І. Дербес қазақ мемлекеті құрылғанға дейін
Қазақ мемлекеттілігінің тарих сахнасына өз атымен алғаш шыққан түрі Қазақ Ордасы, Қазақ хандығы деп аталғаны мәлім. Шынтуайтқа келгенде, елдігіміздің тамыры ғасырлар тұңғиығында – ғұндар заманында, көктүріктер дәуірлерінде, Қыпшақ, Қарахан мемлекеттерінде, бертінгі қазақ халқын жаңаша қалыптастырған Шыңғыс хан қағанаты, қағанаттағы Жошы ұлысы кезеңдерінде жатыр.
Қазақтар кейінгі орта ғасыр жылдарында ірі-ірі этностық топтар ретінде бөлініп, уақытында Алтын Орда аталған түркі империясының күйреген орындарында қалған Ақ Орда, Сібір хандығы, Көк Орда, Ноғай Ордасы, Әбілқайыр хандығы және Моғолстан секілді мемлекеттерге қарап тұрған. Бұл саяси бірліктердің бәрі қазақ мемлекеттігінің ізашары іспетті еді. Шынтуайтында, қазақ мемлекеттілігінің бастауы ретінде түрк (түрік емес – түркі, түрк, тюрк) қағанаты құрылған 552-ші жыл белгіленеріне күмәнім жоқ. Адамзат тарихындағы аса ірі ежелгі мемлекеттердің бірі ретінде мойындалған сонау бірлікті бүгінгі таңдағы ғылыми ізденістер нәтижесінде мейлінше жақын тұтарымыз кәміл. Әйтсе де, 13-ші ғасырда жер-жаһанды дір қақтыра сілкіндіруші ретінде танылған тұлғадан бермен қарайғы тарихта қазақ мемлекеттілігінің үзілмес шежіресі жатыр…
Ұлы Даланы жайлаған түркі ру-тайпаларының әр жаңа саяси құрылымы басында Шыңғыс хан ұрпақтары тұрды. Әр жаңа саяси құрылымның өмірге келуі немесе өмір сүруін тоқтатуы Шыңғыс ханнан тараған әулеттердің бірінің биліктен кетірілуіне, оның орнына жеңіске жеткен екінші бір әулеті өкілдерінің орнығуына байланысты жүзеге асып жататын. Қазақ Ордасы осындай жолмен шаңырақ көтерді. Бұл жәйт Шайбан ұрпағы Әбілқайыр басқаратын мемлекет құрамынан Орда-Ежен ұрпақтары Керей және Жәнібек шығып кеткеннен кейін орын алды. Осы қос сұлтан басқаратын ру-тайпалардың қазақтық (еркіндік) құрып бас қосуы арқылы жаңа саяси бірліктің негізі жасалды да, ұзамай, Әбілқайыр мемлекеті билеушісін өзгертіп, Қазақ хандығы түріндегі жаңа сапаға ауысты. Біз биыл тойлағалы отырған дата – қазақтың тарихта тұңғыш рет тарих сахнасына өз этностық атауымен мемлекеттік ту көтеріп шыққан шағы. Ал бұл, жоғарыда айтқанымыздай, Әбілқайыр мемлекетінің жаңа сапаға ауысқан кезіне дөп келеді. Біз үшін аса маңыздысы – осынау жаңа сапаның көрінісі ретіндегі мемлекеттің содан бері қазақ атымен аталғаны болып табылады.
Бұл тарихи оқиғаны мүмкін еткен қозғаушы күш – Ұлы Далада орныққан шыңғыстық билеуші әулеттердің әрекеттері. Шыңғыстың үлкен ұлы Жошы хан басқарған ұлысты, ол дүниеден өткеннен соң, Жошыұлы Бату билегені мәлім. Ал Бату хан Жошы ұлысы керегесін батысқа қарай батыл кеңейтті. Шығыс Европаға жасаған жеңісті жорығынан оралғаннан кейін, Ұлығ Ұлыстың (Алтын Орда империясының) Еділ бойына салғызған астанасы Сарай-Батуда отырып, заманында әкесі әміршілік еткен аумақты күллі халқымен өзінің бауыры Орда-Еженге берді. Орда-Ежен Жошы әулеті армиясының сол қанатын басқарды. Батудың қолынан үлес алған келесі бауыры Шайбанның әскері армияның оң қанатына кірген. Тағы бір бауыры Тоқай-Темірге Бату әскердің артықшылыққа ие бөлігінен үлес берді, оның ұрпақтары Қажы-Тарханға (Астрахан қаласына) да билік жүргізді.
Орда-Ежен Жошы Ұлысының сол қанатын 1226–1253 жылдары биледі. Алтын Орданың құрамына кіретін, дегенмен ішкі-сыртқы саясаты тәуелсіз жүргізілетін Ақ-Орда мемлекетін құрды. Оның саяси рөлі тек өз ұлысында ғана емес, Шыңғыс хан іргесін қалаған күллі алып қағанатта, қағанаттың астанасы Қарақорымда жоғары болды. Мәселен, империяның төртінші әрі соңғы қаһаны, Шыңғыс ханның әйгілі «төрт күлігінің» кішісі Төленің ұлы Мөңкенің 1251 жылы қаһан, ұлы хан болып сайлануына Бату хан қолдау көрсеткен еді, соған қарамастан, Мөңке хан өзінің заңнамалық жарлықтарында оны емес, Орда-Еженді ерекше құрметтеп, есімін Алтын Орда әміршісі, өзінің қолдаушысы Бату хан есімінің алдына қойып отырған.
