Мемлекет мы?ты болса, оны? елі де, болаша?ы да мы?ым. Бізді? Президентімізді? арман-а?сары да осы ?аза? мемлекетін сондай биік ?леуетке жеткізу екені «?аза?стан-2050» Стратегиясынан аны? бай?алады. Шынында да, б?кіл?лемдік ?ауымдасты?та мы?тылар ?атарынан ойып т?рып орын алу ?шін к?шті экономика ?ана болуы жеткіліксіз. Сонымен бірге, рухани-м?дени т?р?ыда да ?ркендеуге тиіспіз. Елдік санамыз, ?лтжандылы?, отаншылды?, патриотты? сезіміміз де жо?ары болуы керек. Мемлекеттік тіл барлы? салада ?стемдік еткені ж?н. Сонды?тан, Елбасы Жолдауында руханият м?селелеріне тиісті к??іл б?лінгені ?те орынды.
Мемлекет басшысыны? халы??а арна?ан стратегиялы? ба?дарламасында?ы айры?ша назар аударатын м?селе – мемлекеттік тіл жайы, тілдерді? ?ш т??ырлылы?ы туралы жайттар. «?аза? тілі, – деді Елбасы, – бізді? рухани негізіміз. Бізді? міндетіміз – оны барлы? салада белсенді пайдалана отырып дамыту. Біз ?рпа?тарымыз?а бабаларымызды? санда?ан буыныны? т?жірибесінен ?тіп, бізді? де ?йлесімді ?лесімізбен толы?а т?сетін ?азіргі тілді м?ра?а ?алдыру?а тиіспіз. Б?л – ?зін ?адірлейтін ?рбір адам дербес шешуге тиіс міндет… Мемлекет ?з тарапынан мемлекеттік тілді? позициясын ны?айту ?шін к?п ж?мыс ат?арып келеді. ?аза? тілін ке?інен ?олдану ж?ніндегі кешенді шараларды ж?зеге асыруды жал?астыру керек». ?те орынды ой, салма?ты айтыл?ан с?з. Себебі, мемлекеттік тіл – т?уелсіздікті? басты тірегі, е? негізгі ?лшемі.
2050 жыл?а дейінгі кезе?ге арнал?ан елімізді? даму стратегиясында ?аза? тілін ?ркендету мен оны мемлекеттік де?гейде орны?тыру м?селесіне айры?ша орын берілген. Б?л, ?рине, болаша?та ?олданылатын ?ліпбимен тікелей байланысты ке? ?анат жаятын аса ма?ызды іс.
Тегінде, ?ліпби – дыбысты та?балап жазу ?шін ойлап шы?арыл?анын, ал жазу – ойда?ыны ?а?аз?а т?сіруді?, сол ?ліпбиді т?тын?ан тілді к?ркейтуді?, оны? ?олданылу аясын ны?айтуды? амалы екенін ?лем ?алымдары атап келе жат?аны м?лім. Сол себепті, ?ліпби м?селесін ?ркениетке жетуді?, рухани-?леуметтік дамуды? жолы ретінде ?арастыр?ан орынды.
Жалпы, егемен ел бол?алы латын ?арпіне к?шу жайы ?немі айтылып, к?ні б?гінге дейін ?аншама тал?ылауларда сан-алуан ?сыныстар беріліп, ?лі бір то?там?а келе алмай ж?рген ?зекті м?селені? бірі еді. Президент Н.?.Назарбаев ?аза?стан хал?ы Ассамблеясыны? 2006 жыл?ы ХІІ сессиясына ?атысып, с?йлеген с?зінде де латын ?ліпбиі туралы ??гіме ?рбіткен болатын. Онда: «Латын ?ліпбиін ?арайтын кез келді. Б?л м?селені кезінде кейінге ?алдыр?ан едік. ?алай бол?анда да, латын ?ліпбиі б?гінде телекоммуникациялы? салаларда басымды??а ие болып отыр. Сонды?тан да, б?рын?ы ке?естік елдерді? к?пшілігіні? латын ?ліпбиіне к?шуі де кездейсо? емес. Мамандар осы м?селені зерттеп, на?ты ?сыныстар жасауы тиіс», – деген еді ол. Ал, арада алты жыл ?ткеннен кейін Елбасы та?ы да б?л та?ырып?а ?айта оралып, «2025 жылы ?аза?стан латын ?ліпбиіне к?шеді», – деп на?ты межені атады.
