Елден жырақ жүрген соң, бір жағы Қазақстанды сағынғандықтан болар, Мәскеуде қазақ тілінде еркін сөйлейтін адам көрсем, біраз әңгімелесіп қалуға тырысамын. Ана тіліңде пікір алмасудың өзі адамға бір күш беретін сияқты…
15 миллион тұрғыны бар мегаполисте бүгінде 15 мыңға жуық қазақ бар. Көбі интеллигенция өкілдері мен кәсібін дөңгелеткен азаматтар, білім іздеген жастар.
«Мәскеуде қазақтар қазақша білмейді екен, орыстанып кетіпті» деген пікір көп кездеседі. Бірақ бәрі бірдей олай деп айта алмайсың… Қазақылығын сақтап, әр мерекеде бас қосып, салт пен дәстүрді ұмытпай жүрген отандастарымыз да бар.
Осы тұста Қазақстанның Ресейдегі елшілігіне жақын орналасқан Мәскеу өңірлік «Қазақ тілі» қоғамын арнайы іздеп барған едім. Ұйымның төрағасы, ҚР Мәдениет қайраткері Әбуислам Тұрсынбаев ағамызбен сұхбаттасып, біраз жайға қанығып қайттым.
Жас қазақ: «Қазақ тілі» қоғамының құрылу тарихына көз жіберсек, негізгі алған мақсаттың бірі – ана тілімізді Ресей қазақтарының игеруіне жол ашу. Осы тұста бүгінде отандастарымыз тарапынан қазақ тілін үйренуге деген ықылас қалай?
Әбуислам Тұрсынбаев: Орынды сұрақ қойып отырсыз. Ресейде қазақ тілінің жағдайы, әсіресе, қазақ азаматтарының ана тілін білу деңгейі анағұрлым айтарлықты деңгейде емес. Ресей бойынша Алтай өңірінде ғана 400 оқушысы бар, бір ғана қазақ мектебі бар. Оның өзінде қазақ тілін оқытудың әдістемелік құралдары жетіспейді. Дүниежүзі қазақтарының құрылтайы болған сайын бұл мәселелерді көтеріп келеміз, мүмкіндігінше көмек көрсетіліп келеді. Бүгінде біздің қоғамға келіп, қазақ тілін үйренуге ниет білдіріп жатқандар көп, тіпті орыстың ұл-қыздары бар. Алайда «Қазақ тілі» қоғамын ешкім қаржыландырмайтындықтан, білікті маманды жұмысқа қабылдап, оны әдістемелік кітаптармен қамтамасыз етуге шамамыз жетпейді.
Жас қазақ: Мәскеу ғана емес, бүкіл Ресей қазақтарының басын қосып, олардың түрлі жаңалықтарын, ғылыми еңбектерін жариялап отырған «Қазақ тілі» газеті неге шықпай қалды?
Әбуислам Тұрсынбаев: Қазақтың тарихы мен әдебиетінен, орыс еліндегі бауырларымыздың тыныс-тіршілігінен хабардар ететін «Қазақ тілі» газеті Ресейдің қазақтар тұратын 6 облысындағы 20-дан астам қаласына тарайтын еді. Редакциямызға хат жазып, хабарласатын бауырларымыз да көп еді. Газеттің қаржылық тапшылықтарға байланысты шықпай қалғанына бір жылға жуықтады. 7 жылдай газетті өз күшімізбен және мәскеулік кәсіпкер бауырымыз Жәнібек Елекбаевтың қолдауымен шығарып отырған едік. Енді нарықтың қысылтаяң кезеңіне байланысты газетке жанашыр азаматтарымыз жоқ болып отыр.
Жас қазақ: Ал Қазақстан тарапынан қолдау жоқ па? Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы бұл туралы біледі ме?
