Филология ғылымдарының докторы, профессор Нұржамал Оралбайқызының ғылымға сіңірген еңбегі, өз алдына қалыптастырған өнегелі мектебінен қазіргі буын ғана емес, келешек ұрпақ та ғибрат алары сөзіз. Бар өмірін қазақ тілінің грамматика, сөзжасам, қазақ тілін оқыту әдістемесі салаларын зерттеуге арнаған қазақтың біртуар қызы мерейлі 85 жасқа толып отыр.
Ғалымның ғылымдағы өзіндік қолтаңбасы мен қалыптастырған мектебі, тіл білімі ғылымын жетілдірудегі, жаңалық әкелудегі жетістіктеріне тоқталып өтуді жөн көрдік.
Әңгіменің әлқиссасын Нұржамал Оралбайдың 1971 жылғы қорғаған «Қазақ тіліндегі етістіктің аналитикалық форманттары» атты докторлық диссертациясынан бастасақ. Өйткені бұл диссертациялық жұмыс қазақ тіл біліміне үлкен жаңалық әкелген еді. Аталған ғылыми-зерттеуде профессор Нұржамал Оралбай грамматикалық дамудың нәтижесінде етістіктің лексикалық мағынасынан айырылып, грамматикалық қызметке көшкен көмекші етістіктер табиғатын танып: «Көмекші етістіктердің өте жоғары дәрежеде абстаркциялануы, олардың грамматикалық мағыналарының кеңеюі, түрлі категория мағыналарының көрсеткіштеріне айналуы, тұрақталуы – грамматикалық даму заңдылығының нәтижесі» деп көмекші етістіктердің грамматикалық категориялар көрсеткіштері қызметтеріндегі мағыналық ерекшеліктерін саралап береді. Көмекші етістіктер өздігінен грамматикалық мағына бере алмайды. Олардың грамматикалық мағыналары алдыңғы сөздегі қосымшамен байлаулы болғандықтан оларды аналитикалық форманттар деп атайды. Бүгінде етістіктің аналитикалық форманттары қазақ тілінде негізінен қимылдың өту сипаты категориясының көрсеткіштері болып танылып отыр.
Сөздің аналитикалық формасы үндіеуропа тілдеріне ғана тән, ал басқа типті тілдерде аталған тілдік құбылыс кездеспейді деген теория ғылымда ұзақ уақыт берік орын алып келген болатын. Ғалымдар славян тілдерінде қимылдың тек аяқталуы мен аяқталмауын білдіретін көрініс (вид) категориясына сыймайтын түркі тілдеріндегі семантикасы өте бай қимылдың жасалуын екі түрлі түсіндіріп келген еді.
Кейбір ғалымдар қимылдың аяқталуы мен аяқталмауына қатысты тілдік көрсеткіштерді үш, алты түрге бөліп қарастырды. Түркітануда көрініс категориясына арналған пікір қайшылығы туындап, олардың жасалу жолдары мен грамматикалық көрсеткіштері туралы да ғалымдар пікірі үйлеспеді. Қазақ тіл білімі ғалымдары да бұл категорияның табиғаты туралы екіұдай пікірде болды. Кейін бұл теорияның негізсіз екендігі дәлелденіп, ғылымда жаңа бағыт қалыптаса бастады. Солардың қатарына жаңа бағыт өкілдерінің бірі болып қазақ тіліндегі етістіктің грамматикалық құрылысында аналитикалық форманттардың кең орын алатындығын ғылыми-теориялық тұрғыда бай тілдік деректермен дәлелдеп Нұржамал Оралбай қосылды.
Нұржамал Оралбай түркі тілдерінде, оның ішінде қазақ тілінде осы уақытқа дейін дұрыс шешімін таппай келген тілдік құбылысты қимылдың өту сипаты категориясы деп, оның қимылдың жасалуы мен қимылдың даму сатысынан тұратындығын докторлық диссертациясында дәлелдеген болатын. Олардың берілу жолдары мен көрсеткіштерін толық сипаттаған еді. Өмірде қимыл әрекеттің бірде кенеттен, бірде созыңқылы, бірде баяу, бірде немқұрайлы жасалуы, жасанды, мақсатты, ынтамен, жігермен, қысқа, шапшаң, батыл, ерекше қарқынмен, орындалатын қимылға дайындық, т.б. толып жатқан жасалу түрлері кездеседі. Қазақ тілінде олар көсемшелі негізгі етістік пен көмекші етістіктің тіркесі арқылы жасалады. Н.Оралбай зерттеуінен тек қимылға ғана қатысты құбылыстардың тілімізде берілу шеберлігіне, тілдің табиғи байлылығына, бейнелілігіне, өмірдегі адам әрекетін дәл суреттеуіне сүйсінбеске болмайды.
