Қазақ жылқысынан артық жануар жер жүзінде жоқ

Игорь Николаевич НЕЧАЕВ, академик, ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы, профессор, Бараев атындағы сыйлықтың лауреаты

– Игорь Николаевич еліміздегі жылқы шаруашылығының дамуына үлкен үлес қосқан ғалымның бірісіз. Қазіргі жылқы шаруашылығына көңіліңіз тола ма?

– Өткен ғасырлардың бірінде бір қытайлық зерттеуші: «Егер сіз қазақтан қанша уақыт жер­де отырдың және қанша уақыт атпен жүр­дің? » десе, ол өзінің барлық дерлік уақытын ат үстінде өткізген болып шығады», – деп ес­телік жазып қалдырған екен. Демек, қазақ пен дала, жылқы өте ертеден бірге. Себебі ұлан­ғайыр алып даланы, орасан байтақ өлкенің ұлы тұрғындарының тыныс-тіршілігі, салт-дәстүрі, әдет-ғұрыпы, салт-санасы, өнер-білімі, бар салтанаты, яғни, бір сөзбен айтқан­да, бүкіл ғұмырлық мәдениеті жылқы түлігімен тығыз байланысып жатыр деп айтуға болады. Осыдан барып қазақты «жылқы мінезді» деп те бекерден-бекер айта салмаған. Кез келген қазақта бұл мінез бар. Алайда бір өкінішті нәрсеге тоқталсақ, сан ғасырлар бойы төрт тү­л­ік­тің жетекші саласы болып саналатын жылқы шаруашылығына бүгінгі күні жете көңіл бөлініп отырған жоқ. Күні кеше қолда бар байлық «ұстағанның қолында, тістегеннің ауызында» кеткен қайта құру кезеңі қыруар құйма тұяқтыны құртып кетті. Мысалы, кеңес заманында табынды жылқы жақсы дамып, бір жолға қойылған еді. Ғасыр бойы табиғи селек­ция үрдісі жүруінің арқасында дене бітімі шы­мыр, ауа райының қатаң жағдайларына төзімді, әрі жем-шөп талғамайтын жылқы­лар­дың түрлері де дүниеге келді. Жылқы малы сұрыпталып, ғылыми-зерттеулер оң нәтиже бергенін ешкім жоққа шығармайды. 1916 жылға дейін Қазақстанда 4 млн 640 мың жылқы болыпты. Ал кейінгі соңғы жылдың деректеріне көз жүгіртсек, елімізде ұзын саны 1 миллион 600 мың жылқы бар. Әр жыл сайын бұған 4-5 пайыз жылқы қосылады. Бірақ жыл­қы малы көбейіп жатқан жоқ. Биыл қыстың қаттылығынан жылқы саны азайды. Себебі асыл тұқымды ақалтеке, дончан, т.б. тұқымдар өліп жатыр. Ал өзіміз шығарған тұқымдар дін аман. Дүние жүзінде бұл түліктің 300-ден ас­там түрі болса, соның 7-еуі Қазақстанда өсі­рі­­леді. Олар Алматы, Шығыс Қазақстан, Қос­танай мен Оңтүстік Қазақстан облыс­та­рында жақсы дамып, жақсы көрсеткішке қол жеткізгенімен кеңестік уақытпен салыстыруға келмейді. Ол кез­де Қазақстанда жылқы ша­руа­шылығына арналып, 19 асыл тұқым жылқы зауыты тұрақ­ты жұмыс істеп, асылдандырылған асыл тұқымды жылқы фермалары құрылды. Мал басын кө­бей­туге аса мән берілді. Жыл­қы­ның стратегия­лық маңызы ескеріліп, әс­керге, ауыл шаруа­шы­лығының жұмысына жүйелі селекция жүрді. Сонымен бірге жылқы еті өзге ет өнім­дері ішінде үлесі 80 пайызды құ­раса, бие сүті сиыр сүтінен кейін екінші орын­да тұратын. Қазір ондай негіз бізде аз. Көп шаруашылық жекешелендіріліп кетті. Ал қазіргі қымызға келер болсақ, оны тек өндіріп ғана қоймай, ха­лықаралық стандарттың тала­бына сай өң­деп, экспортқа шығаруды міндет­теу қажет. Қы­мызбен айналысатын қожа­лық­тар мен жеке адамдарға Үкімет тарапынан қол­дау жеткіліксіз. Былай ойлап қарасаңыз біздегі жылқы шаруашылығын жандандыру мәселесі екінің бірін толғандырады. Әрқай­сымыз сің­ім­ді ет пен қасиетті қымыз қазақтың брэндіне айналуы тиіс деп ойлаймыз, бірақ іске аспай жатыр.

