— Олжас а?а, т?уелсіздігімізге 21 жыл болды. Жапония, Малайзия, Сингапур ж?не Араб ?мірлігі осы мерзім ішінде суырылып ал?а шы?ты. ТМД елдері т?уелсіздік ал?ан 21 жылда ?андай жетістіктерге ?ол жеткізді?— Осыдан 21 жыл б?рын алып империя — Ке?естер Ода?ы ??лады. Оны? орнына бірнеше эксперимент — мемлекеттер пайда болды. Оларды? басшылары ал?аш?ы кезе?дерде дамы?ан мемлекеттерді? жолын та?дады, соларды? экономикалы? моделін к?шіріп ал?ысы келді. Барлы?ы бірдей Батыс?а ?арап к?з тікті, Шы?ыстан да ?йрену ?ажеттігін ескермеді. Мысалы, ?ытайда 1979 жылы Дэн Сяопин мемлекеттік ж?не ?жымды? м?ддеге н??сан келтірмей-а? жеке меншік секторын енгізу идеясын ?сынды. Б?л формула ?те с?тті шы?ты. Осы с?зіме б?гінгі ?ытайды? жетістігі д?лел. ?ытай ?лгісіндегі эксперимент Белоруссияда ?тті. Белорустар ?ытай т?різді байып кете алмады, біра? экономикасын ж?ндемді жол?а т?сіре алды. ?леуметтік т?р?ыдан ал?анда да жа?дайы Ресей ж?не бізбен салыстыр?анда бір адым ілгері. Мен б?л ?ш мемлекетті неге б?ле-жара айтып отырмын. Себебі біздер жа?ын арада Еуразиялы? ода??а бірігеміз. Біз о?ан ?андай т?жірибемен барамыз? 20 жылды? тарихы бар ?тпелі кезе? ая?талды. ?орытынды жасайтын кез келді. ?ткен ?ателіктерімізден саба? алып, біз ?шін е? тиімді, е? о?тайлы ба?ытты та?дап алатын кез келді. Бізге б?л ба?ытта кейбір жайттардан, мысалы, Батысты? ке?есшілерінен ал?ан ментальды м?ралардан бас тарту?а тура келер. Бізге батысты? ?лгіні? тек ?ана жалтыра?ан бас пара?тары ?ана ?сынылды. Ол — алып-сату. Одан ?зге т?к те жо?. Біз ?лемдік нары??а шикізаттан ?зге т?к те ?сына алмаймыз. Егер б?секеге ?абілетті ?ндіріс оша?ы бой к?теруге ниет етсе, оларды? б?рі т?уелсіздікті? ал?аш?ы жылдарында батысты? ке?есшілерді? а?ылымен банкрот?а ?шырады.
— Б?л Батыс тарапынан ?дейі ойластырылды ма?
— ?рине. Бізде Жамбыл фосфор зауыты бар еді. 1989 жылдары оны? жылды? табысы 1 млрд А?Ш доллары болды. Шикізат ?оры да, т?тыну ке?істігі де жеткілікті еді. Біра? тура осындай комбинат А?Ш-та болды. ?ажыгелдинні? т?сында комбинат банкрот?а ?шырады. Сол ар?ылы А?Ш-ты? Орта Азияда?ы басты б?секелесі де к?йреді. Біз Батысты? «нары?ты? экономика» деген терминін д?рыс ж?не бастап?ы ма?ынасында ?абылдай алма?анымызды енді т?сініп ж?рміз. Е? басты басым ба?ыт — ?ндіріс екенін енді ??ына бастады?. Жа?ында Елбасы Н?рс?лтан Назарбаев алып-сату біз ?шін ?ол еместігін айтты. Батыс биржада ойнап та а?ша табады. М?ндай бізді? халы??а керек емес. Біз тауар ?ндіруіміз керек. Бізді? болаша?ымыз — жалпы?а бірдей е?бек ?ауымдасты?ында. ?о?амды? санада?ы т?бегейлі ?згеріс ?ана ?лтты? ж?не мемлекеттік дамуымызды жеделдете алады.
— ?аза?стан ?шін басты ?ауіп не?
— Е? басты ?ауіп — жем?орлы?. Бізде а?аш ??деу саласы ?лде?ашан ?мыт ?алса да жем?орлы? арасыны? дауысы б?рыш-б?рыштан естіледі. Мемлекеттік де?гейде де, ?жымды? де?гейде де. Бюджетті жан-жа?тан кескілеп, аралап жатыр. Алтын ?нта?тары шенеуніктерді? ?алтасын ?ана емес, офшорларда ?аза??а тиесілі тесіктерді? б?рін толтырып жатыр.
