Мы? жаса?ан

?азан – Ресейдегі ірі ?ылыми, экономикалы?, м?дени орталы?. 2005 жылы 1000-жылды?  мерейтойын атап ?ткен ?азан ЮНЕСКО-ны? ?лемдік м?дени м?ра санатында?ы ?алалар тізіміне кіреді. 2004 жылы Ресейдегі е? ?демі ?ала атанды ж?не «Российский Национальный Олимп» атты жалпыресейлік сыйлы??а ие болды. ?азір ?азан ?аласы алда болатын Универсиада ойындарына дайынды? ж?ргізуде. Б?л ?ана емес, алда?ы 4-5 жылда ?азан ?аласында бірнеше спорт ойындары – 2015 жылы су спорты т?рлерінен чемпионат, ал 2018 жылы футболдан ?лем чемпионаты болады деп к?тілуде. Сонды?тан ?азан ?аласына талай ?аза?ты? жолы т?сетіні аны?. Т?ркі елдеріне жататын татар, баш??ртты? тілі, діні, салт-д?ст?рі ?аза?тан айырмашылы?ы жо? десе де болады. ?аза?станда ?азір 250 мы? татар-баш??рт т?рып жатыр. Б?рын тікелей ?уежолы болма?анды?тан ?аза?станды?тар б?л бауырлас елдерге айналма жолмен – М?скеу ар?ылы ?атынайтын. М?скеуден ?азан?а дейін ?ша? 1 са?ат 20 минут, пойыз 12 са?ат, ал теплоход 5 к?н жол ж?реді. Енді екі ара?а ?атынайтындар?а жол ?ыс?арып, Алматыдан ?азан?а 3-4 са?атта жетіп баратын болды. ?лтты? авиатасымалдаушы «Эйр Астана» А? Алматыдан Татарстан астанасы – ?азан?а тікелей ?шатын жа?а ?уе жолын ашып, татар-?аза? арасын жа?ындатты. Бортына ж?зге жуы? жолаушы алатын «Эмбраер 190» ?ша?ы Алматыдан ?азан ?аласына дейін ?ш жарым са?ат ?шады. Б?л рейс аптасына ?ш рет – сейсенбі, бейсенбі ж?не сенбі к?ндері т?ра?ты ?атынайтын болады. Осы рейспен татар астанасына біз де барып ?айтты?. Алматыдан ал?аш?ы рейспен бар?ан ?она?тарды татар бауырлар ?лкен ??рметпен ?уана ?арсы алды. 

?азан ?аласыны? тарихы туралы алуан а?ыз бар. Соларды? бірі: Булгарларды ба?ындар?ан мо??ол ханы Хантемірді? кезінде ер-азаматтарынан айырыл?ан тайпа?а бас болып ?ал?ан Т?й­бике деген ?йел он бес жанды ертіп, ?айы??а отырып, Волгамен т?мен а?ады. Олар салма?ы алты п?т, шынжыры да сонша тартатын тай ?азанды ?здерімен бірге ала кетеді. Т?йбикеге Волга ?зеніні? арнасы о?т?стікке кілт б?рылып, ?азіргі кезде «Казанка» деп ата­латын ?зен ??ятын жер ?нап, ?айы?тарын жа?а?а тірейді. Мо??олдар?а ?олды болып кетпес ?шін байлы? пен то?­шылы?ты? белгісі саналатын тай?азанды сол жерге к?міп таста?ан екен. Т?йбике ?о­ныстан?ан жерде кейіннен ?азан ?аласы пайда болады. А?ыз бойынша тай?азан ?азірге дейін ?аланы? астында к?мулі жатыр, сонды?тан татарлар то?шылы?, молшылы?та ?мір с?руде. Содан бергі мы? жылды? ішінде ?ала не к?рмеді… ?анша рет жау шапты, ?анша рет ?ртеніп, к?лге ай­налды. ?лбетте, ?аланы? келбеті ал?аш?ы ?алпынан ?атты ?з­герген, біра? тарихи ре?к беретін ?имараттар жа?сы са?тал?ан.