– Елімізде жылқы өнімдерін сыртқа шығару­ға мүмкіндік бар ма?

– Біз ең бірінші сыртқа шығатын ет өнім­дерінің сапасын жақсартып, шетелдік стандарт шарттарын орындау жүйесін жақсы білуіміз керек. Сонда ғана жылқының етін шығара аламыз. Кезінде қазақстандық жылқы еті Мәскеу мен Петерборда ең қымбат тауар түрі болғанын біреу білсе, біреу білмес. Ол кезде бізде жылқылар еркін жайылып, табиғи не­месе «қоспасыз» шөппен азықтанатын. Осы­ның арқасында жылқы еті дәмді, әрі сапалы болды.
Меніңше, бүгінгі күнде елімізде бәсекеге қабілетті екі өнім бар болса, оның бірі – май­лы бағыттағы құйрықты қой мен жылқы еті. Бұл өнімдерді сапалы өндіру елімізге үлкен пайда әкелері анық. Бірақ оны әлемдік талап­қа сай өндіре алмай келеміз.

– Ол үшін шаруашылықты қандай жолға қойған дұрыс деп ойлайсыз?

– Жылқы – аяқты мал. Аяқты малға жақ­сы жай­ылым, тұнық су керек. Елімізде бос жат­қан жерді пайдалану жылқы малының көбеюі­не жағдай жасайды. Онымен айналысып отыр­ғандар өнімдерін, яғни, еті мен қазы-қар­тасын, жал-жаясын, қымызын, сондай-ақ асыл тұқымды малын сыртқа сата алмай отыр. Тіптен жылқы өнімдерін шетелге шығарумен айналысатын мамандандырылған әрі орталық­тандырылған мекеме жоқ. Ал бар болса, ол шашыраңқы, жұмыстары жүйесіз және нәти­жесіз. Елдегі үлкен мәселенің бірі – шетелдерге тірі жылқыларды және оның өнімдерін өткізу­ге өріс ашатын мемлекетаралық келісім­шарт­тардың болмауы бір болса, болған күннің өзін­де мемлекеттер арасындағы ветерина­рия­лық құжаттардың сапасыз дайындалуында дер едім. Бұл біздің ілгері жылжуымызға қолбайлау болса, құлшыныс жоқтың қасы. Мәселелер дұрыс шешілген жағдайда Қазақстанда жылқы шаруашылығы жақсы дамып, өркендейтін дәрежеге жетері анық. Біз кез келген іске Ел­ба­сының тікелей тапсырмасын күтуді әдетке айналдырдық. Содан кейін іске асыруға бойымызды үйретіп, жоғары жаққа қарап оты­рамыз. Жақсы істі Елбасы қолдайды, көмегін де береді.

– Қазақ жылқыларының сапасын жақсарту­да ғалымдарымыз аз жұмыс жасаған жоқ. Оның ішінде сіздің еңбегіңіз зор.
Қазақстандағы жылқылардың басты ерекшеліктері неде?

– Бар ғұмырымды жылқыға арнаған адам­мын. 1956 жылдан бері қазақтың дархан даласында жылқы мен жылқышылардың өмі­рі­мен жете танысып келемін. Үйір-үйір жыл­қы, мыңдаған табын қайырған табыншы­лар­мен етжақын болдым. Оның ішінде қазақтың жабы жылқысын зерттеп, еңбек еткен ғалым­мын. Көп іздендім. Өзімнің ғылыми тәжіри­белік терең ізденістен қазақтың жабы түрінен: мұғалжар, сарыарқа, құланды және қаба жылқы тұқымдарын өсіруде өзіндік үлес қос­тым деп айта аламын. Еңбегімнің нәтижесінде кандидаттық, докторлықты қорғап, ғылым шыңына көтерілдім. Зерттеу барысында қазақ жылқыларының өзіндік ерекшеліктері барын да байқадым. Қазақтың жабы жылқысы қазақ­пен бірге жасасып келеді. Жүйрік ат ұстау атадан балаға жалғасқан. Осыдан барып, «Ат – ердің қанаты», «Ат – жеткізер мұратқа» де­ген мақал-мәтелдің шығуы бекер емес. Қазақ­тың жабы жылқысы шаппайды, бірақ шыдам­ды келеді. Ертеде ақсақалдар: «Жабыдан айғыр салмаңыз, қалың мал арзан деп, жаман қатын алмаңыз, жабыдан айғыр салсаңыз, жауға мінер ат қайда, жаман қатын алсаңыз, ердің атағын шығар ұл тумас» деген сөздерді жиі айтатын. Мұнда шындық жатыр. Жабы деген табиғаттың қатал сынына да төтеп бере­ді, әрі төзімді, тебінге мықты жануар. Мұ­ны біз Кем­бридж университетінің ғалым­дарымен байланыс жасағанда білдік. Ағылшын ғалым­да­ры жылқының шежіресін жасапты. Шежіре­ге қазақтың жылқылары енбепті. Біз оны кіргіздік. Бұдан кейін ағылшындық пен Бүкіл­одақтық ресейлік жылқы шаруашылығымен айналысатын институт ғалымдары біздің жа­бы, адай, мұғалжар және басқа жылқы­мыз­дан қан алып тексерді. Біз де тексеріп көр­дік. Тек­серу кезінде ағылшындардың қатты таңғал­ғаны бар. Жер жүзіндегі жыл­қы­лардың ішінде қазақ жылқыларында, мұғал­жарда алғаш­қы жабайы жылқы тұқымының бірінші гені ба­рын анықтаған. Басқа тұқым­дарда бұл ген жоқ. Қазақ жылқысының шы­дам­дылығы сол – алғашқы жабайы жылқының генінің барлы­ғы сақталған. Ол тарпаңнан қалған. Ертеде қазақтар жабайы тарпаңдарға бие қосып, тұқым алған. Сол жабайы жылқы­лар­дан қал­ған қазіргі қазақ жылқылары. Оның жұрнақ­тары біздің жылқыларда кездеседі.