— Сізге ?мірі?ізде біреулерге а?ша беруге тура келді ме?
— Жо?. Адам баласыны? ?лсіздігі ?зінде жо? н?рсені? есесін ?йтеуір бір н?рсемен толтырып алу?а тырысады. Б?ла? басынан т?нып а?паса, одан тазалы?ты талап етуді? ?ажеті жо?. Мен Ке?ес Ода?ы кезінде де, ?азір де ешкімге а?ша берген емеспін. ?лдебіреулерді? ?ырсы?ты?ынан немесе ?аск?йлігінен жолы болмай ж?ргендерге к?мектестім. Тиісті жерлерге ?о?ырау шалдым. М?ны? кері жа??ыры?ы к?мек ?олын соз?ан адамдар?а тиіп жатты. Олар: «Олжас Омар?лы, сіз бен бізді? таныс емес екенімізді айты?ызшы. Ісіміз ж?рмей ?алды. А?ша беру керек. Біра? бізден а?ша алу?а ?ор?ады» деуге м?жб?р болды. Мен к?мектескім келген жандарды бюрократтар осындай жа?дай?а жеткізді.
— «Trangparency International» агенттігіні? деректері бойынша біз коррупция тамыр жай?ан 176 елді? ішінде 133-орындамыз. Жа?дай онша м?з емес.
— Б?л — 1990 жылдарды? бас кезіндегі жабайы капитализм д?уіріндегі ??былысты? кері ?сері. Бізді? ?о?ам?а о?ай а?ша табуды? жолы табылды. Б?рын тыйым салынып келген есіктер ай?ара ашылды: 1990 жылдары бандитизм, адам ?лтіру беле? алды. Еуропа?а еліктеп, ?лім жазасын ауыстырды?. Ал Еуропа за?ы ?о?амны? за? алдында?ы ??ла? кесті м?шелерін ж?здеген, мы?да?ан жылдар бойы т?рбиеледі, ал біз бір-а? к?нде мемлекет адам ?лтіргендерді ?ата? жазаламайды деп м?лімдедік. Б?л асы?ыс шешім болды. Адам ?мірі бір-а? к?нде ??нсызданып шы?а келді. А?Ш-та ?лім жазасы ?лі к?нге дейін к?шінде. А?Ш ?лім жазасыны? к?шін жою туралы шешім романтика екенін, либералистерді? т?жырымы екенін т?сінеді. ?рбір ?мірді? ?з ба?асы бар, адам — ?о?амны? басты байлы?ы. ?рбір адамны? ?мірі ?анішерге ?ара?анда ?лде?айда ба?алы.
— М?мкін, бізге де ?ытай т?різді жем?орлар?а да ?лім жазасын кесуге немесе Грузия т?різді елден аластап жіберуге тура келетін шы?ар…
— Біз жолайры?та т?рмыз. Бізді? ?ркениет к?шіне ?осылар-?осылмауымыз б?гін ?абылданар шешімдерімізге байланысты. Біз ?ата? ба?ылаумен де, ?ата? за?мен де, тіпті та?ылым-т?рбиемен де ал?а жылжуымыз керек. Мен ??гімемізді? бас жа?ында Жапония туралы айттым. Ал?аш Жапония?а бар?ан сапарым ?лі естен кетпейді. Бізді? елде сол кезде аса ?ымбат болып саналатын фотоаппарат сатып алдым. Жапонияда 28 жыл ж?мыс істеген КСРО елшілігіні? ?кілі бізбен бірге ж?рді. Сатып ал?ан фотоаппаратымды к?лікте ?алдырып кетуге ж?рексініп, к?лікті ?ана емес, терезесін де ?ымтап кетуді ескерттім. ?асымда еріп ж?рген серігімні? «?ажеті жо?» деген с?зіне сене ?оймадым. К?лікті? терезесі да, есігі де сол к?йі ашы? ?алды. Д?кен аралап ?айтып келсек, б?рі орнында. Бізге жол к?рсетіп ж?рген ?кіл: «К?лікті? есігін жауып, терезесін ?ымтап ?ойса?, жан-жа?ымызда?ылар «б?лар Жапония?а сенбейді екен» деп ойлап ?алуы ?бден м?мкін. М?нда Бусидо ??рметіне атал?ан дворянды? кодекс жалпы ?лтты? кодекске айналып кеткен. Оларда е?бегі сі?беген д?ниеге ?ол с??у — ары?нан аттап кетумен бірдей. Экономикасыны? ?ркендеуіне осы ?станым ?сер етті, — деді.