Әбуислам Тұрсынбаев: Қаншама қазақтың қарым-қатынасына ықпал жасап отырған газетті тоқтатпау үшін Қазақстанның Білім министрлігіне, Дүниежүзі 
қазақтарының қауымдастығына, Мемлекеттік тілді дамыту қорына, қысқасы, жазбаған жеріміз жоқ. Жоба етіп те ұсындық, хат етіп те жаздық, «Қазақ тілі» газетінің жағдайы туралы елшілік те біледі. Шындығына келгенде, айта-айта өзіміз де жалықтық. Себебі көңіл аударып, «Е, мына қоғам қазақ тіліне аз да болса, еңбек етіп жатыр екен» деп қарайласқан ешкім жоқ. Қазақтардың құрылтайы, конференциялар, түрлі жиындар болады. Сол кезде «Ресейдегі отандастарымыз тілін ұмытпауы керек, олай жасау керек, бұлай жасау керек» – деп түрлі шенеуніктер айтып та кетеді. Бірақ айтқанмен нәтиже қайда? Қалай жасау керектігін өзіміз де білеміз. Көкірегіміз сайрап тұр.
Жас қазақ: Сіздер сыртқы, шетелдегі ұйым болғандықтан, мүмкін қолдауға заңнамалық кедергілер бар шығар? Қалай ойлайсыз?
Әбуислам Тұрсынбаев: Меніңше, ықылас жоқ. Әйтпесе, көмек көрсетудің жолы көп қой. Ресейдің «Русский мир» деген қоры бар, өкілдіктері әлемнің көптеген елдерінде бар. Дүниежүзі бойынша орыстың тілі мен мәдениетінің таралуына қор үлкен маңызды жобаларды жүзеге асырып келеді. Қарап отырып, қызығасың. Сырттағы отандастарымен жұмыс жүйелі жолға қойылған. Осы тұста Қазақстанның Ресейдегі елшілігінде де ана тілін оқытатын маманға штат қарастырылмаған. Ал біз қазақ тілін оқытатын бір маманды жалдауға шамамыз келмейді. Дүниежүзі бойынша мәдени, ғылыми ірі орталықтардың бірі болған Мәскеу қаласында қазақ тілін насихаттайтын орталықтың болмауы елдігімізге сын. Қазақ тілінің өзін бауырларымызға үйрете алмай отырғанымыз жанымызға батады, осыған Қазақстан Үкіметі көңіл бөлсе екен. Кезінде Мәскеудегі Абай жылына орай елшіліктің бастамасымен «Абай» институты ашылғанда бәріміз қуанып қалып едік. Қуанышымыз ұзаққа созылмай, қаржыландыру көзі болмағандықтан, 3 айдан кейін орталық жұмысын тоқтатуға мәжбүр болды. Сонда көзбояушылық үшін ғана ашылғандай болып қалды…
Жаңа айтып өттім ғой, осы күнге дейін қазақтың тілін, тарихын, бай мәдениетін насихаттау мақсатында Қазақстандағы түрлі деңгейдегі басшылықтарға 27 рет жоба жасап ұсындық. Көңіл аудармақ түгіл, бұған ешкім қызыққан да жоқ. Менің ойымша, қазақ тілінің мәртебесін көтергіміз келсе, нақты іс-шаралар қаржыландырылуы керек. Қазақстанда ана тіліміздің деңгейін көтеруге көңіл бөлініп келеді, осы тұста шетте жүрген қазақтарды да естен шығаруға болмайды.
Жас қазақ: Ресейдің басқа аймақтарындағы қазақтармен байланыс бар ма?
Әбуислам Тұрсынбаев: Тек ғаламтор арқылы. Кейбір ортақ іс-шараларымызда ғана бас қосып отырамыз. Газет жабылғаннан кейін, http://www.kazakh-tili.ru сайтында әрбір өткізген шараларымыздың фотосуреттері мен видеоөнімдерін, Қазақстанның бұқаралық ақпарат құралдарының жаңалықтарын жариялап отырамыз. Twitter, Skype әлеуметтік желілері арқылы әлем қазақтарымен байланысқа шығамыз.
Жас қазақ: Деректерге көз жүгіртсек, 2 мыңға жуық студент-жастарымыз Ресейдің жоғары оқу орындарында тәлім алып жүр екен. Жастардың белсенділігі, қазақ тілін білу деңгейі қалай?