– Қазақтың жабы жылқысынан басқа жыл­қы­ның қанша түрі мен тұқымы кездеседі?

– Еліміздің географиялық жағдайына бай­ла­ныс­ты жылқының түрі көп. Батыстық, қос­та­найлық, адай, мұғалжар, жа­бы, найман, тіптен тарақтының да жылқысы болған. Елдегі жылқы тұқымы аз емес. 1930 жылдары КСРО-ның Ғылым академиясының ғалымдары қазақ жылқыларын тексеріп, біз­дерге біраз өзгеріс әкелді. Тексеруде жылқы­ның әскерге және ауыл шаруашылығына, қара жұмысқа қажет­тілігі ескеріліп, қазақ жылқы­ларының бойы аласа болғандықтан оның тұқымын жақсарту шаралары қолға алынады. Тұқымды жақсарту үшін асыл тұқымды айғырларды қандай ай­маққа қосу керектігі де қарастырылған. Мыса­лы, Жамбыл облысына дончак пен ақалтеке тұқымын әкелсе, Батыс Қазақстанға дончак пен буденный тұқымы және таза қанды жү­рісті жылқылардың айғыр­ларын қосып, қазақ жылқысын өсіру техно­логиясын өзгерту керек деп шешті. Жылқы тебін мен жайылымда жүрсе өспейді дегеннен кейін «мәдени табын» түрінде биелерді бір бөлек, айғырларды бір бөлек бағу қолға алын­ды. Қыстың күні жыл­қы­ларды қораға қамап, жемшөп берді. Біз де өзіміздің іс-тәжіри­бе­мізде жүргізіп, жабымен жұмыс жүргіздік. Оның нәтижесінде биелер 320 келі тартса, ал айғырлар 400 келіге жақын­дады. Мұғалжар айғырларының салмағы 580-600 келіге дейін барады. Бұл жерде біз өзіміз­дің технологияны өзгерткен жоқпыз, жылқы тебінді де жүрді. Жұмысымызды жүйелеп, жақ­сыларды іріктеп, сұрыптап, талдау мен із­денудің барысында ет-сүтті мұғалжар жыл­қы­сын шығардық. Бұ­ған аз уақыт кетпеді. Біраз айналыстық. Ең­бегіміз қазақ жылқысы­ның жаңа тарихына енді. Іс-тәжірибеміздің арқасында халыққа керекті жылқы дүниеге осылай келді. Мәскеулік ғалымдар өздерінің теориясы бо­йын­ша жүйрік жылқы шығарамыз деп, технологияны өзгертумен ізденістерін жүр­гізді. Табыннан жүйрік жылқы өспейді, ол үшін технологияны өзгерту керек. Ал енді жабыдан дұрыстап зауыттық ғылыми әдіспен таңдау, зерттеу және іріктеу, сұрыптаудың нә­тижесінде тамаша жетістікке жетуге болатын­дығын біздер көрсетіп келеміз. Бұған ағылшын ғалымдары таңғалды. «Мүмкін емес» дегенді де айтты. Біз бірақ оны дәлелдедік.

– Бұл сіздің ғылыми жетістігіңіз ғой?