?азіргі татарларды? ?нері, м?дениеті, салт-д?ст?рлері Волга Булгарлары, Алтын Орда ж?не ?азан ханды?ы кездерінен ?алыптас?ан. ?азан?а 922 жылы ?абылда?ан ислам дініні? ы?палы ?атты болды. Б?рын?ы рунды? хат тануды? арабша?а ауысуы фи­лософия, ?дебиет, жалпы ?ы­лымны? дамуына ?сер етті. Булгарлар 1236 жылы Алтын Орданы? ??рамына кіруіне байланысты м?нда т?ркі, мо??ол ж?не ортаазия халы?тарыны? м?дениеті, салт-д?ст?рлері келді. XIII – XV ?асырларда Алтын Орданы? т?сында ?азан Волга бойында?ы экономикалы? ж?не саяси орталы??а айналды. Алтын Орда ыдыра?аннан кейін Аст­рахан, ?азан, Сібір ж?не ?асимов сия?ты т?уелсіз татар ханды?тары ??рылды. XV ?асырды? ортасында татар хандары орыс жеріне жиі шабуылдап, адамдарын ??лды?­?а айдап ?кетіп отыр?ан. О?ан жауап ретінде 1552 жылы Иван Грозный баста?ан 150 мы?ды? орыс ?скері ?азанды жаулайды. ?азан ханды?ы XVІ ?асырды? екінші жартысында М?скеуге ?осылады. Иван Грозный ?ира?ан ?аланы ?алпына келтіру ?шін орыс шеберлерін жібереді. Патшаны? жарлы?ымен XVІ ?асырда салын?ан мешіттер мен шіркеулер ?азірге дейін са?талып, ?азан Кремліндегі ??л-Ш?ріп мешіті, Благовещенск соборы, Спасск м?нарасы, ?исайып т?р­?ан С?йінбике м?нарасы (хан­шайым С?йінбикеге арнап Иван Грозныйды? жарлы?ымен жеті к?нні? ішінде т?р?ызыл?ан. А?ыз бойынша, жау?а к?йеуге шы?­?ысы келмеген С?йінбике осы м?нараны? басынан ??лап ?аза табады) ?атарласып т?р. Зиланты жотасында?ы ?йелдер монастырі, Раифта?ы ерлер монастырі де ?азірге дейін са?тал?ан. ?а­зан­да?ы ?рбір кірпіш тарих, біра? оны? ??пиялары ?лі толы?тай ашылма?анды?тан ел арасында а?ыздар к?п.

?аланы? ?а? ортасында ?шке б?лінген ?абан к?лі жатыр. Ол туралы а?са?алдар айтатын а?ызда былай дейді: ?абан к?ліні? т?бінде ?лемде жо? байлы? жатыр. Иван Грозныйды? ?скері ?азанны? т?біне келгенде ханны? б?кіл алтын-к?міс, асыл тастардан жасал?ан б?йымдары жасырын шы?арылып, осы ?абан к?ліні? т?біне батырыл?ан. Оны табу ?шін к?лді? жанында?ы Б?ла?ты? к?зінде т?рып, екі сада? о?ы жететін жерді есептеп шы?ару керек. Ханны? ?азынасы тым тере?де жатыр ж?не оны? ??пиясын білмеген адам су бетіне шы?ара алмайды. Хан кенішін ?аншама адам іздеп, осы уа?ыт?а дейін таба алма?ан. Оны тіпті суда?ы балы?тарды? ?здері к?ре алмайды-мыс.

Петр І реформасынан кейін Ресей империясы 8 губерния?а б?лінген кезде, 1708 жылы ?азан ?аласы ?азан губерниясыны? орталы?ына айналды. Оны? аума?ы ?те ?лкен болды, ?ара­ма?ына Свияжск, Пенза, Сим­бирск, Уфа, Астрахан вое­во­далары кірді. XVIII ?асырды? басында-а? ірі, бай ?алада ?ндіріс дамыды. 1714 жылы ?азанда су­конды? мануфактура болды, ал 1718 жылы кеме жасайтын верфь т?рды. Оны? орнын ?азірге дейін к?руге болады. 1774 жылы ?а­занды Емельян Пугачевты? ереуілшілері басып алады. Тек ?аза?тар?а жа?сы таныс ??л-Ш?ріп мешіті т?р?ан Кремль ?ана жау?а берілмейді. ?ткен ?асырды? 20-30 жылдарында діни ?имараттарды? біразын ?ызыл?скерлер ?ират?ан. Мы? жыл б?рын а? таспен ?оршалып салын?ан ?азан Кремліндегі ??л-Ш?ріп мешіті де сол кезде ?ирап ?ал?ан, 2005 жылы Т?ркия ?айырылымды? к?мек ретінде тарихи ?имаратты б?рын?ы ?ал­пына келтіріп, ?айтадан сал­ды. Орыс патшайымы Екатерина II т?сында, 1767 жылы салын?ан ?л М?ржани мешіті, К?к мешіт, ?ы­зыл мешіттер сол ?алпында са?­тал?ан.

