айта кететіні, сценарий жазу мәселесіне өте мән беру керек. Ақсағанда ақсап жатыр. Киноға сценарий жазу дегенді кәсіпке айналдыру белең алды. Мүлдем дұрыс емес осы енді. Сондықтан кино сценарийін жазуға үйрететін курстар ашылса, тіпті, бір ұйым құрылса, жүздеген, мыңдаған адамның еңбектерін саралап беруге құзыры, деңгейі жететін. Сөйтіп, бір бағытта ғана жазылған сценарийлердің авторларын ішінен іріктеп, жүзден жүйрік, мыңнан тұлпарын таңдаса, қандай тамаша туындылар дүниеге келер еді, шіркін….
ЖЕБЕ: Өзім кез-келген өзбек киносын сүйсініп көремін. .Қырғыз фильмдері де қарапайым, әрі түсінікті. Осы алысқа бармай-ақ осы көршілерден үйренсек болмас па ? Олардың тәжірибесі біздің «киногерлеріміздің» тақияларына тар келе ме?
Е. РАҚЫШЕВ: Өте дұрыс айтасыз. Мен сізге, қарапайым ғана мысалмен түсіндірейін. Адам баласы өзі алдымен бауырымен жорғалайды, сосын еңбектейді, одан тәй-тәй тұрып жүре бастайды, тек артынан барып ғана жүгіреді, солай емес пе? Табиғаттың, жаратылысымыздың заңы бұл, ия. Ал, біз осы заңдылыққа бағынбай, бірден жүгіруді таңдадық. Әлгі «Көшпенділерді» түсірдік те, жүгіріп кетпекші болдық, сөйттік те омақаса құладық. 40 млн долларды аямай құйдық, ол ақтала ма, жоқ па онда шаруамыз болмады. Ал, дүниежүзілік кино өндірісінде дамып отырғандар әу-баста дұрыс бағытты ұстанды. Шағын бюджетті кино түсіруден бастады. Бұдан бір жағы қаржыны үнемделеді, екінші жағынан кино іріктеліп, тәуірі көрерменге жол тартады. Ең бастысы– тәжірибе жинақталады. Мынадай ұстаныммен өзбектер ертең ары кетсе 5-10 жылда әлемдік рынокқа шығады, әлем аудиториясын да жаулай бастайды, тіпті мен оған дес бере аламын, шаң қаптырады талайды, бірақ біздің кино мамандары оларды тағы менсінбейді (күледі…). Қазірдің өзінде ТМД –ға өзін мойындатты өзбектер, киноларымен. Ертең осылардан үйренетін күн тууы әбден мүмкін… Өзбектердің ұстанған идеологиялары дұрыс. Жетістікке жетелейтін де оларды осы киноларының бағыты. Оның үстіне кино ол – коммерция. Біздің қазақ киносы коммерция жағынан «0». Аты шулы түсірілген «Жау жүрек Мың Баланың» өзі 14 млн долларға түсіріліп, прокаттан 3 млн доллар ғана табыс тапқан. Бұл дегеніңіз шығын. Сондықтан үкімет қыруар қаржыға түсірілген киноның қайтарымын да талап етуі керек. Оның бір жолы көрші мемлекеттерге киноларымызды сата білуді үйренуге тиіспіз. Жай ғана логика: неге біз олардың киноларын көреміз? Ал, олар біздікін неге көрмеуі керек?.. Ресей, Қытай алсын сатып, біздің де киноларды! Бұл жерде менеджмент жұмысы қажет. Осы бағытта жұмыстың әлсіздігі, тіпті жоқтығы бұл біздегі, «нөл» деп кейіп отырғаным осы. Тек бірең-сараң кинофестивальдарда жылт етіп жүрген киноларымыз болмаса, Қазақ киносын бірде-бір мемлекет көріп жатқан жоқ. Көшпенділер туралы: «Әлемнің 75 елі киномызды көруде» деген есеп беру ақпараты тарағаны есімде. Сонда мен: «Соншама елдің кинотеатрында миллиондаған көрермен киномызды көрсе, 40 млн долларды қайтарып алатын болдық ғой, деп қуандым. Бірақ, кейін естісем қоржынға түскені 125 мың доллар ғана болыпты. Ұят енді, айтуға…айналып келгенде, бәріне кедергі сол кинолардың көптеп түсірілмеуінде. Қазфильм жылына айналдырған 5-6 кино түсіреді, ол әрине сатылмайды. Ең болмаса 20-30 мемлекетпен бірігіп кино түсіру үшін кем дегенде жылына бізде 50-60 кино түсірілуі тиіс. Біз сол айға секірген арыстандай, бюджеті қымбат киноларға кетіп қалғанбыз ғой… Ұйымдастырушылық жағының әлсіздігінің нәтижесін осыдан анық көреміз.
ЖЕБЕ: Шәкен Айманов заманындағы киноларымыз қайда кетті, жалғасын таппай қалды ғой, неге?