– Бұл 1956 жылдан бері айналысқан ең­бегімнің жемісі. Қазірде жұмыс істеп жатыр­мын. Мұғалжар жылқысының ішінде сарыарқа тұқымының түрін, бұдан ембі мен қаба деген түрді дүниеге әкелуге атсалыстым. Мұғалжар жыл­қысының ішінде Қожамберді түрі де бар. Жылқының Қожамберді деп аталуы тегін емес. Көп жылдары Қарағанды облысының Шолақеспе деген жылқы зауытында Қожам­берді деген белгілі жылқышы менімен бірге еңбек етті. Марқұм Қожекең жылқының қыры мен сырын жақсы білетін жайсаң жан еді, балалары да әке кәсібін жалғастырды. Сол кісі­нің еңбегін ескеріп, біз жылқының жаңа түрін Қожамберді деп атадық. Қазір ақса­қал­дың үшінші ұрпағы жылқы шаруашылығымен айналысса, оның төртінші ұрпағы да ата кәсіптің құрығын ұстаған. Олар болмаса, жалғыз ғалым не бітірер еді? Әсіресе, табын­шылардың еңбегі біздің ғылыми жұмысымызға көп пайдасын тигізді. Қазақ бекер айтпаған: «Жылқы баққан кісі жылқының тұяғынан қатты болу керек. Әйтпесе қолынан түк кел­мейді» деп. Сол сөз біздің іздеген еңбегімізге нәтиже берді.

– Сіздің балалық шағыңыз Ұлы Отан со­ғысымен тұспа-тұс келіпті. Біраз қиыншылықты көрген де боларсыз?

– Ол рас. Семейде дүниеге келгенмін. Жетім өстім. Басымнан талай қиыншылықты өткердім. Соғыс жылдарында шешем жалғыз болғандықтан 5- сыныптан бастап, жұмысқа араластым. Оныншы сыныпты бітіргенше шешеме көмектестім. Мектеп бітіріп, Алматы­дағы университетке құжаттарымды тапсыр­дым. Ойым – журналист болу. Бірақ күз түсіп, киім мен ақшаның жоқтығынан шешемнің қасына келдім. Геологтармен бірге жұмыс іс­теп, біраз қаражат жинап, университетке түс­пек ойым болды. Осылай жүргенде әскерге ша­қырды. Әкем сияқты ұшқыш болуды армандап, училищеде 3 жарым жыл оқыдым. Аспанға көтеріліп екі-үш ұшаққа міндім. Ең бірінші реактивтік «Миг-15» ұшағында ұшқан кезім болды. 4-жылы қан қысымым көтеріл­гендіктен бұйрық шығып, мені босатты. Әскер­ден босағаннан кейін, мал шаруашылығы институтында лаборант болып жұмыс істедім. Бірден жылқы шаруашылығына түстім. Сол уақыттан бері жылқымен айналысып келемін. Құдай­ға шүкір, жылқы баққандардың бәрі қазақтар болды.Оларға мыңда бір рақмет айтамын. Менде ешқандай тірек, сүйеніш болған жоқ. Бірақ қазақтар мені кәдімгідей өзінің туған баласындай көрді. Олармен бірге жүріп, бірге тұрғандықтан тілді де меңгердім. Көбі мені «сары бала» деп атап, мейірімді жылы жүзбен қарады. Ол кезде Хрущевтың заманы болатын. «Жылқы керегі жоқ» деп, бие мен тайды сойғызып, ет комбинаттарына өт­кізіп, масқара етті. Осы кезде біздің институт­тың директорының орынбасары, ауылшаруа­шылық ғылымдарының докторы, профессор Ю.Барминцевтің бастамасымен етті-сүтті жылқыны өсіріп, жылқыны сақтау шаралары қолға алынды.  1956 жылы Алматы облысындағы Кеген жылқы зауытынан 1500 жылқыны алып, тамыздың 15-і күні атпен айдап, қарашаның 15-інде Бетпақдаланың жылқы тәжірибе стан­са­сына жеткіздік. Маған Бетпақдала ұнады. Мен институттан Беттпақдала тәжірибе стан­сасына ауысып, 1970 жылға дейін жылқы шаруашылығында жұмыс істеп, көп тәжірибе жинақтадым. Бұдан кейін мал шаруашылығы институтына қайта келіп, ғылыми жұмыстар­мен айналыстым. Аға ғылыми қызметкер, бөлім меңгерушісі, директордың орынбасары бо­лып, директордың міндетін атқарушы да болдым. ВАСХНИЛ-ге келіп, директордың орынбасары, ауыл шаруашылық академия­сында президенттің орынбасары қызметін де атқардым.

– Өздеріңіз шығарған мұғалжар жылқысы туралы не айтар едіңіз?