— Ал бізде жа?дай бас?аша. Біздегі коррупция еуразиялы? сипат ?ана емес, еуразиялы?-?аза?ы менталитетпен б?ркене бастады.
— ?рине. Жо?арыда рейтингтегі еншіміз мемлекет ?шін де, Елбасымызды? беделі ?шін де жа?сы емес. Сонды?тан бізге ар-ождан рейтингімен ж?мыс істеуге тура келеді. Алматы мен Астана ?алаларында, облыс орталы?тарында, ?лкенді-кішілі ?алаларда, мемлекеттік мекемелер мен ?лтты? компанияларда, ЖШС-да жем?орлы? де?гейіне рейтингін дайындап, оны? ?орытындысын к?пке жариялайы?. Сонда бізде жем?орлы?ты? де?гейін ?аламды? де?гейде емес, ?з ішімізде бір-бірімен салыстыру м?мкіндігі пайда болады. ?рбір ?кімні?, ?рбір министрді?, ?рбір басшыны? кабинетінде б?л тізім со??ы деректермен жа?артылып т?руы тиіс. Б?л сырт к?зге «Жем?орлы?тан таза мемлекет — таза айма?» республикалы? де?гейдегі чемпионаттар лигасында?ы матчпен бірдей болар еді. ?рбір жыл со?ында?ы к?рсеткішті халы?аралы? де?геймен салыстырып ?арар болса?, біз «жала жапты» деп ешкімге ?кпелей алмаймыз.
— ЭКСПО — ?аза?станны? кезекті же?ісі. Сіз оны Астанада ?ткізу идеясына ?алай ?арайсыз? Жоба?а ?атысты скептикалы? к?з?арастар?а ?арсы айтар у?жі?із бар ма?
— Сонда біз «?рланады» деп еште?емен айналыспай, ?ол ?усырып ?арап отыра береміз бе? Петербург салын?ан кезде де ?азына?а ?ол сал?андар болды. Самар?андты?, Астананы? ??рылысы ж?ріп жат?ан кезде де айтылды м?ндай пікірлер. Тарихта Петербург, Самар?анд пен Астана ?алады. Егер скептикалы? к?з?арасты? жетегінде ж?ре берсек, ?мір ?згермейді. ?мірді ?згерту — ?з ?олымызда. ЭКСПО — бізді? ?аламды? де?гейдегі же?ісіміз. Бір ?ана жасыл энергетика жобасы адамзат ?шін жа?а ?лемні? есігін ж?не жа?а м?мкіндіктерге жол ашады. ?аламды? де?гейдегі жобаны? ?аза?станда ж?зеге асуы азаматтарымызды? т?рмыс де?гейін к?теруге септігін тигізеді, к?птеген ж?мыс орындары ашылады. Б?лардан ?зге жасыл энергетиканы? м?мкіндігі мол. ?аза?стан осы идеясын ?аламтор мінберінен «К?мір, м?най, уран жа?ын болаша?та энергетика к?зі болмауы тиіс, жел ж?не К?н энергиясы о?ан балама бола алады» деген адамзат?а орта? ой айтты. Жас мемлекетті? батыл ?сынысы ?лемдік ?ауымдасты?ты? ойынан шы?ты. ?олдады. Жа?ында Карнеги институты 18 терраватт электр энергиясы жа?ылатынын есептеп шы?арды. Ал жел энергиясы одан миллион есе к?п. Біз м?ндай жа?дайда ?рбір энергия к?зін ?ылыми м?мкіндіктерге ж?мсаймыз. ?азір жел трубаларын биік етіп к?теру ?ол?а алынды. ?аншалы?ты биік болса, энергия к?здері де соншалы?ты к?п. Жерден биіктеген сайын желді? жылдамды?ы секундына 200 метрге жетеді. Жел энергиясы бізге к?мір мен м?найды болаша?ты? ?лесіне ?алдыру?а жол ашады. Мен геолог ретінде айтарым, жел — біз м?мкіндігін пайдалана ?ойма?ан органикалы? ?азба байлы?ымыз. Менделеев те кезінде «к?мірді жа?у — а?ша ассигнациясын от?а ?ртеумен бірдей» деп кеткен.
— Біз ЭКСПО к?рмесіне не ?оямыз?
