?аза? ?ліпбиі 2025 жылы латын ?арпіне ауысуы тиіс. Б?л – Елбасы халы??а биыл?ы Жолдауында атап к?рсеткен м?селе
2050 жыл?а дейінгі даму жолды сарала?ан ??жатта мемлекеттік тілді? м?ртебесін ?сіру, оны байыта т?су, ?олданыс аясын ке?ейту ?шін ?ажетті шараларды? бірі ретінде латын ?арпіне к?шу м?селесі баса айтылды.
«Біз 2025 жылдан бастап ?ліпбиімізді латын ?арпіне, латын ?ліпбиіне к?шіруге кірісуіміз керек. Б?л – ?лт болып шешуге тиіс принципті м?селе. Бір кезде тарих бедерінде біз м?ндай ?адамды жаса?анбыз», – деді Н?рс?лтан Назарбаев. Латын ?арпіне к?шіру т?уелсіздік ал?ан жылдардан бері к?п тал?ы?а т?сті. «Келісіп пішкен тон келте болмас» деген с?з осындай жа?дай?а ?арап айтылса керек. Сол уа?ыттан бері б?л ж?нінде т?рлі пікір айтылды, талай пікірталас ?рбіді, сан ?илы ?сыныстар орта?а салынды. Біра? ?аза? ?о?амыны? бір то?там?а келуі екі?дай болатын. А?ыры шешімін Елбасыны? ?зі айтты. ?йтсе де, б?л шешім т?теннен келген емес. Ендеше, латын ?ліпбиіне к?шуді? ?аза? ?лты ?шін ?андай арты?шылы? берерін сараптап к?релік Біріншіден, латын ?ліпбиіне ресми т?рде к?шу ендігі 12 жылдан со? ?ана ж?зеге аспа?. О?ан дейін кешенді дайынды? ж?мыстары ж?ргізілетіні аны?. ?азірді? ?зінде б?л м?селемен тікелей айналысатын арнайы ?ылыми орталы? ??ру ?ажеттігі айтылып жатыр. ?алай дегенмен де, латын ?арпімен жазу м?селесі – келешекті? м?селесі. Болаша? ?рпа?ты? а?парат алмасу, білім алу, шы?армашылы?пен айналысу, ?зіні? азаматты?-?лтты? бет-бейнесін ай?ындаушы факторы ретінде танитын ??ралы – жазу емлесі – латын ?арпінде болма?. Ал б?гінде ?лі д?ниеге келмеген ?рпа? т?рма?, ?азір мектеп табалдыры?ын енді атта?ан жас б?лдіршіндерді? ?зі жер-жа?анды жаула?ан а?ылшын тілін жатсынбайды. Онсыз да б?гінгі жастар ?алта телефон мен компьютерде ?аза?ша жаз?анда латын та?баларын пайдаланатыны белгілі. Елбасы «Балаларымызды? болаша?ы ?шін осындай шешім ?абылдау?а тиіспіз ж?не б?л ?леммен бірлесе т?суімізге, балаларымызды? а?ылшын тілі мен интернет тілін жетік игеруіне, е? бастысы – ?аза? тілін жа??ырту?а жа?дай ту?ызады» деп атап к?рсетті. Б?гінгіні? емес, ерте?гі ?рпа?ты? к?зімен ?ара?анда, ?аза? тіліні? латын ?арпімен жазылуы ?лтты? рухани м?рамызды жа?анды? м?дениетке бір табан жа?ындастыру?а бірден-бір сеп болма?.
Екіншіден, латын ?арпіне к?шу ісі ?лтты? м?дде т?р?ысынан тиімді. Латын ?ліпбиі ?аза? хал?ыны? саяси-рухани т?уелсіздігін ны?айта т?сер тетік болма?. Жиырмасыншы ?асырды? басында Ке?ес ?кіметі ?аза? еліні? емлесін латынша?а ауыстыру?а тос?ауыл ?ой?аны белгілі. Т?уелсіз ел болып, ?з жазуын ?зі та?да?ан ?лт кешегі м?радан керегінше ?ана алып, «ке?естік» идеологияны? ??ралы бол?ан ??жаттарды, кейбір баспа ?німдерін кириллицада ?алдыра алады. Бас?аша айт?анда, заман талабына сай ?аза?ты? рухани д?ниесі «тазарып», жа?алана т?спек, ты? ой т?зеуге бет б?рма?. Коммунистік-тоталитарлы? ж?йені? сар?ынша?ынан арыл?ан со? сана сілкінісі туындай ма деген ?мітті? басы ?ылтияды. ?шінші бір д?йек, латын емлесі ?аза?станды т?ркі д?ниесіне бір табан жа?ындатады. ?азіргі та?да ?зірбайжан, ?збекстан, Т?ркіменстан, Молдова, Т?ркия мемлекеттеріні? латын ?арпімен жазу?а ауыс?аны м?лім. Осыдан он жыл б?рын мектептерде жазуды латынша?а ауыстыр?ан ?збекстан хал?ыны? 97 пайызы енді таза ?збек тілінде с?йлеп-жазады.