?азірде бізді? елімізде латын жазуына к?шуге байланысты барлы? м?мкіндіктер, ?ажетті ал?ышарттар жасал?ан деп айту?а болады. ?йткені, б?л м?селені Халы?аралы? «?аза? тілі» ?о?амы, республикамызды? зиялы ?ауым ?кілдері, тілтанушы, саясаттанушы ?алымдарымыз бен ?ылым-білім саласыны? мамандары 1990 жылдардан бері келелі ??гімені? ?зегі етіп келеді. Атал?ан Халы?аралы? ?о?амны? негізін ?ала?ан белгілі тілші ?алым, ?аза?стан Республикасы ??А академигі ?бду?ли ?айдар а?амызды? латын ?ліпбиіне негізделген ?аза? жазуыны? арнайы ?лгісін де жасап, мерзімді баспас?з ар?ылы ел назарына ?сын?аны жадымызда. Сол кездердегі ресми тал?ылауларда халы?ты? басым к?пшілігіні? жа?а латын ?ліпбиіне к?шуді ?алайтыны ашы? бай?алды. Осы?ан байланысты б??аралы? а?парат ??ралдарында латын жазуына орай к?птеген ?тымды ?сыныстар, на?тылы іс-шаралар белгілеу жолдары, пайдалы ой-пікірлер мейлінше жеткілікті жазылды. ?йткені, ?азіргі заманны? со??ы технологиялы? жетістіктері, барлы? а?паратты?-коммуникативті байланыс ??ралдарыны? желісі латын ?ліпбиіне негізделгеніне ел-ж?ртты? к?зі жетті. Б?гінде халы?аралы? ?ялы байланыс ж?йесіндегі ?ыс?а т?рдегі жазбаша м?тінді хабарлар алмасу ?ызметі де латын жазуымен ел т?р?ындарыны? к?нделікті т?рмысына еріксіз енді. Б?л ?скеле? ?мірді? ?ажеттілігі мен талабынан туындап отыр?ан жа?дай екені айдан аны?. Осы атал?ан жайттарды? б?рі елімізде латын ?арпіне к?шуді? ал?ышарттары жасал?анын к?рсетеді.
Оны? ?стіне бізді? еліміз, ?аза? хал?ы бір ?ліпбиден, екінші ?ліпбиге к?шу т?жірибесін екі рет – 1928 жылдан басталып, 1932 жылы толы?тай араб графикасына негізделген т?те жазудан – латын?а, 1940 жылы латын жазуынан б?гінгі орыс (кириллица) жазуына к?шу д?уірін бастан ?ткерді. Сонымен бірге, Ке?ес ода?ы тара?ан со?, ?з т?уелсіздіктерін жарияла?аннан кейін Кирилл жазуынан латын ?ліпбиіне к?шкен ?збекстан, Т?ркіменстан, ?зербайжан т.б. елдерді? іс-т?жірибелеріне назар аударып, оларды? ?ліпби ауыстыру ?дерісіндегі ол?ылы?тары мен жетістіктері жайлы мол т?жірибе-м?ліметтер жина?талды. Соларды да пайдалану?а ?бден болады. Сонды?тан ендігі жерде б?л м?селені ?айта тал?ы?а салып, дабыра етуді? ?ажеті жо?. Уа?ыт ?ттырмай осы бастан с?зден іске кіріскен абзал. Жолдауда?ы Елбасы белгілеген мерзім а?ыл?а ?онымды. К?рсетілген мерзімге дейінгі он екі жылда талай іс-шараларды ат?арып, жа?а латын ?арпіне емін-еркін к?шуге болады.
Осы ретте мені? ?айбір жылдары «Е?бекші ?аза?» (?азіргі «Егемен ?аза?стан») газетіні? 20-30-шы жылдарда?ы сандарын м?ра?атта біраз ?ара?аным еске т?седі. Сонда елімізді? бас басылымынан бастап, б?кіл ?аза? газеттері 1932 жыл?ы 1 ?а?тардан бастап арабты? т?те ?рібінен латынша?а к?шкенін к?не газет беттерін пара?тай отырып бай?адым. О?ан дейін 1928 жылдан бастап газетті? ?р санында «Латынша?а ?йренейік» деген айдармен латын ?ріптерін ?йрететін арнайы б?лім болыпты. Сонан 1931 жыл?а ?арай а?а басылымны? беттеріндегі латын ?рпімен берілген материалдар аралас жариялана баста?ан. С?йтіп, латын жазуына елді? бірте-бірте бойын ?йретіп, уа?ыты келген кезде (1932 жылы) сол ?ліпбиге к?ше сал?ан. Біз де солай еткеніміз ма??л.