Әбуислам Тұрсынбаев: Жасыратыны жоқ, балаларымыз бәрі орысша оқиды. Жас буынға қазақ тілінің сабақтары мен домбыра үйрететін үйірмелер ашқымыз келеді. Тағы да сол қаржыға келіп тіреледі. Әйтпесе, үйренем деп ниет білдірушілер көп. Тіпті Елшілік жанында да қазақ тілінің курсы жоқ. Бұған не дейсіз?! Жалпы, Мәскеу жастарының белсенділігі жоғары. Біздің жастармен бірігіп өткізетін шараларымыз көп. Мәскеудегі жоғары оқу орындарының студенттері арасында «Қазақ тілі» күнін өткізу, Наурыз мерекесін тойлау дәстүрге айналған. Әсіресе, «Жас қанат», «Мұрагер», «Атамекен» секілді жастар ұйымдары мен жерлестік бірлестіктерді, «Болашақ» бағдарламасы бойынша білім алып жүрген студенттерді атап өткім келеді.
Жас қазақ: Қазақстанның тәуелсіздігімен қатар тұсауы кесілген «Қазақ тілі» қоғамының құрылғанына да 20 жылдан асыпты. Аталмыш ұйым осы жылдар ішінде Ресейде өмір сүріп жатқан қазақтардың бір-бірмен рухани қарым-қатынас жасауына қандай үлес қосып келеді?
Әбуислам Тұрсынбаев: Шетте жүрсек те, Қазақстанда болып жатқан саяси, әлеуметтік және тағы да басқа өзгерістерді бақылап, тілеулес болып отырамыз. «Қазақ тілі» қоғамының құрылудағы түпкі мақсаты да – осы елде жүрген азаматтарымыздың бір-бірімен байланыс жасап отыруына және салт-дәстүр, әдеп-ғұрыптарымызды ұмытпай, шеттегі қазақтың ұлттық иммунитетін күшейту болған еді. Ұйымның ресми тіркелуіне 90-жылдары Мәскеуде оқып жүрген аспиранттар мен профессор-ғалымдар көп атсалысып, бұл бастаманы үлкен ынтамен қолдаған болатын. Міне, құрылғалы бері ұйым осы бағытта жемісті жұмыс жасап келеді. Ең алғашқы басқосу – 1991 жылдың көктемінде Наурыз мерекесінің тойланғаны болатын. Содан бері ұлттық мерекелерімізді жыл сайын атап өтіп, жадымыздан шығармаймыз. Әсіресе, Абайдың туған күніне орай «Чистые пруды» гүлзарында орналасқан ақын ескерткіші алдында оқулар өткізіліп тұрады. Әлия Молдағұлова мектебімен тығыз байланыстар орнаттық, 28 панфиловшылар мен Төлеген Тоқтаровтың зиратына барып тұрамыз. Сонымен қатар басқа ұлт өкілдерімен мәдени шаралар өткізіп, туған тіліміз бен руханиятымызды насихаттап жүрміз.
Жас қазақ: Орыс еліндегі қазақтардың сапалық құрамына көңіл аударатын болсақ, 85 пайыздан астамы ақыл-ой еңбегіндегі азаматтар мен кәсіпкерлер екендігін аңғаруға болады. Күн көру үшін нәпақа қамымен келген қазақ еңбек мигранттары жоқ. Әрине, бұған тәубе дейміз. Ресейдегі қазақтар туралы айтып берсеңіз.