– Мұғалжар жылқысы – қазақтың жабы жылқысынан шыққан. Жабы жылқысының шыдамдылығы мұғалжар жылқысында қалған, етті тұқым. Салмағы 100-150 келіге жетеді. Сүтті­лігі де бар. Оның қасиеті сол. Біздің Қа­зақ­стан бүкілодақтық сауда ұйымына кіргелі жатыр. Осыған кіргенде жылқы еті бағаланады. Мысалы, Франция халқының 30 пайызы жылқы етін жейді, Италияға да жылқы еті таңсық емес, олар есекке дейін жейді. Бірақ бұл елдерде біздің жылқыдай тұқым жоқ. Екі арнайы мамандандырылған ет пен қымыз өн­діретін тұқым бар жалғыз мемлекетпіз. Ол – көшім мен мұғалжар тұқымдары. Қазір тағы бір тұқым шығаруды іске асырудамыз. Жұмы­сымызды Үкіметке айтып та, жазып та жатыр­мыз. Жылқы өнімдерін сыртқа шығаруды қолға алсақ, шетел қандай ет жейді, әсіресе, мұғалжардың етін бір жесе, ауызынан дәмі бір жыл кетпейтінін білер еді. Табиғи жайылымда жайылған жылқының еті экологиялық жағы­нан таза. Француздар мен итальяндықтар ип­по­дромдарда шауып, аяғы сынған жылқыны сойып жей береді. Сондай-ақ ол елдерге поляктар кәрі биелерді бордақылап сатады. Оның еті қатты, ешқандай дәмі жоқ. Олар еттің дәмін білмейді. Міне, осындай жағдайды біз ескеріп, Үкіметке айтып отырмыз: «Біз нағыз табиғи жарнама жасайық. Ол жаққа біздің фермерлер жылқы етін тегін апарып, қазақтардың ұлттық тағамдарын дайындап, көрсетсін. Сонда олар талап алары анық» деп жоғары жаққа ұсынысымызды жеткіздік. Бұған ешкім көңіл бөліп жатқан жоқ. Ғалым­дарды қазір ешкім тыңдамайды, әркім өзінше ғалым. Біздің жаман жеріміз осы.

– КСРО кезінде Қазақстанда 19 жылқы зау­ы­ты болыпты. Қазір соның қаншасы қал­ды?

– Елімізде бір-ақ мемлекеттік зауыт бар. Ол – Қостанайдағы «Қазақ тұлпары». Оның директоры елімізге белгілі ғалым Набидулла Кикебаев. Шаруашылық үшін көп жұмыс жасап, қазақ жылқыларын көпке танытып жүрген азаматтың бірі. Қалғаны жекеменшік болып кетті. Осылардың ішінде ең күштісі Қарағандының Шет ауданындағы Қызылтау деген ауылдағы «Шолақеспе» зауыты. Мұнда мұғалжар жылқысы өсірілуде. Зауыт жыл сайын жүзге тарта айғырлар мен байталдар сатады. Бұдан кейін Ақтөбедегі тәжірибе стан­сасы. Мұнда білікті Серік Рзабаев деген ғалы­мымыз бар. Көшім мен Мұғалжар тұқы­мының авторы. Қазір жасы жетпістен асса да жыл­қының басы-қасында. Балалары да әкесінің ісін жалғастырып, заман талабынан қалған емес. Жылқы шаруашылығымен айналыса­тын­дардың өзгелерге жұмысы түсініксіз. Көбі өз ісін жандандыра алмай келеді. Себебі көп. Шаруашылықты жақсы білмейтіндер асыл тұқымдыларды алуға құмар. Мәселе оның бағасы, не болмаса еттілігінде емес, жерсінуін­де ғой. Биыл қыстың қаталдығынан ресейлік ауыр салмақты жылқысы және дончак, ақал­теке және таза қанды асыл тұқымдар төтеп бере алмады. Көбі қырылды. Біздің шығарған қазақ жылқыларымыз бұған төтеп берді, жаба­ғы­ларымыз да дін аман. Қалың қарда буаз бие­лерде бауырлап, тебінгіде жайылып жүр. Қарды тепкенде аяқтары қанамайды, шыдам­ды келеді. Біз селекция кезінде мұны ескерген­біз.

– Елдегі жылқы зауыттарында асылдан­дыру жұмыстары жүргізіле ме?