М?ны айтып отыр?анымыз, б?рын?ы ?ткен тарихты? т?л т?жірибесі бізге аталар салып кеткен к?не жол іспетті. Б?л ?ыс?а да н?с?а, о?ай да о?тайлы ?йреншікті ба?ыт. Ана тілімізді т?рлеген реформатор-тілтанушы, ?лтымызды? рухани к?семі атан?ан Аха? (Байт?рсын?лы) ?ліпби ауыстыратын кезе?де (1927 жылы) м?ны тай?а та?ба бас?андай етіп айтып кеткен болатын. «…Хат м?дениеті бар халы??а, – дейді ол, – бір ?ріпті тастап, екінші ?ріпті ала ?ою о?ай ж?мыс емес. Бірте-бірте барып, алып кетуге бірталай уа?ыт керек, бірталай арты? т?р?ан ?аржы керек. Бірталай арты? т?р?ан адамны? к?ші керек, ісі керек. ?уелі, ондай ?аржы, к?ш пен іс, екі ?ріппен бірдей ?атар о?у, сауат ашу істеріне керек; екінші, баспа д?кендерінде ?атар д?кен ??рылма?, ?атар ж?мыс ж?рілмек, басылып шы?ып жат?ан н?рселерді? б?рі де екі ?ріппен бірдей басылып т?рма?… ?ліпби деген тілді? негізгі дыбыстарына арнал?ан та?баларды? жина?ы. Не??рлым тіл дыбыстарына мол жетсе, арна?ан дыбыс?а д?л келсе, о?у?а, жазу?а же?іл болса, ?йретуге о?ай болса, заманында?ы ?нер ??ралдарына орнату?а ?олайлы болса, со??рлым ?ліпби жа?сы болма?шы…». ?те орынды т?жырым. ??лама ?алымны? осынау ордалы ойын біз де ?ліпби ауыстыруда ескергеніміз ж?н.
Сонды?тан да б?гінгі б??аралы? а?парат ??ралдары, ?ылыми-педагогикалы? орта, о?у-білім саласыны? мамандары б?л м?селені осы бастан халы??а ?йрете бергені абзал. ?йткені, кириллица?а да?дылан?ан б?гінгі ?рпа?ты? латын жазуын бірден ?абылдай ?оюы ?иын?а со?ады. ?лгіндей дайынды?пен біртіндеп, сатылап барса?, 2025 жылы мектепке баратын жас буынны? жа?а ?ліпбиді ?абылдауы ?те о?ай болатыны дау ту?ызбайды.
?азіргі жа?ар?ан ?о?ам м?шелеріні? – бізді? азаматтарымызды? негізгі б?лігі латын жазуына к?шуді ?азіргі ?лемні? инновациялы?-технологиялы? жетістіктеріне ілесуді? т?те жолы, д?ниеж?зілік ?ркениет игіліктеріне ?осылуды?, еуразиялы? ке?істік ?леміне енуді? бірден-бір негізгі тетігі деп біледі.
Б?л ?з кезегінде б?кіл иісі т?ркі д?ниесі халы?тарымен рухани-м?дени ынтыма?тасты? байланыс жасауды жандандыру?а, мемлекеттік тіл м?ртебесін к?теруге, а?ылшын жазуын тез ме?геруге, шетелдерде т?ратын ?андастарымызбен ты?ыз ?арым-?атынас орнату?а, заманауи электронды а?парат ??ралдарын жылдамыра? ?йренуге к?п септігін тигізеді.
Ба?тияр СМАНОВ,
Абай атында?ы ?аза? ?лтты? педагогикалы? университетіні? профессоры, педагогика ?ылымдарыны? докторы, халы?аралы? Ш.Айтматов академиясыны? академигі.
Алматы.
http://www.egemen.kz/