Орда-Ежен мен Шайбан ұлыстары алып жатқан аумақ 14–15-ші ғасырлардағы шығыс дереккөздерінде біресе Ақ Орда, енді бірде Көк Орда деп аталып жүрді. Себебі қос ұлысты да Орда-Ежен әулетінен шыққан әміршілер билеген. Сондықтан болу керек, дереккөздер бұл кезеңдегі Ақ Орда иелігі ретінде Жайықтан Батыс Сібір ойпатына, Сырдарияның ортаңғы және төменгі ағысына дейінгі жер-суды, іс жүзінде аталған екі ұлыс орналасқан аумақты нұсқайды. Орда-Ежен мен оның әулеті билеген Ақ Орда қазақ жеріндегі тілі бір, өмір сүру салты бір жергілікті этностар негізінде шаңырақ көтерген тұңғыш ірі мемлекеттік құрылым болатын.
13–15-ші ғасырларда Ақ Орда хандары мынандай ретпен тақта отырды: Орда-Ежен (1226–1253) – Сартақ – Қоныша – Баян – Сасы-Бұға – Ерзен – Мүбәрәк – Шымтай – Орыс (1361–1377) – Қойыршақ – Барақ (1426–1428). Яғни Орда-Ежен мен оның әулеті 1226–1428 жылдары (екі ғасыр) билікте болды. Орда-Еженнің ұрпақтары, нақтылап айтқанда – Ақ Орда әміршілері Орыс хан (14-ші ғасырда билеген) және оның немересі Барақ хан (15-ші ғасырдың екінші ширегінің басында басқарған) сол шақтарда ешқайсысының ойына келе қоймаған, бірақ ұзамай, 15-ші ғасырдың ортасында Қазақ хандығы аталып жүзеге асатын ірі тарихи бетбұрыстың алғышартын жасады.
Шамамен 1410-шы жылдардан бастап, Орыс ханның немересі Барақ хан Шығыс Дешті-Қыпшақтағы өз ата-бабаларының билігін қайтарып алу үшін күрес жүргізді. Еділдің төменгі ағысы алқабында өткен шайқаста үміткерлер әскерін жеңіп, 1422 жылы Алтын Орда тағына отырды. Бірақ одан 1426 жылы айрылып қалды.
Сол жылы Ақ Орда билеушісі болып, Сырдария бойындағы қалаларға, Мауераннахрға жорықтар жасады. Ақ Орданың астанасы Сығанақты ғасыр басында Әмір Темір басып алған еді, соны қайтарды. Орда-Ежен мен Тоқа-Темірдің Түркістан өлкесіндегі иеліктерін Әмір Темір әулеті билігінен қайтарып алуды көздеген шайқастар жүргізді. Оның жігерлі әрекеттері ұлыстың байырғы қуатын жаңғырта алмағанмен, қазақ елінің оңтүстігіндегі саяси ахуалды белгілі-бір дәрежеде өзгеріске түсірді.
Осы 15-ші жүзжылдықтың алғашқы ширегінде Ақ Ордада Жошы тұқымы (Орда-Ежен, Шайбан, Тоқа-Темір) ішіндегі әулетаралық күрес жиілеген болатын. Ұлыста бүліктер мен кикілжіңдер толас таппай жалғасты. 20-шы жылдардың соңына қарай Алтын Ордаға қарасты ұлыстардың көпшілігінде Шайбан балалары билікке келді. Ал Орда-Ежен ұрпақтары өздеріне бабаларынан мұраға қалған иеліктерін олардан қорғап қалуға тырысты. Солардың бірі Барақ хан, жоғарыда айтылғандай, ұлыстың оңтүстік бөлігін қайтарып алу үшін соғысты.
Алайда Барақ хан 1428 жылы дүние салды да, ол өлгеннен кейін Ақ Ордадағы билік Орда-Ежен – Орыс хан әулетінен Шайбан әулетіне өтті. Осы жылы Шайбан ұрпағы Әбілқайыр Батыс Сібірдегі Тура өңірінде хан тағына отырғызылды. Оның мемлекеті Қазақстанның солтүстік-батыс және орталық аймағын алып жатты. Хандықтың жері геосаяси тұрғыда Ақ Ордадан дербестенген батыстағы Ноғай Ордасы, солтүстіктегі Сібір хандығы және шығыстағы Моғолстан мен оңтүстіктегі Әмір Темір тұқымдары мемлекетінің араларында, батысында – Жайық өзеніне, шығысында – Балқаш көліне дейін, оңтүстігінде Сырдарияның төменгі ағысы мен Арал теңізі өңіріне, солтүстігінде Тобылдың орта ағысы мен Ертіске кеткен алып аумақты алып жатты. Әбілқайыр хандығының құрамына қазақ ру-тайпаларының көпшілігі және өзге де көшпенді түркі тайпалары кірді.
Әбілқайыр хан басқарған қырық жыл уақыт ішінде елдің саяси жағдайында тұрақтылық пен тыныштық болмады. 15-ші ғасырдың орта кезінде Шыңғыс ханның ұлы Жошы жұртындағы (Дешті-Қыпшақтағы) ең қуатты билеуші Жошы хан ұрпағы Шайбани Әбілқайыр хан еді. Ол күші кемеліне келгенде, ат басын Сырдария бойындағы аймақтарға бұрды. Сөйтіп, сонда көшіп-қонып тұрмыс кешіп жүрген Жошы ұрпағы Орыс ханның оғландары Жәнібек пен Керейге және олардың бодандарына қатты қыспақ көрсетті. Осы жәйт екі әулет билеушілері арасындағы тайталасты одан сайын шиеленістірді де, ақыры, Жәнібек пен Керейді өздеріне қарасты ру-тайпаларын бастап Моғолстанға көшіп кетуге мәжбүрледі.