— Мені? ойыма 2002 жыл?ы бір кездесу оралып отыр. Осыдан 10 жыл б?рын Елбасымыз Н?рс?лтан Назарбаев облыс ?кімдеріне «Негізгі ж?мыстарымен айналыспай отырсы?дар, ауыл?а энергия к?здері жетпейді, ауылды таза сумен ?амтамасыз ете алмай отырсы?дар» деді. Сол кезде ел хал?ыны? 47 пайызы ауылда т?рды. Ал энергетиканы? 10 пайызы ?ана ауылды? ?лесінде болып шы?ты. Президент сол кезде ?кімдерге ?арата «Электр жары?ыны? не екенін білмейтін ауылдар бар. Хал?ымызды? ?ай ?асырда ?мір с?ріп жат?анын білесі?дер ме?» деді сол кезде. Ал ?кімдер болса: «Жеріміз ?лкен. Елді мекендер бір-бірімен ты?ыз орналаспа?ан. Оларды? ?р?айсысында энергия к?здерін тасымалдайтын ба?андар орнату тиімсіз» деп а?талды. Елбасы сол кезде «Еуропада жел диірмендері т?р. Біз соны неге пайдаланбаймыз?» деген ой айтты. Сол жылы ?ылым ?оры ?шін арнайы грант б?лу м?селесі ?арастырылды. Ел к?лемінде жел диірменін ??ру туралы с?з болды. Бізді? ке? даламызды ?біп ?ана ?ткендай ?сер беретін желді? м?мкіндігі барлы? электро-гидро стансаларында ?ндіріліп жат?ан энергия к?здерінен 30-40 есе к?п ?уат к?зін шы?арады екен. Мысалы, К?кшетау ?аласында?ы Ш. У?лиханов атында?ы мемлекеттік университеті грант негізінде салма?ы 95 келі, ?зіндік ??ны 2,5 мы? А?Ш долларына ба?алан?ан желэнергетикасы ??рыл?ысын дайындап шы?ты. Оны? пайдалану мерзімі — 25 жыл. Оны? м?мкіндігі бас-ая?ы 300-500 адамнан т?ратын ша?ын ауылды ?уат к?зімен ?амтамасыз ете алады. Бізді? шенеуніктеріміз жа?а ?ондыр?ыны іске асыру?а 20-25 мы? А?Ш долларын тауып бере алмады. Егер тере?нен ойланса? ЭКСПО к?рмесіне к?пті? назарына ?сынатын жобалар бізде жеткілікті.
— 2012 жылды? Жыл о?и?асына айнал?ан басты жа?алы?ы не?
— 2012 жыл тарих ?ойнауына еніп кетті. Басты о?и?а?а айнал?ан жа?алы?, ?ткен жылы 28 ?арашада А?ордада ?тті. Елбасы ?кімдерге «Лауазымдарына кіріспестен б?рын ?андай у?де берді?дер, соны орындайтын кез келді» деген талапты ашы? айтты. Елбасыны? талап етіп отыр?аны ?кімдерді? жеке шаруасы емес, Президент пен ?кіметті? ба?дарламасы. Н?рс?лтан ?біш?лыны? м?ншалы?ты ?атты ренжігенін к?птен бері к?рген жо? едім. Солт?стік ?аза?стан облысыны? ?кімі Серік Біл?ловке «Ауызсу» ба?дарламасы бойынша к?птеген ?ателіктерге жол бергені ?шін с?гіс берді. Президент осы жиында к?п ойлар айтты. «Тек ?зіні? маманды?ын жетік ме?гергендер ?ана мансап баспалда?ына к?теріледі» деді. Бірінші басшыларды мансапты? баспалда??а тамыр-таныстарыны? немесе ?зіне аса ?олайлы адамдар?а «билет сатып алу?а» жол бермеуге ша?ырды. Бізде ?атарда?ы солдат болмай жатып, генерал болып кеткендер к?п. Олар?а сенім білдіруді? неге апарып со??анын білеміз. Облыстар, аудандар осындай кездейсо? адамдарды? біліксіздігінен талай ?иынды?тармен бетпе-бет ?алды. Б?л ?рдіс б?гін де жал?асып жатыр. Бізде орынта?ына «бауыр басып ?ал?ан ж?не ?зіне ?олайлы орын таппа?анша жылы орнын суытып ал?ысы келмейтін басшылар к?п. Жо?ар?ы жа?та оларды ашы?тан-ашы? ?олдайтындар да жетерлік.
