Жаһанданған заманда интеграцияға ұмтылыстың болуы заңдылық. Шағын мемлекеттерді былай қойғанда, алпауыт елдердің өзі экономика мен саясатта өзіне серік іздейді.
Одаққа бірігу, бір жағынан, экономикалық мүддеге байланысты болса, екінші жағынан қорғанудың бір әдісі іспетті. Себебі біз континенталды, мұхитқа шығар тура жолы жоқ мемлекетпiз.
«Досы көпті жау алмайды» деген нақыл сөз өз маңызын жойған емес. Тарихи деректерге сүйенсек, шекараны біржола ашып тастап, одақ құрған деректер кездеседі. ХІХ ғасырда-ақ Франция мен Монако, Швейцария мен Лихтенштейн арасындағы кедендік одақ – жаңа тарихи кезеңдегі зайырлы принциптермен құрылған алғашқы құрылымдардың бірі. Ал қазір АҚШ, Мексика, Канада үштігінің NAFTA одағын, Еуропалық одақты, Оңтүстік-шығыс Азиялық АСЕАН, Оңтүстік Американың бірқатар елдерін қамтитын Mercosur сияқты бірнеше әлемдік құрылымдарды атауға болады. Осы аталған құрылымдарға мүше-мемлекеттердің қай-қайсысы да әлемдік бәсекеде өз мүддесін қорғау үшін ғана емес, бір-бірінің мүддесін бірлесіп қорғау үшін де біріккен.
Кедендік одақ та осы мақсатта құрылған. Шілденің алғашқы күні екі жылдығын атап өткен кедендік одақ туралы «оның пайдасынан зияны көп» деген пікірді бұқаралық ақпарат құралдарынан талай рет оқыдық. Қарсы пікір таратушылар «Ұлттық қауіпсіздігімізді айтпағанда, экономикалық тұрғыдан тиімсіз» деген уәжді алға тартып келді. Дегенмен, арада екі жыл өткенде кедентану саласындағы мамандардың, сарапшылардың пікірі басқаша сипат ала бастады. Олар: «Бүгінгі жаһандану заманында кедендік одақ керек, біз кедендік одақтан кете алмаймыз. Кедендік одақ түрлі бағыттағы ынтымақтастыққа жол аша отырып, бірлескен өндіріс орындарын құру есебінен одақтас елдердің индустрияландыру саясатына ықпал етуге мүмкіндік беріп, сыртқы тауарлар экспанциясынан қорғануға жол ашады. Елдердегі тауар құны теңестірілген соң, бәсекелестік басталатыны тағы бар. Ал бәсеке бар жерде, сапаның артатыны заңды құбылыс» деп отыр. Мұндай пікір апта басында Мәскеуде Ресей, Қазақстан және Беларусь елдерінің экономист-сарапшылары бас қосқан халықаралық жиында айтылды.
Қазір осы бағыттағы зерттеулер нәтижесін шартты түрде екі топқа бөліп қарастыруға болады. Алғашқысы – Ресей, Беларусь және Қазақстан үшін БЭК және Кедендік одаққа бірігудің зардаптарын бағалауға арналса, екіншісі – Украина интеграциялық бірлестікке қосылған уақыттағы оң көрсеткіштер мен зардаптарды ашып көрсетеді. Зерттеу авторлары ТМД кеңістігіндегі ықпалдастыққа қатысты болуы мүмкін алты нұсқаны іріктеп алған.
Бірінші нұсқа – «Базалық 0» – БЭК құруды және бұрынғы кеңес республикалары арасында интеграциялық үдерістерді тереңдетуді көздейді.