– Әлбетте. Жұмыс зауыттық әдіспен жүре­ді. Таңдау кезінде зерттеулер жүргізіліп, сұ­рып­талады. Осыдан кейін жақсы нәтижеден кейін селекциялық әдістің технологиясы жүргізіліп іске асады. Технологиялық әдіспен белгілі мерзімде жылқы құлындауы керек. Мысалы, наурыз, көкек айында құлындаған биелер маусым айында туғандармен салыс­тыр­саңыз, айырмашылық жер мен көктей. Өйткені ерте құлындаған биенің төлі көк шыға бастасымен ауызы көкке тиеді. Көк жеген құлын тез жетіледі, бір жағынан бие де мол сүт береді. Және де бұл кезде ауа райы салқын бо­лады. Ал маусымда туған құлындар көк шөп­ке ауыздары тимеген соң сәл әлсіздеу болып жетіледі. Сол үшін биелердің құлындау мерзіміне де көңіл аударған жақсы. Биелерден жақсы тұқым алу үшін айғырларды таңдау да маңызды. Біздегі бір жат әдет бәйгеден озып келген айғырлардан тұқым алмай, ат қылып мініп алады. Жақсы айғырдан жақсы тұқым шығатынын көбіміз мойындай бермей­міз.

– Елімізде спорттық бағыттағы жылқы­лардың дамыту мәселесін қалай бағалайсыз?

– Қазақ жылқы қадірін ертеден білген. Әр­кім келісті де сүйкімді мініс атын ұстаған. Ол қазір де бар. Қазақ көшпелі болғандықтан алыс жайлауға 300-400 шақырымға мал айдаса, жаудан қорғану үшін ат ұстаған. Мысалы, қазақ адай жылқысын мініске арнаған. Адай жыл­қылары кейінгі жылдары ұмыт бола бастаған соң, біз оны қолға алып, мініс жыл­қы­сын шы­ғардық. Ендігі мақсат – оның тағы да жаңа түрін шығару жолында жұмыс істеу. Бүгінгі адай жылқысы бірнеше халықаралық бәйгеге қатысып үлгерді. Бұрынғы жылдары ауыл арасында аламан бәйгеге өтіп, жүйрік­тері­міз көрініп жүрсе, соңғы жылдары адай жыл­қы­лары 90 және 160 шақырымдық халық­аралық жарыстарға қатысты. Жарыста Ресей, Бело­русь, Украина және басқа елдердің бірне­ше асыл тұқымды, таза қанды араб, ағылшын, ақалтеке жылқылары шапса, біз тек адай жылқысын қосқан едік. Басқа тұқымдармен салыстырғанда кедей мінген ат сияқты бол­ға­нымен шабысы ерекше және шыдамды екенін көрсетті. Ресейдің Рязань қаласында және өзі­мізде өткен халықаралық бәйгеде бірінші, екінші орынды иеленді. Жарыста араб, таза қан­ды ағылшын, ақалтекені де артта қалдыр­ды.
Міне, өзіміз бағаламаған адай жылқысы бірден мамандар назарына ілікті. Дәурен деген жігітіміз алдағы үлкен жарысқа қатысу үшін Дубайға кетіп барады. Ол сол жақта өтетін халықаралық жарыстың ережелері мен заң­ды­лықтарын үйреніп қайтады. Дубайдағы жа­рыс­тарға қатысу үшін ең әуелі біздің бәйге ат­тарымыз 90 шақырымға шабуы керек. Осыдан өткеннен кейін комиссияның шешімі­мен 160 шақырымға жіберуге рұқсат етіледі.

–Мұндай қашықтыққа біздің сәйгүліктер шыдай ала ма?

– Шыдағанда қандай! Біздің аттар 90 шақырымдағы қашықтықта таза қанды асыл тұқымдардың бәрін артқа қалдырып келеді. Сонда шетелдіктер: «Түрі жоқ жылқы қалай шаба­ды екен? Жүйрік жылқылары жоқ па? Бұл сұмдық ғой» деп таңғалғаны бар. Адай жылқысы нағыз тұлпар екенін халықаралық жарыстарда дәлелдеді. Кейбір министрліктерде істейтін қазақ жігіттері «адай жылқысы бізге не керек?» деп қолын бір сілтейді. Қазақтың осылай дегеніне мен түсінбеймін. Жарайды орыстар түсінбесе бір сәрі, түсінбей-ақ қой­сын. Ал қазақтың бұлай деуі қалай? Сірә, өз­де­рі қазақ емес деп ойлаймын. Осындай кем­­шіл тұстарды көргенде жүрек ауырады. Олардың ата-баба тарихын оқымай өскендігін, ешнәрседен хабары жоқтығын осыдан білесің. Бірақ өздерін мәдениетті санайды. Осындай білгіштер бізді бүлдіреді. Әлемдік аренада араб, таза қанды ағылшын жылқыларының тарихы алыста жатыр емес пе. Талай додалы жарыстарда ешкімге бәсеке бермеген жүйрік­тер қазақ жылқыларынан қалып қалуы таң­ғаларлық. Айталық, араб жылқысын зерттеу жұмысына 2000 жылдай болса, ал таза қанды ағылшынды 400 жылдай жүргізген. Ал қазақ жылқылары тек ел ішіндегі аламан бәйгелерде шауып, халықаралық жарыстарға қатысқаны жаңа ғана. Онда да сәйгүліктеріміз өздерін алғашқы сында жақсы көрсетті. Біздің жыл­қыларымыз олардан артық болмаса, кем емес. Бұл селекциялық жұмысымыздың жемісі.