— Олжас а?а, ?аза? ?лтыны? ?лес салма?ы 65 пайыздан асты. Ал ?зге ?лт ?кілдері арасында болаша?ын ?аза? еліні? болаша?ынан б?ліп-жара ?арай алмайтындарды? ?атары к?бейіп келе жатыр. Б??ан ?алай ?арайсыз?
— ?аза?станны? болаша?ы — ?аза? тілінде. Себебі біз, ?аза? ?лты, т???ыш рет 65 пайызды? к?рсеткіштен асты?. Б?л мені ?уантады. Б?л — бізді? т?уелсіздігімізді? же?ісі. Біра? ?зге ?лттарды? елден бір к?нде к?шіп кетуіне жол беруге болмайды. Олар ?аза? тілін білмесе де Ата за?ы мемлекеттік ж?не ресми тіл — ?аза? ж?не орыс тілдерімен бекітілген елде т?рады. Жа?ында Елбасымыз Н?рс?лтан Назарбаевпен кездестім. Елбасымен ??гімеден ???аным — алда?ы уа?ытта осы м?селеге назар аударылады. Біз елімізді т?рып жат?ан барлы? ?лтты? балаларына, ?лтына, діні мен тіліне ?арамай, болаша??а деген ?мітіне жол ашу?а тиіспіз.
— Олжас а?а, Елбасымыз халы??а Жолдауында «?аза? тілі жаппай ?олданыс тіліне айналып, шын м?ніндегі мемлекеттік тіл м?ртебесіне к?терілгенде, біз елімізді ?аза? мемлекеті деп атайтын боламыз» деді. Ал желто?сан айыны? бас кезінде «Енді біраз жылда ?аза?станда т?ратын барлы? ?лттар ?аза? ?лтыны? т??ірегіне топтасып, ?аза?станды? ?лт?а айналады» деді. ?аза?станды? ?лт та?ырыбы бізді? ?о?ам ?шін ?лі де ?зекті ме?
— Мен 70 жас?а тол?ан мерейтойымда «?аза?ым аман болса, тіл де са?талады, мемлекеттілік те са?талады » деген болатымын. ?аза? тіліні? ?азіргі жа?дайын 1990 жылдармен салыстыру?а болмайды. Ал?а ілгерілеу мені ?уантады. Алда?ы онжылды?тарда ?аза?станды елім, жерім деп танитын барлы? ?лттар ?аза? ?лты ж?не ?аза? тілі т??ірегіне топтасады. О?ан дейін асы?ысты??а жол беруге болмайды.
— Орыс ?дебиетінде жа?адан танылып келе жат?ан т?л?алар бар ма?
— Мені? ойымнан шы?атын т?л?алар жас емес. Е? жастарыны? ?зі зейнет жасына жа?ындап ?алды. Ал жастарынан б?ле-жара айтатындай жары? ж?лдызды кездестірген жо?пын. Т?л?аны елге таныстыратын — оны? кітабы. Кітап д?кендері — о?ырман мен жазушы арасында?ы алтын к?пір. ?азір кітап д?кендері ?демі, жылтыра?ан д?ниелерге толып кетті. Мен м?ндай к?ріністі Африкада, ?ндістанда к?п бай?айтынмын. Мені? ол жа?та кездестірген кітаптарым ?дебиетті? арзан?олды?ын ?демі суретпен б?ркемелегісі келетіндей, о?ырман?а емес, к?рерменге ?ана арнал?андай ?сер ?алдыратын. М?ндай алабажа?-жалтыр кітаптар бізде де к?бейіп кетті. Олар на?ыз ?дебиетті ы?ыстыру?а тырысып ба?уда. Оларды? авторлары жекелеген т?л?алар емес, топты? ?жымдар, тіпті бригада десе де болады. Б?л кітапты? трагедиясы — ?дебиетті? трагедиясы. Бізді? кезімізде о?ылатын ?дебиет м?ндай жалтыра?тан ада еді. Сонда да о?ырманына жетуге жол табатын. О?ырман оны? ?демі м??абасына емес, ішіндегісіне назар аударатын. Сырты алтынмен апталып, к?міспен ?аптал?ан кітаптар кейбіреулер ?шін к?десый?а, кейбіреулер ?шін сыртын б?лдап, а?ша табатын табыс к?зіне айналды.