Екінші нұсқа – «Базалық 1» – Қазақстан, Ресей және Беларусьтің БЭК аясында күш біріктіруіне мүдделі болмақ. Үшінші нұсқа – Украинаны ТМД аумағында еркін сауда аймағына қосуды, төртіншісі – Украинаның Еуроодақпен ықпалдастығын күшейтуді және ЕО-мен еркін сауда аймағын қалыптастыруды, бесінші нұсқа – Украинаны БЭК базалық келісімдеріне қосуды қарастырады. Алтыншы нұсқа бойынша Украина Бірыңғай экономикалық кеңістікке кіруі тиіс. Сөйтіп, 2011-2030 жылдары Украина экономикасы үшін ықпалдастықтың тиімділігі 219 млрд долларға бағаланады деп күтілуде. Ал БЭК аяғынан тік тұрып, оның қатарына Украина қосылған жағдайда, 2011-2030 жылдары төрт елдің жалпы жиынтық табысы 1,1 трлн долларға жетеді екен.
Біз бұл деректерді Еуразиялық даму банкі басқарма төрағасы Игорь Финогеновтың Мәскеуде өткен жиынға дайындаған баяндамасынан алдық. Еуразиялық даму банкі басқармасының өкілінің пайымдауынша, соңғы алты айдағы зерттеулер нәтижесінде, алынған қорытындылар ТМД елдерінің қоғамдастығы мен мамандарының назарын аударып отыр.
– Күні бүгінге дейін Кедендік одақтың геосаяси маңызына назар аударылмады. Мысалы, бұл күнде Қытайдың экономикалық үстемдігінен қорықпайтын ел жоқ. Көршіні былай қойғанда, алыста жатқан қуатты Еуропа мен АҚШ-та бұл мәселені назардан тыс қалдырмайды. Ресеймен одақтас болу осы Қытайдың Қазақстанға қатысты үстемдігін тежеп, тепе-теңдік сақтауға мүмкіндік береді. Бұл ретте Қазақ-стан өзінің Еуропа мен Қытай арасындағы көпір іспетті екендігін көрсетеді. Ол Ресей аумағы арқылы еркін жүруге арналған дәліз сияқты. Бұл алғышартты орындауда Қазақстанның да сүбелі үлесі бар, – дейді Еуразиялық даму банкінің төрағасы.
Қазақ қоғамында да Кедендік одақ, Еуразиялық одақ жайлы талқы көп. Біздің қоғам бұл интеграцияны қолдайтындар және қолдамайтындар болып бөлініп кеткендей. Бұған дейін Трубецкой, Савицкий секілді орыс философтарының әңгімелерінен аспай жүрген еуразияшылдық, Еуразиялық одақ туралы идея соңғы кездері жаңаша түрленіп, басқаша сипат ала бастады. Біз Еуразиялық одақ жайлы ғылыми тұрғыда зерттеулер жүргізіп жүрген ғалым, саясаттанушы Жарас Омарұлы Ибрашевты сөзге тарттық.
– Бұл сұрақ төңірегінде біз көп ойландық, өйткені бұл да шешілуі тиіс проблемалардың бірі. Менің шәкірттерім еліміздегі Еуразиялық одаққа қарсы жазылған материалдарды түгелімен жинап, зерттеп шықты. «КСРО-ны қайта құру жолындағы одақ», бұл — түбірімен қате айтылған сөз. Мен бұл жайлы көп ойландым. Көп зерттедім. Менің ойымша, олар интеграцияның не екенін білмейді немесе білуді қаламайды. КСРО кезінде ешқашан интеграциялық ансамбль болмаған. КСРО күштің, зорлық-зомбылықтың іс-әрекетімен құрылған. Ал күшпен пайда болған нәрсе мәңгі болмайды. Еуразиялық одақ белгілі бір келісімнің, интеграцияның нәтижесінен туындап отыр. Әр мемлекет өз егемендігін сақтап қалады. Ал КСРО-да ондай болған жоқ. Ол одақ мемлекеттерге тәуелсіздік бере алмады. Араларында келісім деген атымен болған жоқ. Бәрі де Мәскеуден басқарылды. Яғни олар интеграциялық байланыста болған жоқ. Ал Н.Назарбаевтың өзі ұсынған одақ интеграцияға жаңаша көзқараспен қарау қажеттігін туындатты. Жалпы, әлемде 100 пайыз тәуелсіз мемлекет жоқ. Егер бір мемлекет халықаралық бір құжатқа қол қоятын болса, егемендігінің 1 пайызын жоғалтады деген сөз. Өйткені ол — халықаралық ұйым. Әлемде интеграциясыз өмір сүретін бірде-бір мемлекет жоқ, – дейді Жарас Ибрашев.