Ол заманда Моғолстан аумағы Тәңіртау (Тянь-Шань), Көкшетеңіз (Балқаш көлі), Ертіс, Сырдария өзендері араларын, оңтүстігінде Ферғана, Тұрфанды алып жататын. Моғолстанда бұл кезде (билеушісі Есен-Бұға хан тұсында) билік құрылымы әлсіреген еді. Қарамағындағы әмірлердің әрқайсысы өз беттерінше қамал салып алып, одан бөлініп кетіп жатқан. Қалмақтар елде орталықтандырылған биліктің жоқтығын пайдаланып, Жетісуға шабуылын жиілеткен. Олар Ыстықкөл аймағына барды, 1452 жылы Шуға жетті. Есен-Бұға сонда оларға елеулі қарсылық көрсете алмаған. Оған міне осы шақта, дәлірек айтқанда, 1456 жылы, Әбілқайырдың билігіне наразы Керей мен Жәнібек сұлтандар бір қауым жұртын ертіп келді. Олар «қазақтық» жасауға, яғни тыныс-тіршілікке қолайсыздық туғызған билеушінің құзырынан қашып, еркін ұйысуға бел буған болатын. Есен-Бұға оларды жақсы қарсы алды. Осы қос сұлтанға қарамақтарындағы 200 мыңдай ел-жұртымен емін-еркін мекендеуі үшін, Моғолстанның батыс шет аймағын – Шу өзенінің Қаратаудың солтүстік сілемдері мен Бетпақдала аралығындағы Ащысу ойысы көлдеріне құйып жататын төменгі ағысы мен Жетісудың батысындағы Қозыбасы өлкесі аралығын бөліп берді.
Қазақ болу әрекеттері түркі тайпалары ғұмырында бұрындары да әрәдік кездесіп тұрған, бірақ тап осы жолғыдай жаңа мемлекет құруға бағытталған тарихи сипат алған емес-тін. Алтын Орданың атақты әміршісі Өзбек ханның құрметіне «Көшпенді өзбектер мемлекеті» аталған Әбілқайыр ханның ұлысынан бөлініп, Сыр бойынан Шу өзенінің төменгі ағысы алабына көшіп келген аз жұрт іс жүзінде болашақ қазақ мемлекеттігінің іргетасы болып қаланды. Бірнеше жылдан кейін Қазақ хандығы, Қазақ Ордасы атанып жарыққа шығатын мемлекеттің іргесі, сөйтіп, түркілер өміріндегі қатардағы жәйт саналатын наразы топтың еркіндіксүйгіштік, басыбостық танытып, өзгенің озбырлығына көнбеушілік көрсетіп, яғни қазақ болып өз беттерінше отау тігу оқиғасымен қалана бастағанын тап сол жылдары ешкім бажайлай алмаған болар. Алайда ұзамай тарихи оқиға шырқау шыңына шықты. Жәнібек пен Керей ел-жұртымен жаңа қонысқа орныққан аз жылдан кейін Шудың төменгі ағысы алқабында жатқан көне Созақ қаласында Қазақ хандығы құрылды. Елдігіміздің айбынды байрағы тұңғыш рет Қазақ атымен Созақта желбіреді…
II. Хандықтың қаз тұруы мен күшеюі
Сонымен, Жошы ханның Орда-Ежен және Шайбан атты ұлдарынан (Шыңғыс ханның немерелерінен) тараған ұрпақтарының бір-біріне қысым жасауы аймақтағы соны серпіліске ұйтқы болды.
Орда-Ежен әулетінің қос сұлтаны Жәнібек пен Керей Шайбан әулетінен хандық құрып тұрған Әбілқайыр билігінің ықпалынан шығып кетті – осы оқиға орын алған 1456 жылды біз сол соны серпілістің, мүлдем жаңа құбылыстың бастауы, Қазақ хандығының негізі қаланған уақыт деп санаймыз. Шығыс, батыс, орыс оқымыстыларының және бүгінгі зерттеушілердің арасында бұл датаны растайтындар да, күмән келтіріп, басқа уақытты белгілейтіндер де жеткілікті. Дегенмен сол сұлтандардың өз қарамақтарындағы жұртын бастап Шудың төменгі ағысына қоныстануы қазақтың өз атымен жарыққа шығатын мемлекеттілігінің алғашқы іргетасы болғанын ешқайсысы жоққа шығармайды. Жаппай мойындалған 1465 жылды біз де терістемейміз, өйткені бұл еркіндік сүйгіш аз топ қарасының көбейіп, дербес ел екенін жария еткен шағына сәйкес келеді.
Ақ Орданың бір бөлігінде Шайбан ұрпағы Әбілқайыр хандық құрып тұрған жылдарда оңтүстік аудандарды бұрынғысынша Орда-Ежен ұрпақтары билеп жүрген-ді. Солардың ішіндегі Керей мен Жәнібек те өздері басқаратын аумақтарда белгілі-бір ру-тайпалардың ханы (кіші хандар) болатын. Кезінде Жәнібектің әкесі, Ақ Орда билеушісі Барақ ханды қолдаған ру-тайпалардың Сыр бойы қалаларымен байланысып жатқан едәуір бөлігі оларға бағынатын-ды. Тәуелсіз қалыпта өмір сүріп жатқан. Алайда бұл жәйт, әрине, Әбілқайыр ханды қанағаттандырмайтын. 1428 жылы таққа отырған ол хандықтағы билігі күшейген шақта, ақыры, мемлекетінің құрылымы мен құрамын нақтылауды қош көреді. Сөйтіп, 1446 жылы хандықтың оңтүстігіне жорық жасап, Сырдария қалаларын алған. Астанасын Сығанаққа көшірген.