Әбуислам Тұрсынбаев: Ресми мәліметтер бойынша Ресейде 700 мыңға жуық отандасымыз тіршілік етеді. Астрахан өңірінде – 150 мың, Орынборда –100 мың, Саратовта – 80 мың, Омбыда – 130 мың, Челябіде – 40 мың, Самарада 15 мыңдай бауырларымыз тұрады. Федерация астанасында 15 мыңға жуық қазақ тұрады. Мәскеу өңірлік «Қазақ тілі» қоғамының 800-ден астам мүшесі мен 29 басқарма басшысы бар. Ұлы Отан соғысының ардагері Әшім аға, Орталық басқару аппаратында қызмет жасаған Сахыр ақсақал, Тұралин Асқар аға сынды азаматтар жастармен кездесулер өткізіп, ұрпақ тәрбиесіне жіті назар аударуда. Өткен жылы Ақсақалдар кеңесінің төрағасы Қайдар аға Құмарбеков дүниеден өтті. Ол кісінің де Мәскеу қазақтарының рухани байланысына қосқан еңбегі орасан зор болатын. 6 баланың анасы Айшах Омар жетім балалар үйінен 20 бала асырап алып, барлығына қамқорлық жасап отыр. Анамыз, тіпті РФ президенті Владимир Путиннің алғыс хаттарына ие болған. Ал Орталық Азия Жазушылар одағының Ресейдегі өкілі, ақын Тұрсынай Оразбаева «Қазақ тілінің» – нағыз жанашыры. Бүгінде Мәскеуде белгілі актриса, ақын Наталья Орынбасарова, жазушы Серік Қирабаев, түркітанушы-ғалым Кеңесбай Мұсабай, ғалым Нәйлә Бекмаханова сынды тағы да басқа қазақ зиялы қауымының өкілдері бар.
Жас қазақ: Қазақстанда латын әліпбиіне көшу бастамасы көтеріліп жатыр, ал Ресейдегі қазақтардың бұл туралы көзқарасы қалай?
Әбуислам Тұрсынбаев: Латын әліпбиіне дайындықпен, асықпай көшуді қолдаймын. Олай жасамасақ, көп адам білімсіз болып қалады. Ресейдегі қазақтар кириллицамен сауат ашқан ғой. Ішінде қазақ тілін білмейтіндері онша құптамауы да мүмкін. Себебі олар біріншіден, қазақ тілінің өзін білмейді. Екіншіден, латын әліпбиін игерулері тиіс. Бірақ түбі көшкені дұрыс қой. Латын әліпбиіне көшу ғылым мен техника үшін, болашақ үшін керек. Сонымен қатар түркі әлеміне қазақтар жақындайтын еді, байланыс жағрафиямыз ұлғаяды.
Жас қазақ: Қазақстанға шеттен келіп жатқан отандастарымыздың көбі Қытай мен Өзбекстаннан. Ал Ресейдегі қандастармыз неге тарихи Отандарына көп орала бермейді?
Әбуислам Тұрсынбаев: Мұның бірнеше себебі бар. Кез келген адамға оның тұрған ортасы, өмір сүруінің деңгейі маңызды ғой. Сондықтан Еуропа немесе Ресейден қазақтардың елге көп қоныс аудара бермеуінің басты себебі – тұрмыстық жағдайларының шетелде жақсы екендігінде. Қазір сананы тұрмыс билейтін заман ғой. Тағы да бір Ресей қазақтарына қатысты ерекшелік, олар Қазақстаннан көшіп, жер ауып келген жоқ. Олар сол жерде туған, ата-бабалары да сол жерде өсіп-өнген. Мәселен, Омбыдағы 130 мың қазақты алыңыз. Олар тарихи сол жерде туылғандар. Олар қайда көшсін?! Ал Мәскеуге келсек, Ресей астанасындағы қазақтардың көбі ақыл-ой еңбегімен шұғылданатын зиялы қауым, кәсіпкерлер. Олардың да елге кетуге ықыластары байқалмайды.
Жас қазақ: Десек те, «туған жердің күні де, түні де ыстық» – демекші, кейінгі ұрпақты ойлап, өз елімізде тұрсақ деген іште ниет, тілек жоқ па?
Әбуислам Тұрсынбаев: Иә, шынын айтсақ, ондай арман, тілек бәріміздің ішімізде бар. Өз еліңде өмір сүргенге не жетсін! Бәріміз де барғымыз келеді. Бірақ елге барғаннан кейін жағдайымыз болады ма, қоғам, мәдениет, тағы басқаның қайраткері екен деп бізді біреу елей ме?! Сол зиялы қауымды қызметке тартып жатса, неге елге бармасқа?! Неге өз Отанымыз үшін еңбек етпеске?!
Әңгімелескен
Айсұлу Тұрсынбайқызы,
Мәскеу қаласы