– Өзіңізді мазалап жүрген қандай пробле­ма­лар бар?

– Проблема көп. Қазір басқа малдарға қара­ғанда жылқының 80-95 пайызы жекенің қолында. Ауылдағылардың қолында біреуде бес жылқы, қайсы бірінде он жылқы, ең кө­бін­де 300 жылқы бар. Жылқылар ауылдан ұзап жайыла алмайды. Әркім өз бетінше бағады. Жалғыз кісі Арқаға жылқы айдай ал­майды. Қазір жайылым мәселесі қиын. Ал бізде жайы­лым жетерлік. 200 млн гектардай жайылым бар болғанымен, оны пайдалануға мүмкіндік болмай тұр. Ол үшін ауылдағылар малын топтастырып, ұжымдасып баққан тиімді. Бұ­рын қазақта бұл жұмыс әдіс болған.Әр ру өз малын біріктіріп, жайлауға айдаған. Мысалы, М.Әуезовтің «Абай жолында» тобық­тылар малын біріктіріп баққаны жазылған ғой. Сол сияқты бірнеше аудандар ұжым болып бірігіп, бос жатқан жерге жаюға болады. Тіптен бір ауылдың адамдары осылай ұжымдасып жұмыс істегені нәтижелі. Мұны ауыл мен аудан әкім­дері үйымдастырып, жүзеге асырса болады. Осыдан кейін жақсы айғыр сатып алып, мал басын көбейтуді де қолға алған дұрыс. Қазір қолдағы айғырлардың қоңы өте төмен, тіптен жаман. Төрт-бес, не жиырма-отыз жылқысы бар адам қымбат 4-5 мың доллар болатын ай­ғыр сатып алу неге керек? Оған кез келгеннің шамасы да жетпейді. Ал ұжымдасқан шаруа­шы­лықта төрт-бес адам бірігіп, жақсы айғыр сатып алғаны тиімді. Бұл жұмысты да бірлі-жарым адам шеше алмайды. Үкімет тарапы­нан қолдау тауып, айғыр сатып алуға мүмкіндік іздеген жөн. Мысалы, айғыр сатып алғандарға лизинг беру арқылы қаржысын еттей, не мал­дың басымен қайтаруға келісімшартқа оты­руы­на болады. Жылқыға ең керектісі – су мә­се­лесі. Қазақ бекер айтпаған: «Жазда су семіз» деп. Жазда шөп жетеді, ал су жетпейді. Тұнық су ішкен мал мен жылқы семіз келеді. Әсіресе, Орталық Қазақстанда су мәселесі қиын. Көк­темде аққан бұлақ сулары жазда тартылып фер­мерлер су тапшылығын көріп келеді. Олар бұл мәселені өздігінен шеше алмайды, сон­дық­тан Үкімет көмектесуі керек. Сондай-ақ мал ұрлығы жанға қатты батады. Тәртіп сақшылары бұл жұмысқа салғырт қарайды. Осыдан кейін әркім малын қораға қамап, аз малға қанағат етіп, көбейтуден қорқады. Жылқы ыстық күнде жайылмайды, түнде жайылады. Түнде қамалған жылқы қалай семіріп, қалай көбейеді. Сондықтан тәртіп сақшылары ұрлық жасағандарды қатаң жазалап, дұрыс жұмыс жасағаны оң болар еді. Жылқыны көбейту үшін кейбіреулер Испа­ниядан жылқы әкелу керек дегенді айтады. Бұл – күлкілі жағдай. Білмейтіннің сөзі. Біздің жылқыдан артық жылқы жер жүзінде жоқ.

– Қымыз жайында не айтар едіңіз?