Мемлекет ?дебиетке ?олдау к?рсетпесе, ?дебиет ?мір с?ре алмайды. Біз б?л т?р?ыда Батыс?а к?бірек еліктеп кеттік. ?дебиетті, ?сіресе, ?аза? ?дебиетін желді? ?тінде жал?ыз ?алдыру?а болмайды. Б?л бізді? ?аза? ?дебиетіне ?ана емес, ?лемдік ?дебиетті? а?засына кері ?сер етеді. ?азір ойлы классика емес, ай?ай-шу?а негізделген, ?лтіруді, адамды зорлауды?, адамны? ж?йкесіне кері ?сер ететін кітаптарды? аты озып т?р. Біз осыдан 21 жыл б?рын мы?ты ?дебиеті ж?не озы? ойлы о?ырманы бар ел едік. ?азір к?рермені ж?не ты?даушылары ?ана бар елге айналды?. ?дебиет бізді? ?о?ам ?шін со??ы план?а айналып келе жатыр.
— ?азір ?дебиетті? ?ана емес, жалпы, ?о?амны? д?р етіп к?терілуі ?шін то?ырау керек деген пікірлер айтыла бастады.
— Халы? сол то?ыраудан, ?алы? ?й?ыдан д?р етіп оянуы керек. Сталин д?уірі — 1937 — 1953 жылдарды? жылымы?ынан со?, 1960-1970 жылдары ?дебиетте, кино ?лемінде, с?улет ?нерінде керемет мы?ты д?ниелер келді. Б?л ?о?амды? сананы? ?айта жа??ыруы еді. 1980 — 1990 жылдары — революциялар кезе?інде ?дебиетте де, кинода да тынышты? орнады, 1990-2000 жылдар да ?дебиетке жа?алы? алып келмеді.
— Олжас а?а, сіз 40 жыл бойы, 1960 жылдар мен 2000 жылдар арасында ?аза?ты? рухын к?терді?із. Сол кезде сізді? орыс тілінде жазатын ?аза? а?ыны екені?ізге ешкім назар аудармады. Сіз ?шін ма?танатын ?аза?тар к?п еді. Ал б?гін жа?дай неге ?згеріп кетті?
— Мен б?л сауал?а жауапты 1960 жылдары «Ребята, судите по мне о казахах» деген ?ле?ім ар?ылы жауап бергенмін.
— 16 желто?сан — кейінгі буын ?шін т?уелсіздік мерекесі. Кейінгі тол?ында мемлекетімізді? тарихын на? осы к?нмен салыстыра ?арайтын буын ?сіп келеді. Т?уелсіздік мейрамы сіз ?шін елімізді? Бас мерекесі ме, ?лде мемлекетімізді? бай тарихыны? жал?асы ма?
— Біз ?ткен аптада т?уелсіздігімізді? 21 жылды?ын атап ?ттік. Б?л — ?лкен мереке. Біз аз?ана уа?ыт ішінде т?уелсіз ел ретінде ?алыптасты?. ?зімізді танытты?. Желто?сан — жылды? ая?ы. Адамды ?ткеніне мойын б?р?ызып, ойландыратын уа?ыт. Мені со??ы кездері ?аза?ты? со??ы жарты ?асырда?ы тарихына елеулі ?згерістер алып келген о?и?алар неге желто?сан айында ?ана ?тті екен деген с?ра?тар жиі мазалап ж?р. Со??ы ?асыр ішінде айтулы тарихи о?и?алар осы желто?сан айыны? 14-17 желто?сандарына тура келіпті. Мен ?зім ку? бол?ан жайттарды ?ана айтып отырмын. Осыдан 50 жыл б?рын, 1962 жылды? желто?сан айында Кремльде, Съездер сарайында ?аза? м?дениетіні? к?ндерін халы?тар досты?ы туралы ?ле?іммен аштым. ?аза? м?дениетіні? шо? ж?лдыздары сол кездегі жап-жас Ермек Серкебаев, Бибіг?л Т?легеновалар М?скеуге келді. Салтанатты жиын ашылар кезде Кремль сарайыны? о? ?анатында Н.Хрущевты ?орша?ан топ к?рінді. Сол ?анатта сол кездегі Бірінші хатшымыз Дінм?хамед ?онаев ол топ?а ?осылмай, жал?ыз отырды. Мен ?зіліс кезінде елімізді? сол кездегі М?дениет министрінен ?онаевты? неге жал?ыз отыр?анды?ын с?радым. Олар Димеке?ні? ?