 Қазақ қажылары ертеде Мекке-Мединеге қажылық сапарына Ыстамбұл арқылы барып жүрген. Абайдың шәкірті, ойшыл ақын Шәкәрім Құдайбердіұлы 1905 жылы Мекке сапарында Ыстамбұлға соғып, қаланың басты кітапханаларында айлап отырып ізденген. Жалғыз қазақтар емес, Ресей мен Кавказ және Орта Азия мұсылмандары қасиетті Мекке мен Мединеге ежелден Ыстамбұл қаласы арқылы барған. Қара теңіздің жал-жал толқындарынан шаршаған қажылар осы жерде тынығып, әл-ауқат жиып, ары аттануға мүмкіндік алған. Орта ғасырда Орта Азиядан Ыстамбұлға жету үшін тұтас бір айдан астам уақыт кетсе, XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап, техникалық прогрестің (пойыз бен параход) арқасында ол жол айтарлықтай қысқарған. Түркістаннан қажылыққа аттанушылар көбінесе Красноводскіге темір жолмен жетіп, одан ары Бакуге, одан Одесса су жолы арқылы Ыстамбұлға параходпен барған. Сондай-ақ Ташкент пен Бұхарадан Тулаға, одан ары Одессаға дейін пойызбен барған. Ыстамбұлда аялдаған қажылар құр қарап жатпай, Айа-София, Сұлтан Ахмет, Сұлтан Фатих мешіттері мен Сұлтан Баязид, Нұр-Осман, Сұлтан Селим, Валиде Сұлтан, Топқапы секілді жерлерге зиярат етіп, Пайғамбарымыз (с.ғ.с) бен сахабалар тұтынған заттар мен киімдерді тәу еткен. Атақты Топқапы сарай-кешенінен Мұса пайғамбардың асатаяғын, Ибрахим пайғамбардың тостағанын, Жүсіп пайғамбардың сәлдесін, Жахия пайғамбардың бас сүйегі мен қол сүйегін, Дәуіт пайғамбардың қылышын, Мұхаммет пайғамбардың сақалын, шекпенін, табанының тас-қа түскен ізін, екі қылышы мен садағын, Әбу Бәкір, Омар, Осман халифтердің қылыштарын, Әзірет Әлінің зұлпыһарын, сахабалардың қылыштарын қазір де көруге болады. Мұнда 24 сағат бойы үзіліссіз Құран сүрелері ғасырлар бойы оқылып келеді. Бұдан басқа 14-18-ғасырлардағы түрік сұлтандары мен парсы шахтарының шапандары мен қылыштары, алтын тақтары, алтын-күмістен жасалған бұйымдары мен бағалы сыйлықтарының өзі қаншама. Осының өзі-ақ Ыстамбұлдың бір заманда Мекке мен Медине, Бағдат секілді Ислам әлемінің айтулы астанасы болғанынан хабар береді. Ыстамбұлдан ол заманда Мекке мен Мединеге Бейрут арқылы Хижаз темір жолымен тура Мединеге дейін, болмаса Жиддаға дейін параходпен, одан ары Мысыр арқылы темір жолмен баратын болған. Ақын Шәкәрім қажының Меккеге пойызбен бардым дейтіні рас. Ол кезде темір жол тартылып, пойыз жүріп тұрғанына қазір сенудің өзі қиын. Өйткені араб әлемін түрік әлемінен оқшаулау үшін ол темір жол уақапшылдар тарапынан баяғы заманда-ақ сыпырылып алынып тасталған. Шойын жолдың қалдығын жойғандарға өте қомақты сый-сияпат беріліп отырған. Осы арада Ислам әлемінің қос қасиетті қаласы – Мекке мен Мединенің арасын байланыстыратын темір жол құрылысы бір ғасырдан астам уақыттан соң былтыр ғана қайта басталғанын, қазір аяқталу үстінде екенін айта кеткен жөн. Бір-бірінен 400-ден аса шақырым қашықтықта жатқан қос қалаға құлшылық етушілер енді сағатына 300 шақырым жылдамдықпен қозғалатын жедел пойызбен аталған қашықтықты бар