– Қымыз қазақпен бірге жасасып келеді. Қазақ шөлдесе бір бие байлаған. Бұрын ел жеміс жемесе де витаминді қымыздан алған. Биенің сүті ананың сүтіне жақын. Далада тұр­ған қазақ анасы шетінеп кеткен нәрестені тұ­маққа салып, қымыз беріп асыраған. Ол адам болып шығады. Қымыздың құдыретін біз жекешелен­діруден кейін жоғалтып алдық. Қазір бие саумаймыз. Кеңес заманын жаман­дап, өзіміздің жалқаулығымызды қазір мойын­дамайтын жағдайдамыз. Қымыздың емдік қасиеті арқылы құрт ауруымен ауырғандарға және жас балаларды емдеу шаралары кеңес уақытында жүргізіп еді. Қымыз емдеу-сауық­тыру орындарында аз болмайтын.  Біздің институттың ғалымдары Ю. Бар­минцев пен В. Черапанованың жетекшілігімен механикалық бие сауу аппаратын ойлап тауып, Мыңбаев ауылындағы тәжірибе жасау шаруашылығында іске асырып, қол күшін жеңілдеткен едік. Жаңалығымызды халықара­лық көрмеде көрсеткенбіз. Кейін бұл аппарат керексіз боп қалды. Қазір оның пайдасын Ресей мен Белоруссия көріп жатыр.

–Биелер тәулігіне қанша литр қымыз береді?

– Қымызды ең көп беретін ауыр салмақты тұқымдар. Солардың ішінде «Астр» деген бие тәулігіне 11 литр берген. Кейбір ауыр салмақты орыс және кеңестік тұқымдар арнайы күтім жасағанда тәулігіне 20 литрге дейін таза қы­мыз беретін. «Мәдени табынмен» биелерді сауу да тиімді. Бұл жерде құлындар бір бөлек, бие­лер де бөлек ұсталып, әр екі сағат сайын сауы­лады. Міне, осындай жұмыстармен айна­лысқандарға Үкімет тарапынан немесе жер­гілікті жерден жеңілдік болса, қымызға деген сұраныс болар еді. Қазір Алматы мен Астана қаласында жекеменшіктер жыл он екі ай бес-алты биені қолмен сауып, қымыз сататындар бар. Бұл үлкен қала үшін аздық етеді. Ол үшін үлкен шаруашылық жасауды ойластырған жөн. Қымыз балалар үшін таптырмайтын ас екенін көбіміз білмейміз, бірақ ертеде қазақтар білген. Әйелдердің 20-25 пайызы бала тапқан­нан кейін емшек сүтін жоғалтады. Осы кезде бие сүтін баланың тағамы ретінде қолданғаны пайдалы. Сондықтан бие сүтінен арнайы балалар тағамын жасауды қолға алса, тамаша болар еді.

– Қазақ халқында жылқыға қатысты ән- күй аз емес. Осыған қалай қарайсыз?

– Халық арасындағы жылқыға қатысты ән мен күйді тыңдап өскендердің бірімін. Ән жүрекпен айтылса, күйді сезіммен тартқан. Мен бұған өте жақсы қараймын. Мысалы, бұрын қариялар былай айтатын: «Жігітке не жарасады? Төрт төбелі ат жарасады. Жас ке­лінге не жарасады? Емшектегі бала жарасады» деп. Ал үлкен әжелер, апалар, жас келін бол­сын бесікке салған кішкентай нәрестені, әсі­ресе, ер баланы «құлыным-ай, құлыным-ай» деп мейірленуі тегін емес. Өйткені жылқы қазақ үшін қасиетті, сұлу мал болып есептеледі. Байлықты да қазақ жылқымен бағалаған. «Біреу бай десе, қанша жылқысы бар екен» деп сұрайтыны сондықтан. Оларда 5- 6 мың жылқы бітсе, бай қатарына кірген. «Мінсең көлік, жесең тамақ, ішсең сусын» деуі, осыдан қалған. Қазақ батырларының мінген аттары қандай, эпостық жырда тұлпарлар қалай суреттеледі. Осының бірі қазақтың жылқыға деген сүйіспеншілігінен туған нәрсе.

– Қазақ жылқы шаруашылығы саласында үлкен жетістікке жетіп, шәкірт тәрбиелеуде ұлағатты ұстаз болдыңыз. Қанша шәкірт сіздің жолыңызды қуды ?

– Мен өз саламда 5 ғылым докторы, 36 ғы­лым кандидатын дайындадым. Осы 36 ғы­лым кандидаты ішінде бір орыс жоқ. Өйткені жылқыға кім барады, қазақ барады. Шын­ды­ғы­на келсек, олар жылқы үшін жанын береді. Орыстар шошқаға және басқаға кетеді. 5 доктордың ішіндегі біреуі ғана украин болды. Олардың тамаша маман болып, жемісті еңбек етуі мен үшін бақыт!

– Әңгімеңізге рақмет

Сұхбаттасқан  Жексен Алпартегі

 

http://www.aikyn.kz