лі Президиумны?, Саяси Бюро м?шесі емес екенін айтты. Ертесіне ?онаевты? ?аза?стан Компартиясы Орталы? Комитеті бірінші хатшылы?ынан алын?анын естідік. Б?л 1962 жылды? 16 желто?саны болатын. Арада 24 жыл ?ткенде 1986 жылы 16 желто?сан к?ні Димеке? ?аза?стан Компартиясы Орталы? комитеті бірінші хатшысынан босатылды. Б?л жолы М?скеуде емес, ?зіні? туып-?скен Алматысында жал?ыз ?алды. Сол к?ні кешке Желто?сан о?и?асы басталды. Та?ы мына дерекке назар аудары?ыз. 1991 жылы 16 желто?сан к?ні ?аза?станны? Т?уелсіздігі туралы актісіне ?ол ?ойылды. Біз б?л датаны т?уелсіздік мерекесі ретінде атап ?ттік. Кейінгі тол?ын ?кілдері арасында 16 желто?санны? ?андай к?н екенін, біз оны ?андай о?и?а ?шін еске алуымыз ?ажет екенін білмейтін жастар ?сіп келеді. 16 желто?сан — Т?уелсіздік туралы актіге ?ол ?ой?ан к?н бе, ?лде Желто?сан о?и?асы бастал?ан к?н деп еске т?сіреміз бе? Со??ы жарты ?асырды? ішінде бір ?ана 16 желто?сан бізге ?аншалы?ты салма?ты о?и?аларымен есте ?алды. Ол сол кезді? ку?герлеріні? санасында ?лі жа??ыры?ып т?р. Жылдар жылжы?ан сайын уа?ыт, жа?а тол?ынны? реставраторлары б?л к?нге ?з ?олта?басын ?алдырады. Т?уелсіздікке ?ол жеткізген к?німіз жо?арыда біз айтып ?ткен к?ле?келі с?ттерден арылу ?шін, б?л к?н барынша жар?ырап к?ріну ?шін бізге ?лі к?п ж?мыс істеуі керек.
— Ресейде орыс зиялылары «Орыс тіліні? ?зегіне ??рт т?се бастады. Орыс тілі ?зге тілдерді? ?ыспа?ында ?алып, ш?барлана бастады» деп ала?дай бастады. Белорустар: «ана тіліміз орыс тілімен ш?барлана бастады» дейді. Ал бізде «шалаказахский язык» деген т?сінік пайда бола бастады. Б?л ?аламдануды? белгілері ме?
— Б?л сырт ?ара?анда тілді байытады. Біра? біз б?л м?селеге шы?армашылы? т?р?ыда дайын емеспіз. Біз кейбір жа?дайларда о?ырмандарды шатастырып алатын жа?дай?а жеттік. М?ндай ?ойыртпа? тілді? авторлары ?зі ?олдан?ан терминді ?ай жерден ж?не ?ай елден ал?анын білмейді. Б?л жа?дайды біз ?ана емес, Ресей де бастан кешіп жатыр. Тілді байытамыз десек, оны? е?сесін т?сірмеуді ойлайы?. Жа?а терминдерді ?олданбастан б?рын оны? б?рын ?олданыста болып келген ма?ынасын естен шы?армайы?. Б?л м?селе журналистерді? немесе жазушыларды? емес, мемлекетті? ба?ылауында т?руы тиіс. Мен цензураны? м?ндай к?ркем — ?деби т?рін ?олдаймын.
— Олжас а?а, сіз туралы со??ы кездері «?лемні? адамы» деген с?здер айтыла бастады. Сіз д?ниені? т?рт б?рышын аралап шы?ты?ыз. Сізге ?лемні? ?андай ?аласы, ?андай н?ктесі жа?ын?
— Мен Алматыда туып-?стім. Бала к?німде б?лмемні? терезесінен тау сы?алап ?арап т?ратын. Б?л к?рініс ма?ан соншалы?ты жа?ын ж?не с?лу. Мен ?зім к?рген, арала?ан ?алаларды? бірде-бірінен м?ншалы?ты таби?атты? ?зі ?йіп-т?гіп берген с?лулы?ты ж?не ?демілікті к?рген емеспін.
— ??гіме?ізге ра?мет!
С?хбаттас?ан
Г?лбаршын АЙТЖАНБАЙ http://www.aikyn.kz/index.php?option=com_content&task=view&id=18127&Itemid=2
— Б?л Батыс тарапынан ?дейі ойластырылды ма?