Т?ртіншіден, латын ?арпіне к?шу – заман талабы деген с?з тегін айтылмаса керек. Жалпы ?лем елдеріні? 70 пайыз?а жуы?ы латын ?ріптерін ?олданады екен. ?азіргі к?нгі техника мен а?паратты? технологияны? тілі – латынша.
Та?ы бір д?йек, латын ?арпі – д?ниеж?зіндегі ?аза?тарды? рухы да, тіні де, тілі де бір болуыны? кепілі. ?йткені шетелдегі ?андас ?аза?тарды? дені латын жазуын емін-еркін о?иды. Керісінше, б?гінгі кириллицамен жазыл?ан сайттарды сыртта?ы ?аза?тар о?и алмай, ?аза?станда?ы ?о?амды? пікір, рухани ?мір ?згерісінен ?а?ажу ?алып ж?ргені жасырын емес. Ендеше, ?лі де Атаж?рт?а келмеген, біра? жаны, ж?регі «?аза?» деп со?атын ?андастармен ?аламтор ар?ылы болса да, рухани бір болуымызды? жолы – латын ?арпімен жазу еді. Жа?ында Астанада ?ткен Президентті? «?аза?стан-2050» Стратегиясы: ?алыптас?ан мемлекетті? жа?а саяси ба?ыты» атты ?аза?стан хал?ына Жолдауыны? негізгі басымды?тарын т?сіндіру ж?ніндегі республикалы? ке?есте м?дениет ж?не а?парат министрі Дархан Мы?бай А.Байт?рсын?лы атында?ы Тіл білім институты жанынан латын ?арпімен к?шу м?селесімен т?бегейлі айналысатын арнайы орталы? ??ру ?ажеттігін м?лімдеді. «Со??ы 90 жылды? ішінде ?аза? ?ліпбиі бірнеше рет ?згеріске ?шырап, араб алфавиті, одан т?те жазу, одан кейін латын ?арпі, со?ында кирилица?а дейінгі к?рделі жолдан ?ткені ?здері?ізге м?лім. ?лбетте, со??ы 70 жылда ?аза? ?ылымы мен білімі кириллица жазуыны? ар?асында жан-жа?ты дамып, рухани ?азынамыз толы?а т?сті. Алда?ы кезе?де латын ?арпіне к?шу ар?ылы біз б?л проблемаларды шешіп ?ана ?оймай, ?лемдік а?паратты?-коммуникативтік ке?істікке ке?інен ы?палдаса т?сетін боламыз»,– деді министр. Т?уелсіздікті? ал?аш?ы жылдарынан бері б?л м?селе талай айтылып, талай тал?ыланса да, б?гінгі к?нге дейін билік тарапынан на?ты шешім, арнайы ?аулы-?арар ?абылданба?аны рас. Бір кездері «латын ?арпіне к?шіп, отарлы? санадан арылу?а ы?ыласты емес» деп билікті жаз?ыр?андар да бол?ан. Шынды?ында, Н.Назарбаев б?л м?селені б??ан дейін де бірнеше м?рте к?терген болатын. 2006 жылды? 24 ?азанында ?ткен ?аза?стан халы?тары Ассамблеясыны? ХІІ сессиясында «?аза? ?ліпбиін латын?а к?шіру ж?ніндегі м?селеге ?айта оралу керек. Бір кездері біз оны кейінге ?алдыр?ан едік. ?йтсе де латын ?арпі коммуникациялы? ке?істікте басымды??а ие ж?не к?птеген елдер, соны? ішінде постке?естік елдерді? латын ?арпіне к?шуі кездейсо?ты? емес. Мамандар жарты жылды? ішінде м?селені зерттеп, на?ты ?сыныстармен шы?уы тиіс. ?лбетте, біз б?л жерде асы?ысты??а бой алдырмай, оны? арты?шылы?тары мен кемшіліктерін зерделеп алуымыз керек» деген еді.
Б??ан ?оса Поезидент биыл?ы жолдауында 2025 жыл?а ?арай ?аза?станды?тарды? 95 пайызы ?аза? тілін білуге тиіс екенін де ны?тады. Б?л ма?сат?а жетуде латын ?ліпбиіні? ма?ызы зор болма?. Енді Елбасыны? ?зі м?рынды? бол?ан іс с?тті ая?талар деген ?міт бар.
www.turkystan.k