Демек, сол жылдан бастап Жошы хан ұрпақтарының екі бұтағы өкілдері арасындағы қарсы тұрушылық өрши түскен болуға керек. Тиісінше, Әбілқайыр ханның озбыр билігіне наразы сұлтандар сол шамада Моғолстан ханы Есен-Бұғамен келіссөз жүргізуді бастаған болуы ықтимал. Сосын, Мұхаммед Хайдардың «Рашид тарихында» («Тарих-и Рашиди») айтылатындай, олар өздеріне бөліп берілген Моғолстанның батыс шет аймағын құрайтын өлкеге орныққан. Ал Моғолстанның шығыс бөлігі арқылы 1457 жылы Сыр бойына өткен ойраттар Сығанақ қаласы маңында Әбілқайыр ханның әскерін тас-талқан еткен. Сырдарияның ортаңғы ағысындағы қалаларды талан-таражға түсірген. Осы шапқыншылықтан кейін Әбілқайыр ханның құзырынан қашып, Жәнібек пен Керейге қосылушылар қатары көбейе түскен де, аз уақытта қазақтар саны алдыңғы тарауда айтылған мөлшерге жеткен…
Астанасы түбінде күйрей жеңіліп, қалмақтар қойған ауыр шарттарға мойынсұнған Әбілқайыр ханның ес жиюына бірнеше жыл кетеді. Сосын ол өзінің шапқыншылықтан күйзелген иеліктерінде тәртіп орнатуға кіріседі. Ішкі жағдайын біршама реттегеннен кейін, құзырынан бөлініп өз алдына хандық құрып алған Жәнібек пен Керей хандарды жуасытып алмаққа бекінеді. Сондай мақсатпен жорыққа шығады. Бірақ жорық кезінде қаза табады. Бұл 1468 жыл еді.
Ақ Орда аумағында қырық жыл әмірші болған Шайбан әулетінің өкілі Әбілқайыр хан осылай өмірден өткеннен соң, Жәнібек пен Керей оның иелігіне оралып, Сығанақтағы жоғарғы билікті басып алады. Содан бастап, Шайбани Әбілқайыр хан тұсында «көшпенді өзбектер мемлекеті» атанып өзгеріске ұшыраған байырғы Ақ Орданы Жошы ұрпағының басқа бұтағы – Шайбанның ағасы Орда-Еженнен тарайтын Орыс-хан әулетінің оғландары қайта басқара бастайды. Ұлыс сапалық тұрғыда бір этносқа тұтастанып, қазақ атымен жаңа сатыға шығады, Ұлы далада Қазақ мемлекетінің туы желбірейді…
Жалпы, бұрынғы Ақ Орда аумағының оңтүстік бөлігінде, жоғарыда айтқанымыздай, Орда-Ежен ұрпақтарының билігі іс жүзінде үзілмеген болатын. (Бұған көне шығыс қолжазбаларының деректерін негізге алған бүгінгі зерттеулерде айтылған күллі ой-пікірді талдап қарастырған сайын көз жете түседі). Сол себепті Жәнібек пен Керей қарамағындағы жұртын дербес өмір сүруге бастап шыға алды, сол себепті де қазақ ру-тайпалары олар көтерген ту астына жиылып, бүкіл аймақтың саяси тарихына және ұлан-ғайыр дала төсін мекендейтін барша жергілікті алаш жұртының тағдырына айтулы өзгеріс енгізді.
Қарасы көбейіп, 1465 жылы хандық туын тіккен халқымыз елдігімізді жаңаша тұрпатта жаңғыртты. Осы жаңа саяси және мемлекеттік құрылым Әбілқайыр хандығындағы билікті қолға алу арқылы мүлдем күшейе түсті. Тарихта қырық жылдай Әбілқайыр мемлекеті, Көшпенді өзбек ұлысы атанған Ақ Орданың қазақ ру-тайпалары мекендейтін бөлігі жаңа сапалық деңгейге ауысып, дербес Қазақ хандығы ретінде өмір сүре бастады.
Ал дербес ұлттық Қазақ мемлекетін құрған Жәнібек пен Керей хандар қазақ даласындағы халықты бір шаңыраққа ұйыстырған Жошы ұлысының әміршісі, Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошы ханнан тараған, саяси билікті екі ғасырдан астам уақыт бойы қолда ұстап, билеуші болып келе жатқан өте күшті, беделді әулеттің өкілдері болып табылады. Тағдыр оларға ата-бабалары билеп келген аумақтағы мемлекеттік құрылымды мүлдем соны сапаға ауыстырып, жаңғыртуды, жаңа этностық бірлікке негізделген қазақ ұлттық мемлекетін құруды бұйыртты.
Олардың Шыңғыс ханнан Орыс ханға дейінгі аталары бір, ал одан бері қарай екеуі екі әулетке бөлінеді. Бұлар – Орыс ханның Тоқтақия және Қойыршақ деген екі ұлынан тараған оғландар. Шыңғыс ханның немересі Орда-Еженнен жүз жыл кейін дүниеге келген ұрпағы Орыс ханның шөберелері. Керей – Болаттың ұлы, Тоқтақияның немересі, ал Жәнібек – Барақтың ұлы, Қойыршақтың немересі. Керей – аға баласы, жасы да Жәнібектен үлкен. Сондықтан, қазақтыққа шығуды шөберелес інісі Жәнібекпен бірге бастағанмен, ата салтына сай, қазақ тағына одан бұрын отырған. Керей дүниеден озғаннан кейін елді Жәнібек биледі.