болғаны екі сағатқа жетпес уақытта бағындыра алады. XIV-XV ғасырларда Осман түріктері бүкіл Анатолия мен Балқанды ғана емес, Ирактан Алжирге дейінгі араб мемлекеттерін жаулап алғанын тарихтан білеміз. Сирия, Ливан, Палестина, Ирак, Хижаз, Йемен, Египет, Трипол, Тунис, Алжир секілді араб елдері Осман империясына сол XVI ғасырда-ақ қосылып, төрт ғасыр бодан болған деуге болады. Түріктер тек араб жерінен Марокконы ғана бағындыра алмаған. 1517 жылы түрік билеушісі Селим сұлтан Мысырды бағындырып, өзін Египет халифы етіп жариялайды. Мұсылман әлемінің көзінің қарашығындай қос қасиетті қаласы – Мекке мен Медина осман сұлтанының билігін мойындайды; сұлтан Селим I Явуз «Ислам сұлтаны» және «Қос қасиетті мешіттің қамқоршысы» (яғни Мекке мен Мединенің) атанып, мұсылман әлеміндегі ең жоғары титулға ие болады. Осыдан былай қарай араб елдері бірінен соң бірі Осман сұлтандарына мойынсұнып, алып империяның құрамында болады. 1517 жылы Мысырды жаулап алған түріктер Египет мемлекетінің ішкі ісіне араласпаған деуге болады. Мысыр түрік сұлтаны тағайындаған пашаның басқаруында болғанмен, жергілікті жерлерді бұрынғыдай мәмлүк мырзалары билеп тұрған. XVIII ғасырдағы тоқырау кезеңінде Мысыр империядан алшақ саясат жүргізе бастайды да, нәтижесінде Наполеон Бонапарт Египетті оп-оңай жаулап алады. Артынан мәмлүктер басып алған Сирия секілді жерлер қайтадан Осман империясына қайтарылады. Осман сұлтандары қасиетті рамазан айында қажылықтың қауіпсіздігі мен келушілерге жайлы болуын ұйымдастыруға ерекше көңіл бөліп, барлық шығындарын өз мойындарына алады. Атақты түрік сұлтаны Сүлеймен I Канун Мединені крестшілдерден қорғау үшін биіктігі 25 метр, айналасы суға толы ормен қоршалған алып қорған тұрғыза-ды. Түрік сұлтаны Пайғамбар мешітін 16 рет жөндеп, қаланы сумен жабдықтауды жақсартады. Араб жарты аралында ХVIII ғасырда Мұхамед Абдулуақап тарапынан саяси-діни ағым – вахабизм тарала бастайды. Қазіргі кезде бұл діни ағым Сауд Арабиясының ресми мәзхабы болып саналады. Абдулуақап қайтыс болған соң оның жолын жалғастырушылар сақабалардың мазарлары мен кесенелерін жаппай қиратқан. Пайғамбарымыздың (с.ғ.с) асыл жары әрі сенімді серігі болған Хадиша анамыздың басына түріктер орнатқан күмбезді кесенені жермен-жексен еткен. Осылайша қабірлер мен әулиелердің басына баруға, түнеуге, кереметке сенуге, мәуліт оқуға қатаң тыйым салынған. Сөйтіп, түріктер мен шиіт дінін ұстанатын парсыларға қарсы «қасиетті соғыс» жариялап, біртұтас Араб мемлекетін құру жолында күрес бастайды. Кербаладағы шиіттердің қасиетті әулие кесенелерін тып-типыл етеді. 1786 жылы Орталық Арабияда түпкілікті жеңіске жеткен уақапшылар Сауд династиясымен келісімге келіп, ірі мемлекеттің іргетасы қаланады. Осман пашаларымен жанқиярлықпен соғыса жүріп, олар Бахрейн, Кувейт, Оманды бағындырып, Сирия мен Иракқа шапқыншылық жасайды. Осындай толқулардың кесірінен 1803 жылдан бастап әлемнің түкпір-түкпірінен Мекке мен Мединеге қажылыққа барушылар қатары айтарлықтай сирей бастайды. 