Ғалым оларды төмендегіше жіктеген: қимылдың жасандылығын білдіретін тілдік бірліктер -ған бол, мысалы, ұйықтаған бол, қалжыңдаған бол, айтқан бол, көрген бол; толық орындалмаған қимылдың берілуі -а жазда, мысалы, құлай жаздады, кетіп қала жаздады, айта жаздады, ұра жаздады; қимылдың бағытталуын білдіретін форманттар -п ал, -п бер, мысалы, тойып алдым, көшіріп алдым, жазып бердім, алып алдым, қайтып бердім. Қимылдың ерекше ынтамен жасалуының берілуі -ып бақ, шыдап бақтым, айтып бақты, жылап бақты, шашып бақты; қимылдың немқұрайлы жасалуы -а сал, -а отыр, -е жүр, мысалы, айта сал, сөйлей отыр, жаза сал, байқай жүр, көре сал, тыңдай отыр. Қимылдың күтпеген жерден жасалынуы -а қой, -а кет, -а қал, мысалы, баса қойды, сезе қойды, келісе кетті, елеңдей қалды, сезе қалды, сұрлана қалды. Қимылдың қысқа, батыл жасалынуы -п таста, -п жібер, -п түс, – п қал, мысалы, айтып таста, айтып жібер, айтып қал, қойып жібер, күліп жібер, жазып таста, айқаса түсті. Қимылдың ерекше қарқынмен жасалуы -п кеп жібер, -п кеп қал, мысалы, айтып кеп жіберді, періп кеп қалды. Қимылдың созыңқы жасалуы, қайталануы -е бер, -е түс, мысалы, айта түс, айта бер, оқи түс, оқи бер. Қимылдың жасалынуына шек қойылу -е тұр…
Ғалым идеялары 1974 жылы шыққан А.Ысқақовтың «Қазіргі қазақ тілі. Морфология» атты оқулығына енді. 1964 жылы шыққан басылымда ол болмаған еді. Оқулықтың 1991 жылғы басылымында да бұл сақталған.
Нұржамал Оралбайдың аналитикалық форма идеясы, теориясы қазақ тілі морфологиясында қалыптасқан, орнықты деуге толық дәлел ретінде 2002 жылы жарық көрген «Қазақ грамматикасында» да берілуін айтуға болады. Ғылыми идеяның оқулықтар арқылы қолданысқа түскені, монографиялар арқылы жарыққа шығып, көпшілікке таныс болуы, таралуы – еңбектің жоғары бағалануы.
Н.Оралбайдың қазақ тіл білімінің зерттелуіне, дамуына қосқан үлесінің бірі – қазақ тілі сөзжасамының дербес сала ретінде танылуы дәлелденуімен байланысты. 1989 жылы А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының бір топ ғалымдары, атап айтар болсақ, грамматика бөлімі қызметкерлері М.Балақаев, А.Қалыбаева, Қ.Есенова, Е.Жанпейісов, С.Нұрқатов, Н.Оралбайдың қатысуымен «Қазіргі қазақ тілінің сөзжасам жүйесі» атты монография жарыққа шықты. Аталған еңбекте алғаш рет қазақ тілі сөзжасамының теориялық негізі қаланды. Оған дейін сөзжасам мәселелері морфологияда сөз таптарының құрамында туынды зат есім, туынды сын есім, оларды жасаушы жұрнақтар аясында сипаттама түрінде ғана айтылып келген еді. Монографияда сөзжасамның тіл білімінің басқа салаларымен байланысы көрсетіле отырып, оның өзіндік зерттеу нысаны бар екендігі, өзіндік даму жолы, заңдылықтары мен ерекшеліктері дәлелденді.