Орыс ханның осы қос шөбересі алғашқы жылдарда бірінен соң бірі хан сайланып, Қазақ мемлекетін нығайтысты. Әрине, бұл екі хан қазақтың барлық ру-тайпалары мен жер-суын түгел біріктіре алған жоқ. Бірақ олар қазақ атымен аталған ұлттық мемлекетті тұңғыш рет тарих сахнасына алып шығуымен аса қадірленеді және ешқашан ұмытылмайды. Олардың даңқты ісін ұлдары лайықты түрде жалғастырды. Он шақты жыл ел басқарып, шамамен 1480 жылы өмірден озған Жәнібек ханнан кейін таққа Керей ханның ұлы Бұрындық сұлтан отырған. Ал Жәнібекұлы Қасым сұлтан ел құрылымының бір ұлысын басқарды. Бұрындық ханмен қатар мемлекеттік істерге араласа жүріп, ол да тарихтағы өз орнын алуға беттеп келе жатты…
Өткен ғасырдың 70-ші жылдарында Самарқанда өткен бір семинарға қатысушылар тау баурайынан орын тепкен Шах-и-зинда мавзолейлер кешенінде болған едік. Сонда экскурсия жүргізушіден бір қызық дерек білгенбіз. Ол ортағасырлық сәулет ескерткіштері шоғырын таныстырып келе жатып, биікке салынған Мұхаммед пайғамбардың ағайыны Қусам ибн Аббастың мазарына апаратын мың-сан тепкішекті жол бойындағы бір күмбезге ешкім қойылмаған, оны көзі тірісінде өзіне Бұрындық салдырған, бірақ ол қазақ даласында, алыста қаза тапқандықтан, денесі мұнда әкелінбеген деген-ді.
Бұрындық – қазақ тарихында ерекше орны бар есім. Ол Әму мен Сыр аралығы аймағындағы (Мауереннахр-Мавераннахрдағы) билеушілермен, Моғолстан әміршілерімен соғысты. Қазақ халқының этностық тұтастығына қол жеткізуді көкседі. Қазаққа тән аумақты әкесі құрған хандық құрамына халқымен бірге жинастыруды көздеді. Жеңістерге жетті. Гидтің әңгімесін тыңдағанда, Әмір Темір заманынан Мавераннахрдағы бас қала, оқу-ағарту, өнеркәсіп, ғылым мен өнер орталығы болып келе жатқан Самарқанда, бәлкім, белгілі бір кезеңде Бұрындықтың жұлдызы жарқыраған болар деп ойладық. Онда Бұрындық ханның қызы Миһр-Сұлтан ханым тұратын. Кезінде оны әкесі Шайбани Мұхамед сұлтанның ұлы Темір сұлтанға тұрмысқа берген еді. Ханымның Самарқанда және қала маңындағы жерлерде үлкен байлығы болатын…
Бұрындық хан Қазақ Ордасы басында Жәнібек ханнан кейін отыз жылдан астам уақыт тұрды. Сан мың сарбазы бар қуатты әскерге қолбасшылық етті. Қазақияның, яғни ұлттық аталымымен айшықталған мемлекеттің үшінші ханы ретінде, оны нығайту үшін көп күш-қайрат жұмсады. Оның билік құрған уақыты ұрыстар мен қақтығыстарға толы болды. Сыр өңірі мен Жетісуда Мавераннахр, Моғолстан билеушілерімен шайқасты. Батыстағы қазақ ру-тайпаларын хандыққа қоспаққа Ноғай Ордасына барды. Сарайшықты біраз уақыт қазақ елінің бас қаласына айналдырды.
Қысқасы, қазақтың этностық аумағын біріктіру, мемлекеттілігін нығайту жолында белсенді күрес жүргізді. Ел билеген алғашқы жиырма шақты жылында Қазақ хандығының аумағы ұлғайып, қуаты артуы жолына көп күш жұмсаған, тиісінше өзінің де беделі өсіп, атақ-абыройы, айбыны асқақтаған еді. Алайда билігінің одан кейінгі кезеңінде – 16-шы ғасырдың алғашқы онжылдығында едәуір қателіктер жіберді. Шайбан ұрпақтарының қазақтарға қарсы жорықтарына тойтарыс беру мәселесінде мемлекет мүддесіне қайшы келетін енжарлық көрсетті. Ал бұл кезде ел ішінде Қасым сұлтанның беделі артып келе жатқан. Жұртшылық оның отан қорғаудағы қажыр-қайратына, еңбегіне, ерлігіне сүйсініп, ханнан артық құрметтеді. Сонда, өзінің билеушілік беделін жоғалтқанына көзі жетіп, Бұрындық хан 1511 жылы тақты тастаған да, Мавераннахрдың бір қиырына кеткен…
Осы жылдан қазақ мемлекетінің басына атағы дүркіреген әскербасы Қасым сұлтан келді. Әз атанып, халықтың ерекше сүйіспеншілігіне бөленген Жәнібек ханның баласы. Оның хан сайлануымен мемлекеттіліктің айрықша жарқыраған кезеңі басталды. Қасым хан билікте болған он бір жыл қазақ мемлекетінің қуаты артқан, кемеліне жетіп, өзге елдер құрметпен қараған дәуір болды. Хандықтың халықы бір миллионнан асты. Армиясындағы сарбаздар мөлшері үш жүз мыңға жетті.