1804 жылы Ресейді? е? шал­?ай шы?ысында ?азан универ­ситеті ашылды. К?птеген ?о?ам ?айраткерлері осы жерде білім ал?ан. Жазушы Лев Толстой осы о?у орнында о?ып, 3 курста тас­тап кетіпті. Владимир Ульянов (Ленин) та ?азан университетіні? за? факультетінде 3 ай білім ал?ан, 1887 жыл?ы б?кіл Ресей ?шін ма?ызы зор бол?ан ?азанды? студенттер тол?уынан кейін о?удан шы?ып ?алады. Ол бас?а еш?айда о?ыма?ан. ?а­занды?тар осындай ?лемге та­ныл?ан жерлестерін ма?тан т?­тады, оларды? ж?рген ?адам­дары ?аланы? тарихына жазыл?ан. Мысалы, Маркс пен Пушкин к?шелеріні? ?иылысында?ы клубта Ленин шахмат ойна?ан. 1791 жылдан бастап ?азанда т?ра?ты театр ж?мыс істейді. Кезінде Ленин шешесі екеуі осы театрда Фаусты ты?да?ан. ?лемге ?йгілі бас-баритон Шаляпин мен балет бишісі Нуриев осы ?алада туып-?скен.

XX ?асырды? басында 130 мы? хал?ы бар ?азанда 120 фаб­рика мен зауыттар ж?мыс істеп т?рды. Тауарлар Волга, Казанка ?зендеріні? бойымен ж?нелтіліп жатты. ?ала к?шелерінде электр жары?ы болды. 1899 жылы ?ала?а су ??бырлары тартылып, сол жы­лы к?шелерде ал?аш?ы трам­вайлар пайда болды. 1906 жылы Жо?ар?ы ?ыздар курсы ашыл?ан, ?ала бойынша 143 о?у орыны бол?ан. Б?л о?у орындарында к?п­теген ?аза? балалары о?ып, орысша, арабша хат таны?ан. Сол кездерде ?азанда баспахана болды. Ал?аш араб ?арпімен ба­сыл?ан ??ран кітаптары ?аза? жеріне ?азаннан жеткізілді. 1913 жылы ?азанда 67 христиан шіркеуі, 16 м?сылман мешіті бол?ан екен.

?азір ?азан ?аласында 1,2 млн адам т?рып жатыр. Негізінен жергілікті т?р?ындар татарлар мен орыстар бол?анмен, м?нда ж?зге жуы? ?лтты? тілінде с?й­лейді. ?аза?ша с?йлеген адам?а татарша жауап береді, азда?ан диалект болмаса ?аза?-татар ?з тілдерінде бір-бірімен еркін т?­сінісе алады. А?ша бірлігі – ре­сейлік рубль. Елге ?айтарда сый-к?де аламын десе?із жаяу ж?ретін Бауман к?шесіне «?азан Арба­тына» барса?ыз б?рін табасыз. Осы к?ше сізді ?аланы? «паспор­ты» болып саналатын ?азан Кре­мліне алып келеді. ?алада?ы д?кендер, банктер мен мейрам­ханаларда Visa, Master Card, Maestro, Cirrus, STB кредиттік карталары ар?ылы есеп айырыса аласыз. Байланыс жа?ынан еш?андай проблема жо?. Ре­сейді? барлы? ?алаларында?ы сия?ты м?нда да Билайн, Ме­гафон, МТС, НСС байланыс операторларыны? SIM картасын пайдалану?а болады. Басты интернет-провайдерлер – Дом.ру, ТВТ, Таттелеком ж?не Телесет. ?она??й, кафе, сауда орта­лы?­тары сия?ты ?алада?ы к?птеген ?о?амды? орындарда Wi-Fi тех­нологиясы бойынша интернет желісі ж?мыс істейді. Бір ?ана ескертіп кететін н?рсе бар – ?а­зан халы?­аралы? ?уежайында д?л ?азір к?рделі ж?ндеу ж?­мыстары ж?ргізіліп жатыр. Сон­ды?тан ?айтатын кезде тер­миналды? тарлы?ынан с?л жай­сызды?тар болуы м?мкін. Біра? ондай ?са?-т?йектерді ?азан ?аласыны? тарихи ес­керткіштерінен ал?ан ?серлері?із жуып-шайып кетеді. Са­пар­ла­ры?ыз о? болсын!

?айыржан Т?РЕЖАНОВ

http://www.aikyn.kz

---