Сарапшылар кедендік одақтағы басты жетістігімізді тауар айналымының өсуімен байланыстырып отыр. Бұған статистика дәлел бола алады. Ресейдің өндіріс және сауда министрлігінің мәліметтері бойынша, КО мемлекеттері арасындағы сауда айналымы 2009 жылы – $73 млрд, ал 2010 жылы – $88 млрд, 2011 жылы – $100 млрд-тан асты. Экономист Есенжол Алияров біздің елдеріміздің экономикасы тығыз байланысты болғандықтан, Кеден Одағы аясындағы интеграцияны заңды феномен деп қарастырады.
– Ірі өндіріс орындары Кедендік одақтың жұмысына 2 жыл толғанына қарамастан, жағымды мүмкіндіктерге қол жеткізіп отыр. Ендігі мәселе, бұл Қазақстанның экспорт құрылысын диверсификациялау, бизнес саласы үшін қолайлы жағдай туғызып, оның орындалуын қадағалау. Кедендік одақ құрылуынан пайда болатын мәселелер негізінде жаңа әрекеттесу механизмдердің жетілмеуінен немесе олардың жоқтығынан орын алады. Біздің тауарлардың бәсекеге қабілеттілігінің әлсіздігінен және бағаларды реттеудегі келеңсіздіктерден және басқа да факторлар әсерінен туындайды. Бұл мәселелердің алдын алу және олардың шешу жолдарын айқындау мен орындау арқылы сатылы түрде Одақтың жұмысын тиімділікке әкелуге болады. Біз интеграциялық бірлестік жағымды немесе жағымсыз деп бір жақты емес, оның орнына жағымды немесе жағымсыз көрсеткіштерге әкелетін экономикамыздың проблемаларын бірлесіп талқыласақ қана ілгері жылжи аламыз, – дейді Есенжол Алияров.
Экономист Қанат Берентаев «Кедендік одақ – геосаяси, біртұтастығымыздың кепілі» деген ойда. Себебі трансұлттық компаниялар Кедендік Одақ немесе Еуроодақ тәрізді экономикалық-интеграциялық одақтармен емес, жекелеген мемлекеттермен жұмыс істеген тиімді.
– Соңғы кездері сыртқы күштердің тікелей араласуымен бөлшектеу үрдісі анық байқалады. Оның соңғы мысалы – Ливия. Қазір Сирияның басына бұлт үйіріліп тұр. Одан кейін Иранға тықыр таянады. Жақында Әзірбайжан меджилисі тарапынан мынадай арандатушылық әрекет болды. Әзірбайжан депутаттары өз елін Әзірбайжан Республикасы деп емес, Солтүстік Әзірбайжан Республикасы деп атауды ұсынды. Демек, бұл – Иран аумағының жартысын қамтитын Үлкен Әзірбайжан күн тәртібінде тұр деген сөз. Төрт-бес жылдан кейін әлемнің саяси картасы айтарлықтай өзгеретін болады. Осындай алмағайып заманда өзімізді сақтап қалудың бірден-бір жолы – аймақтық блог құру. Еуразиялық одақтың құрылуы – әлемдік тәртіптің екінші үлгісі. Қазір осы екі үрдіс арасында күрес жүріп жатыр. Қай үлгінің жеңіп шығарын 2017 жылға қарай білетін боламыз. Иранның ядролық бағдарламасына қатысты Үлкен Әзірбайжан сценарийі жүзеге асса, Каспий теңізіне үлкен қатер төнеді. Каспий экологиясы мен Еуропаны қуат көздерімен қамтамасыз ету үшін БҰҰ-ның бітімгерлік күштерін кіргізуі мүмкін, – дейді Қанат Берентаев.
Сабаева Гүлбаршын
http://www.aikyn.kz/articles/view/26220