Қасым хан ел басқарған жылдары Жайыққа дейінгі аймақ, оңтүстік өңір біржола хандық құрамына енді, еліміздің жалпы аумағы шамамен қазіргі көлемге жетті. Ел-жұрт ұмытпай, әлі күнге дейін сүйіспеншілікпен еске алатын «Қасым ханның қасқа жолы» атты әйгілі құқықтық құжат жасалды. Осынау заңдық жинақтың арқасында мемлекеттікті нығайтуға бағытталған шаралар жүзеге асырылып, халықтың тыныс-тіршілігінде тұрақтылық орнады. Оны түрлі әлеуметтік топ қолдап, қуаттағандықтан да, ішкі жағдай жақсарды. Мал шаруашылығымен, қолөнермен, егіншілікпен шұғылданатын аймақтар арасында өнім алмасу, сауда-саттық жасау кең өріс алды. Жайық бойындағы Сарайшық қаласы қазақ елінің астанасына айналды.
Қазақия халықаралық деңгейде таныла бастады. Мәскеу (Московия) патшалығымен дипломатиялық қарым-қатынас орнатылды. Алыс мемлекеттерден елшілер келіп-кетіп жатты. Күні кеше соғысып жүрген дүрдараз көршілер Қазақ хандығының күш-қуатын мойындап, енді онымен тату болу жолын ұстанды…
ІІІ. Хандықтың әлсіреуі және қайта жаңғыруға бет алуы
15-ші ғасырдың соңғы жиырма жылдығынан 16-шы ғасырдың алғашқы жиырма жылдығы бойы Қазақ хандығының іргесі едәуір ұлғайды. Нығайды. Бұл үдеріске Бұрындық ханнан кейін, 1511–1521 жылдары билікте болған Қасым хан зор үлес қосты. Ол өз кезінде қазақ жер-суы мен халқын жинастырып, біріктіру шараларын жедел жүзеге асырды. Алайда хандықтың өркендеуінде тұрақты ілгерілеуді қамтамасыз ететін үдеріске қол жеткізу мүмкін болмады…
Қасым ханның билігі тұсында Қазақ хандығының саяси және экономикалық жағдайы жақсара түскенін, тұрақтылық орнағанын, халықаралық аренада таныла бастағанын өткен тарауда айттық. Қазақ халқының қазіргі заманда мекен етіп жүрген аумағы негізінен, шынтуайтында, сол жылдары қалыптасты. Сол жылдары Мәскеу мемлекетімен, Қазан, Орта Азия, Сібір хандықтарымен сауда және елшілік байланыс жасалды. Батыс Еуропа да қазақ мемлекетін Қасым хан тұсында танып білді.
Дегенмен хандықтағы билік құрылымы тек Қасым ханның беделі арқасында ғана тұтастық көрсетіп, абыройы асқақтап тұрған еді.
Ал оның беделі Бұрындық хан тұсында көтеріле бастаған-тын. Қасым сұлтан өз иелігіндегі Арқа жеріне Шайбан тұқымдарының бірнеше рет жасаған шапқыншылығына хан әскерінің қолдауынсыз-ақ тойтарыс берген. Елеулі қарсылық көрсетіп қана қоймай, дұшпанды тас-талқан етіп жеңген. Осынау жеңімпаз жасақтың сардары ретінде, тиісінше, ел ішіндегі атақ-абыройы өскен болатын. Қасым сұлтанның жеңілісті білмейтін қалың қосындары ол хан сайланғаннан кейін де айбындылығын арттыра түсіп, елдегі тыныштықты, көрші хандықтармен бейбіт қатар өмір сүруді қамтамасыз етіп тұрған. Ханның осындай айбарының арқасында ел ішінде шаруашылық және әлеуметтік-тұрмыстық өзара байланыстарды жақсарту, әдет-ғұрып заңдарын қолдануды ретке келтіру мәселелерін көздеп жасалған күллі реформа кідіріссіз жүзеге асып жатты.
Мұхаммед Хайдар Дулати әйгілі «Рашид тарихында» Жошы ханнан кейін оның дәрежесіне парапар үлкен билікке Қасым хан ғана жетті, одан басқа ешкім де қол жеткізе алмады деп атап көрсеткен. Қасым хан өте құдіретті билеуші болды.
Қысқасы, Қасым ханды аса ірі мемлекет қайраткері, саяси тұлға, қаһарлы әмірші ретінде мойындаушылық – хандықта ұйымдастырылған маңызды шаралардың мүлтіксіз орындалуын қамтамасыз етті. Яғни биік пәрменнің ел ішінде ойдағыдай жүзеге асырылуына мемлекеттік жүйенің, әкімшілік бағыныс құрылымының қатаң орталықтандырылуынан гөрі, жоғары дәрежелі әміршінің қаһары, айбары шешуші рөл атқарды.
Алайда мемлекеттің мықтылығын тұрақтандырып, мемлекеттік тәртіптің бұлжымастығын қамтамасыз ету үшін оның басшысы құрған әкімшілік жүйе де өміршең болуға керек. Елді басқару құрылымы биліктің түрлі деңгейлерінде жоғарылы-төменді өзара тәуелділікті, бағыныштылықты қамсыздандыруға тиіс. Бірақ нақты жағдай олай болмай шықты. Қасым хан 1521 жылы Сарайшықта мәңгілікке тыншығаннан кейін мемлекетте билікке таласушылар бой көрсетіп, бұл орайдағы кемістікті тез ашып берді.
Таққа мұрагерлік жолмен Қасым ханның үлкен ұлы Мамаш сұлтан отырған, бірақ хандықтағы өзге сұлтандарға оның айдындылығы кем көрінді. Едәуір жасқа келіп қалған Мамаш ханның айналасына бірден әкесіндей әсер ете алмауы түсінікті жәйт, алайда тағдыр оған өзінің билеушілік қабілетін толық ашуына уақыт жағынан мүмкіндік бермеді. Ол хан тағында бір-екі жылдай ғана болып, әлдебір шайқас кезінде қаза тапты.