Қазақ тілінің сөзжасам жүйесі, сөзжасамдық талдау, сөзжасамдық тәсілдер, сөзжасам бірліктері, сөзжасамдық мағына, сөзжасамдық мағына негізділігі, сөзжасамдық ұя, тізбек, саты, тип, үлгі, т.б. қазақ тілінде бұрын зерттелмеген мәселелер айтылды. 1988 жылы «Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімнің сөзжасамы» атты Нұржамал Оралбайдың монографиясы шыққан болатын. Қазақ тілінің сөзжасамы бүгінде қазақ тіл білімінің бір саласы ретінде ғылыми-теориялық негізі қаланған, ұстанымдары мен қағидалары айқындалған. Қазақ тілінің сөзжасамы бойынша Нұржамал Оралбайдың жетекшілігімен бірнеше ғылыми-зерттеу жұмыстары жазылды.
Еліміз егемендік алып, ана тіліміз мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болған соң өзге ұлт өкілдеріне қазақ тілін үйрету мәселелері күн тәртібінде тұрды. Іргетасы қаланбаған жерге үй салуға болмайтыны секілді аталған мәселелердің ең алдымен негізі жасалынуы тиіс еді. Өзге ұлт өкілдеріне қазақ тілін үйрететін маман-мұғалімдер дайындау, оның оқу бағдарламасын әзірлеу, яғни мамандықтың нормативтік базасын қалыптастыру. Сонымен бірге қазақ тілін оқыту әдістемесінің ғылыми-теориялық негіздемесін жасау мәселесі. Аталған мәселеде Нұржамал Оралбайдың бірнеше оқулықтары, оқу құралдары, бағдарламалары, жас маманға бағыт-бағдар беретін ғылыми мақалалары, әдістемелік нұсқаулары жарық көрді.
Ғылымда пайда болған жаңа идеяның одан әрі жетілуіне, дамуына үлес қосатын ғалымның ізбасар шәкірттері бар. Нұржамал Оралбай – қазақ тіл білімінің өркендеуіне, дамуына сүбелі үлес қосқан ғалым. Тіл теориясы мен әдістемесі бойынша бүгінде 20-ға жуық ғылым докторларын, 60-тай ғылым кандидаттарын дайындаған, өзінің мектебін қалыптастырған ұлағатты ғалым-ұстаз. Нұржамал Оралбайдың белгілі шәкірттерінің ішінде М.Қондыбаева, Қ.Қасабекова, Т.Әбдіғалиева, Т.Әбдікәрім, Ф.Оразбаева, Р.Шаханова, К.Құрманалиев, Ж.Балтабаева, Б.Қасым, А.Омарова, К.Жақсылықова, Ж.Сүлейменова, А.Қыдыршаев, К.Мухамади, Б.Ыбырайым, С.Дүйсенова, А.Орынбаев, Г.Серікбаева және т.б. есімдерді атауға болады.
1928 жылы Павлодар облысы Баянауыл жерінде дүниеге келген Нұржамал Оралбайқызы 1944 жылы арман жетелеп, алдына мақсат қойып, әсем Алматы қаласындағы қазіргі Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетіне оқуға түскен. Содан бері қазақтың қарапайым қызы өз өмірін қазақ тіл білімін дамытуға арнап, болашақ ғылым кадрларын дайындаумен келеді.
Ғалымның ғылыми-ұстаздық қызметі, ғылымды дамытудағы еңбектері Республика Үкіметі тарапынан бағаланып, оған 1960 жылы Қазақ ССР-нің Жоғары Советінің Грамотасы, 1968 жылы Қазақ ССР-нің оқу-ағарту ісінің үздігі атағы, 1987 жылы «Еңбек ардагері» медалі берілді. Ал 1989 жылы «Қазақ ССР-нің еңбек сіңірген ғылым қайраткері» атағымен марапатталды. 2003 жылы «Қазақстан Республикасының білім беру ісінің құрметті қайраткері», 2005 жылы Қазақстан Педагогикалық Ғылымдар Академиясының академигі атағы берілді.
Ғалым, ұстаз Нұржамал Оралбай күні бүгінге дейін Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінде магистратура және PhD докторантура институтында халықаралық стандартқа сай PhD докторлары мен магистранттарды даярлау ісіне атсалысып, өзіндік үлесін қосуда.
Р.ШАХАНОВА,
Абай атындағы ҚазҰПУ
МжДИ профессоры,
педагогика ғылымдарының докторы,
А.ОМАРОВА,
Абай атындағы ҚазҰПУ МжДИ доценті,
филология ғылымдарының докторы