1804 жылы Мединаны уақапшылар жаулап алады. Дегенмен Осман империясына қарасты Мысыр әскерлерінің күшімен 1814 жылы уақапшылар біржола қуылады. Бүлікшілердің басшылары Осман сұлтандары тарапынан өлім жазасына кесіледі. 1818 жылы уақапшылар біржола талқандалып, келесі ғасырға дейін олардың аттары естілмейді. 1901 жылы түрік сұлтаны Абдулхамид II араб елдерін еуропалық мемлекеттер-дің отарлауынан қорғау үшін Ыстамбұл мен Мединаның арасына темір жол салады. II Абдулхамид сұлтан темір жолды ұзарту үшін қайырымдылық қорын ашып, оған 320 000 алтын ақша бөледі. Иран шахы 50 000 алтын ақша қосады. Қайырымдылық шарасына Үндістан да белсене атсалысады. Сұлтан жоба үшін байлығын бөліскендерді орден мен медальдарға ұсынып отырған. Алғашқы пойыз 1908 жылы 22 тамызда Дамаскіден Медина стансасына келіп тоқтайды. Бұл темір жол өз кезегінде Осман империясы үшін аса маңызды әскери-стратегияға ие болған. Темір жол құрылысы жеті жылға созылған. Мединаға дейінгі жол тыңғылықты салынып бітіп, ары қарай Меккеге, ол біткен соң Жидда мен Йеменге дейін тарту жоспарланады. Дегенмен бұл идея толық іске аспаған. Темір жол құрылысы 1908 жылы аяқталғанмен, бірінші дүниежүзілік соғыс басталып кетеді де, Хижаз билеушісі өзін халиф деп жариялап, түріктерге қарсы соғыс ашады. Дегенмен ол ағылшындардың қолдауына ие бола алмай, билікті Сауд тұқымдары басып алады. Ал жол салуға тиісті материалдар 1916 жылға дейін қоймада іріп-шіріп жатады да, ары қарай оны ағылшындар Палестина – Мысыр жолын жөндеуге пайдаланады. Араб пен түріктің арасы ажырай бастаған соң-ақ араб жерлері ағылшындар мен немістердің, француздар мен еврейлердің ықпалына түсіп, біртіндеп Батыстың тақымына кете бастайды. Мысырда Суэц каналының салынуы Египетті батыс банкирлерінің қолына біржола байлап береді. 2016 жылы Түркияның Ыстамбұл қаласында Пайғамбарымыздың мұражайы ашылмағы жақында белгілі болды. Бұл мұражай «алтын ғасыр» (Пайғамбарымыз бен әділетті төрт халифаның дәуірі) мен бүгінгі заманның арасын қосып тұратын көпір болуы тиіс деп есептейді мұражайдың негізін қалаушылар. Мұражайға Пайғамбарымыздың күнделікті қолданған тұрмыстық заттары, пайдаланған құралдары, киімдерінің көшірмелері және де Пайғамбар мешіті мен Қағбаның да макеттері қойылмақшы екен. Осынау маңызды жобаны қолға алып отырған Пайғамбар қорының төрағасы Мехмет Каяның айтуынша, мұражай Ыстамбұлдың Аюб орамынан салынады, аумағы 3,5 мың метр болмақ. Оған әрине, жоғарыда біз атап өткен Пайғамбарлардан қалған жәдігерлер қойылатыны анық. Ол жәдігерлердің барлығы кезінде Мекке мен Мединеден крестшілдердің жойқын шабуылдары кезінде жойылып кетуден сақтау үшін әкелінген. Қысқаша айтқанда, Араб жеріндегі Осман империясының сайрап жатқан іздері осындай. Әрине, біз там-тұмдап қана мәлімет берген болдық. Әйтпесе араб пен түрік бірлігінің тарихы біз айтқаннан әлдеқайда түпсіз терең әрі өте қызғылықты екені анық. Төреғали ТӘШЕНОВ |