Е. РАҚЫШЕВ: Мықты режиссёрлар аз болып жатыр ғой. Оған өзіміз кінәліміз. Шағын бюджетті киноларды көптеп түсірсек, талантты режиссерлеріміз де көбеяр еді, осы уақытқа дейін. Сол «Көшпенділердің» 40 млн долларына мың кино түсіруге болар еді, бюджеті 50 мың доллар құрайтын, басты қателік осыдан кетті деп ойлаймын. Қаншама құнды тарихи кинолар қазір экранда жүрер еді? Әрине, режиссер ол тума талант болады өзі. Бізде жоқ емес, бар, бірақ қайталаймыз, аз. Ақан Сатаев, Ермек Тұрсыновтарды мен талантты режиссерлер қатарына жатқызар едім. Олар да кино сияқты, 40-50 режиссерден іріктеліп, өздері-ақ шығар еді, суырылып, өкінішке орай оған мүмкіндік бермей жатыр ғой…
ЖЕБЕ: Соңғы режиссёрлік жұмыстарыңыз туралы айта отырсаңыз…
Е. РАҚЫШЕВ: Соңғы 2-3 жылда деректі фильмдер түсірумен айналысып жүрмін. Деректі фильм көркем фильм түсіруден де маңызды деп есептеймін. Сол себепті де көп еңбектенуді қажет етеді. Әсіресе тарихи тұлғалдар туралы түсіргенде олардың туған-туысынан не тарихшылардан ғана мәлімет жинау жеткіліксіз. Өз басым тарихи деректерді өз көзіммен мұрағаттарын іздеймін, ақтарам, сол арқылы ғана сценарийім туып жатады. Осы Т.Рысқұлов жайындағы деректі фильмім үшін мұрағатта отырып, бұрын-соңды естіп, көрмеген тың деректерге тап болдым. Т. Жүргеновті зерттеген кезде де оның төлқұжатын, бірнеше суреттерін таптық осыған дейін еш жерде көрсетілмеген. Мен үшін ол үлкен жетістік. Кейіпкердің образын мейлінше ашу, менің мақсатымның біреуі. Мысалы Мәскеуге бару, 38 жылдары тұтқынға алынған азаматтарымыздың тұтқынға алынған кездегі тергеу құжаттарын зерттеу осының бәріне 6-9 ай уақыт кетеді. Өйткені тарихшыларымыз бұларды зерттемеген, қаншама томдар олар… Қайраткерлеріміз ол кезде елімізге тәуелсіздік алып беру мақсатымен қаншама астыртын ұйымдар құрып, жұмыстар жүргізген, біз оның көбін білмейміз, тарих қойнауында қаншама ашылмаған дүниелер бар… Аз ба, көп пе, жиыны осы кезге дейін 4 деректі фильм түсірдім: «Қажылық» (Мекке-Мәдинеде түсірілді), «Тұрар Рысқұлов», «Ашаршылық», соңғысы жақында шығады «Т. Жүргенов жайлы». Ал, енді көркем фильмдерді білесіздер: «Жаралы сезім», «Менің де атым – Қожа», «Астанаға көктем кеш келеді», «Жетімдер», «Мәңгі өмір сүргің келсе…», «Айша» сериалы, «Үмітіңді үзбе», «Биші қыз» «Кеш келген махаббат» соңғы үшеуі әлі халыққа жеткен жоқ.
ЖЕБЕ: Еркін мырза, сіздің кинотуындыларыңыз экранға шыққанда көптеген кәсіби киногерлер: «Кәсіби кино емес, Рақышевтікі» деген пікірлерді жан-жақтан қарша боратқанын білеміз. Бірақ өздерінің қолынан «ол» да келмеді, бұл менің жеке пікірім. Қалай қабылдадыңыз сыни пікірлерді?
Е. РАҚЫШЕВ: Ойпыр-ау, қазағым бар болса бере алмайды, болмаса көре алмайды…. Бұл да емес айтайын дегенім, мақал ғой аузыма түскен… Негізі сынап жатса, оның сынауға, әңгіме етуге тұрарлық болғаны да… Француздың атақты режиссёрі Трюф Фо-дан: «Режиссёр үшін не керек?» деп сұраған екен. Ол: «Алдымен ақыл-ой керек жүйрік, мықты жүрек қажет» депті. Режиссерлік–ол таланттылық, мамандық алу нәтижесінде қол жеткізілетін болса, бізде жылына қанша маман оқу бітіріп жатыр, неге соның бәрі атақты болып кетпейді?… Өз басым корей киноларын көре отырып, өзіме тәжірибе жинадым, менің режиссерлік мектебім десем де қателеспеймін. Осыдан екі жыл бұрын Алматыда Еуразиялық кинофестифаль өтті. Соған бас жюри ретінде Корейдің атақты режиссері Ким Кудук шақырылды. Менің ол кісімен кездесудің сәті түсті. Сөз арасында оған: «Маған қазақтар мамандығы жоқ режиссер деп көп тиіседі» дедім, сонда ол: «Кәсіби режиссёрлердің еңбегін бағалау үшін, әуесқой режиссёр төреші болып отыр» деп айт деді. Сөйтсем, ол да режиссерлікті маман ретінде оқымаған, бірақ дүние жүзіне танымал болған режиссер көрінеді. Міне, қызық.
ЖЕБЕ: Рахмет. Қазақтың жанына жақын «режиссураңызды» экраннан көре берейік!
Сұхбаттасқан Шынар Ниязбекова
http://zhebe.com/