Содан кейін Жошы тұқымдары арасында қазақ еліндегі бас билеушінің орнына таласу әрекеттері үдей түсті. Хан болудан дәмесі бар сұлтандар өзара қырқысты. Тіпті болмаған соң олар өз өлкелерінде жеке-дара билікке ұмтылып, хандықты бірнеше ұсақ ұлысқа бөлшектеп жіберді. Не керек, Керей мен Жәнібек құрған, Қасым тұсында кемеліне жеткен хандық айналасы бірнеше жылдың ішінде бірін бірі мойындамайтын аймақтық хандықтарға бөлінді. Сырт жұрт та Қасым хан кезіндегі Қазақ еліне құрметпен қараушылығын жиып қойып, қазақ билеушілеріне қарсы жорықтарға шықты, сол жолда өзара одақ құра бастады.
Осындай аласапыран кезеңде Қасым ханның кіші ұлы, Созақ қаласының әміршісі Хақ-Назар (Хақназар, Ақназар) сұлтан батыл түрде елді біріктіру шараларын жасауға кірісті…
Мамаш хан ұрыс үстінде опат болған соң, сұлтандар арасында ел тізгінін қолға алу үшін тағы біраз талас-тартыс өткен де, ақыры, 1523 жылы таққа Қасым ханның немере інісі Таһир (Тайыр) отырған. Ол 1532 жылға дейін билікте болды, бірақ, мемлекет басқару ісінде шын мәнінде қайраткерлік қабілет көрсете алмаған сияқты. Атақты қазақ тарихшысы Қадырғали Жалайыр өзінің әйгілі «Жылнамалар жинағында» («Жәми ат-тауарих») ол жайында: «біраз уақыт хандық құрғанмен, патшалықтың сырын білмеді» деп жазған. Зерттеушілер Тайыр ханның бойында ерекше бір мәмілегерлік, сондай-ақ айта қаларлықтай әскербасылық қасиеттің болмағанын айтады.
Шынында да ол елеулі қолбасы қабілетін танытпады, ең бастысы, бас хан ретінде, елдегі билеушілермен екі арада өзара түсіністікке қол жеткізе алмады. Жетісу билеушісі Бұйдаш, Сығанақ әміршісі Ахмет секілді ықпалды сұлтандар оны елең қылмады. Оларға өзін мойындатуға мұның шамасы жетпеді. Сондай ахуалдың салдарынан шығар, Таһир ханның билікте болған кезінде қазақ мемлекетінің сыртқы қатынастары да күрт нашарлады. Қасым хан тұсындағы ноғайлармен арада орнаған татулық әскери қақтығысқа ұласты. Ташкент билеушісі Келді-Мұхаммедпен түсінісе алмағандықтан, өзбектермен де шайқасуға тура келді. Түркістан маңында жеңіліске ұшырады. Оның билікте болған кезінде Моғолстан хандарымен арадағы жарасымды қатынас та бұзылды.
Не керек, осы кезеңде Қазақ хандығы оңтүстіктегі және солтүстік-батыстағы жерінің бірер бөлігінен айрылды.
Дегенмен Тайыр хан Жетісуды және Ыстықкөл аймағын сақтап қалуға көп күш жұмсады. Қырғыздармен одақтасып, елді моғолдар мен қалмақтардың шапқыншылығынан қорғады. Шамамен 1532 жылы қаза тапты.
Одан кейін қазақ еліне Тоғым сұлтан хан сайланды. Бірақ Жетісу әміршісі Бұйдаш пен Сығанақ әміршісі Ахмет сұлтандар оның да билігіне мойынсұнбай, өз аймақтарында өздерін хан сайлатып алды. Тиісінше, Тоғым ханның тұсында да өзара қырқысулар тоқталған жоқ. Осы тұста қазақ мемлекетінің болашақ құтқарушысы Қасымұлы Ақназар сұлтан көріне бастаған. Ол Созақ әміршісі болатын. Бірақ, хандықты бөлшектеген Жетісу әміршісі Бұйдаш пен Сығанақ әміршісі Ахмет секілденбей, бірден Тоғым ханның билігін мойындап, оған қолдау көрсетті.
Бұл кезде іс жүзінде бірнеше хандыққа бөлініп кеткендіктен, қазақ жерінде сыртқы жауға бірлесіп қарсы тұру қиындап кеткен. Бірігіп қимыл үйлестірудің орнына, хандар өз беттерінше әрекет еткен. Тоғым хан мен Бұйдаш хан Жетісу мен Сырдария өңірін моғол және өзбек хандарының шапқыншылығынан сақтап қалу үшін күресті. Ахмет хан қазақ елінің орталық және батыс өңірін қорғамаққа Ноғай Ордасына жорыққа аттанды. Сол жорықта тұтқынға түсіп, 1435 жылы маңғыт Орақ батырдың қолынан қаза тапты. Өңірдің біраз бөлігі ноғайлардың билігіне өтіп кетті. Моғолдардың өзбектермен біріккен әскеріне қарсы шайқаста, шамамен 1537 жылы, Тоғым хан қаза тапты. Бұйдаш хан Ыстықкөл маңында ұрыс жүргізіп жатты.
Осындай ахуал кезінде Ақназар сұлтан әуелі оңтүстіктегі Ахмет хан билеген аумақты, сосын Бұйдаш хан билеген Батыс Жетісуды Қазақ хандығына қайта қосты. Өстіп, бөлшектену салдарынан әлсіреген мемлекетті қалпына келтіру ісін қолға алды. Нығаю жолына түсіре бастады.
Сөйтіп, игілікті ісімен көзге түскен Хақ-Назар, елдегі байырғы хан сайлау салтына сай, 1538 жылы ақ киізге отырғызылады. Молда тиісті діни жоралғы жасайды. Содан соң билер хан отырған ақ киізді жан-жағынан ұстап жоғары көтереді. Таныстыру рәсімінің талабына сәйкес, жиналған жұртшылықтың алдынан алып өтеді. Елдегі берекесіздіктен қажыған халық жаңа ханға үлкен үміт арта қарайды…
Ішкі және сыртқы саясатта Хақназар хан әкесі Қасым ханның жолын жалғастыруды мұрат тұтты. Ол хан тағында отырғанда Қазақ хандығы бірлікке, тұтастыққа иек артқанмен, өз территориясының жартысына жуығынан айрылған күйде еді. Елдің батысы – ноғайлардың, шығысы – ойраттардың, солтүстігі – Сібір хандығының, Моғолстан мен Ташкент – Бұхара хандығының қол астына түскен болатын. Қасым хан тұсында хандық шекарасы Ұлытау мен Балқаштан асқан, Жайық пен Сырдарияға кеткен, жобалап айтқанда бүгінгі Қазақстан территориясының шамасындай еді.
Мемлекеттің аумағын әкесі қалыптастырған көлемге жеткізуді Ақназар хан ел тізгінін қолға алысымен армандады. Қазақ руларының ата қоныстарын өз қалыптарында, бөтен жұртқа тигізбей сақтауға, хандықтың көрші елдер алдындағы ықпалын қалпына келтіруге күш салды. Елді Қасым хан кезінде 1511 жылы қабылданған «Қасқа жол» заңдар жиынтығын («Қасымның қасқа жолы») басшылыққа алу арқылы басқарды. Мемлекеттің байырғы аумағын қалпына келтіруге тырысты. Алайда бұл орындалуы қиын шаруа болып шықты. Әйтсе де Хақназар хан мүмкіндігінше қазақ мүддесі үшін күресті. Оның тұсында Қазақ хандығы қайта бірігіп, дами түсті.
Ол мемлекеттік билікті нығайтуға және күшейтуге қажырлы қайрат жұмсады. Өзінен бұрын бытыраңқы жағдайға түскен Қазақ хандығын қайта біріктірді. Қазақ-қырғыз одағын одан әрі нығайтты, сол заманның тарихи деректерінде оны «қазақтар мен қырғыздардың патшасы» деп атаған. Хақназар осы қазақ-қырғыз одағына сүйене отырып, Моғолстан хандарының Жетісу мен Ыстықкөл алабын жаулап алу әрекетіне тойтарыс берді.
Хақназар хандық құрған кезде Қазақ хандығының сыртқы жағдайында аса ірі тарихи оқиғалар болып жатты.
Мемлекеттің солтүстігінде Мәскеу князьдігінің шекарасы қазақ даласына қарай едәуір тақалды. 1552 жылы Қазан, 1558 жылы Астрахан хандықтарын басып алған Мәскеу патшалығы Еділ өзенінің барлық аңғарын, бұрынғы Алтын Орда қағанатының бас қалалары орналасқан аумақты иеленген. (Сонау бір басқа күн туған шақтарда қоныс аудара беруге мәжбүр болған, тағы да жер-суынан айрылған жұрттың: «…Бұрынғы өткен атамыз Көшемін деп өлді ме, Қырымды тастап Еділге Ақылы жоқтан келді ме… Еділ менен Жайыққа Ешбір жердің теңі жоқ!.. Мекен еткен қонысын – Еділ менен Жайықты Қатын-бала сағынар», – деген өкінішті жыр жолдары біздің заманымызға жетті). Мәскеу жиһангерлері Башқұрт және Сібір хандықтарын князьдік құрамына енгізді. Еділ мен Жайық арасындағы өңірді мекендеген Ноғай Ордасын ыдыратып, халықты қырғынға ұшыратты. Аман қалған ноғайлардың дені Кавказға, одан түрік еліне кетті.
Ұлыстың едәуір халқын (бұлардың дені қазақ ру-тайпалары болатын, ел ішінде ноғай мен қазақтың айрылуынан көрініс беретін түрлі жыр, күй сақталған) Хақназар хан мемлекетіне қаратып алды. Соған орай Хақназар «қазақтар мен ноғайлардың ханы» деп аталды. Сөйтіп, ноғайлармен аралас-құралас тұрып келген қазақ тайпалары 1560-шы жылдары этностық территориясымен бірге Қазақ хандығына бірікті.
Бұрындық пен Қасым хандар билеген замандардан басқа уақыттарда Ноғай Ордасының астанасы болып келген Сарайшық қаласы Қазақ хандығы құзырына өтті.
18-ші ғасырда Орынбор өлкесінде қызмет істеген тарихшы Петр Рычков Хақназар хан тек ноғайларды ғана емес, башқұрттарды, Қазан, Сібір және Астрахан хандықтарын, Бұхараны, Хиуаны, Ташкентті және басқа көптеген қалаларды өз билігіне қаратып, олардан алым-салық жинатып тұрды деп жазды.
Қазіргі зерттеушілер Хақназардың тұсында қазақ мемлекеті тап ондай дәрежеге жетпегенін, алайда аумағының кеңейіп, қуатының арта түскенін, хандықтың едәуір нығайғаны даусыз рас екенін айтады.
(Жалғасы бар)
Бейбіт ҚОЙШЫБАЕВ
Abai.kz