— ?рине. Бізде Жамбыл фосфор зауыты бар еді. 1989 жылдары оны? жылды? табысы 1 млрд А?Ш доллары болды. Шикізат ?оры да, т?тыну ке?істігі де жеткілікті еді. Біра? тура осындай комбинат А?Ш-та болды. ?ажыгелдинні? т?сында комбинат банкрот?а ?шырады. Сол ар?ылы А?Ш-ты? Орта Азияда?ы басты б?секелесі де к?йреді. Біз Батысты? «нары?ты? экономика» деген терминін д?рыс ж?не бастап?ы ма?ынасында ?абылдай алма?анымызды енді т?сініп ж?рміз. Е? басты басым ба?ыт — ?ндіріс екенін енді ??ына бастады?. Жа?ында Елбасы Н?рс?лтан Назарбаев алып-сату біз ?шін ?ол еместігін айтты. Батыс биржада ойнап та а?ша табады. М?ндай бізді? халы??а керек емес. Біз тауар ?ндіруіміз керек. Бізді? болаша?ымыз — жалпы?а бірдей е?бек ?ауымдасты?ында. ?о?амды? санада?ы т?бегейлі ?згеріс ?ана ?лтты? ж?не мемлекеттік дамуымызды жеделдете алады.
— ?аза?стан ?шін басты ?ауіп не?
— Е? басты ?ауіп — жем?орлы?. Бізде а?аш ??деу саласы ?лде?ашан ?мыт ?алса да жем?орлы? арасыны? дауысы б?рыш-б?рыштан естіледі. Мемлекеттік де?гейде де, ?жымды? де?гейде де. Бюджетті жан-жа?тан кескілеп, аралап жатыр. Алтын ?нта?тары шенеуніктерді? ?алтасын ?ана емес, офшорларда ?аза??а тиесілі тесіктерді? б?рін толтырып жатыр.
— Сізге ?мірі?ізде біреулерге а?ша беруге тура келді ме?
— Жо?. Адам баласыны? ?лсіздігі ?зінде жо? н?рсені? есесін ?йтеуір бір н?рсемен толтырып алу?а тырысады. Б?ла? басынан т?нып а?паса, одан тазалы?ты талап етуді? ?ажеті жо?. Мен Ке?ес Ода?ы кезінде де, ?азір де ешкімге а?ша берген емеспін. ?лдебіреулерді? ?ырсы?ты?ынан немесе ?аск?йлігінен жолы болмай ж?ргендерге к?мектестім. Тиісті жерлерге ?о?ырау шалдым. М?ны? кері жа??ыры?ы к?мек ?олын соз?ан адамдар?а тиіп жатты. Олар: «Олжас Омар?лы, сіз бен бізді? таныс емес екенімізді айты?ызшы. Ісіміз ж?рмей ?алды. А?ша беру керек. Біра? бізден а?ша алу?а ?ор?ады» деуге м?жб?р болды. Мен к?мектескім келген жандарды бюрократтар осындай жа?дай?а жеткізді.
— «Trangparency International» агенттігіні? деректері бойынша біз коррупция тамыр жай?ан 176 елді? ішінде 133-орындамыз. Жа?дай онша м?з емес.
— Б?л — 1990 жылдарды? бас кезіндегі жабайы капитализм д?уіріндегі ??былысты? кері ?сері. Бізді? ?о?ам?а о?ай а?ша табуды? жолы табылды. Б?рын тыйым салынып келген есіктер ай?ара ашылды: 1990 жылдары бандитизм, адам ?лтіру беле? алды. Еуропа?а еліктеп, ?лім жазасын ауыстырды?. Ал Еуропа за?ы ?о?амны? за? алдында?ы ??ла? кесті м?шелерін ж?здеген, мы?да?ан жылдар бойы т?рбиеледі, ал біз бір-а? к?нде мемлекет адам ?лтіргендерді ?ата? жазаламайды деп м?лімдедік. Б?л асы?ыс шешім болды. Адам ?мірі бір-а? к?нде ??нсызданып шы?а келді. А?Ш-та ?лім жазасы ?лі к?нге дейін к?шінде. А?Ш ?лім жазасыны? к?шін жою туралы шешім романтика екенін, либералистерді? т?жырымы екенін т?сінеді. ?рбір ?мірді? ?з ба?асы бар, адам — ?о?амны? басты байлы?ы. ?рбір адамны? ?мірі ?анішерге ?ара?анда ?лде?айда ба?алы.
— М?мкін, бізге де ?ытай т?різді жем?орлар?а да ?лім жазасын кесуге немесе Грузия т?різді елден аластап жіберуге тура келетін шы?ар…
— Біз жолайры?та т?рмыз. Бізді? ?ркениет к?шіне ?осылар-?осылмауымыз б?гін ?абылданар шешімдерімізге байланысты. Біз ?ата? ба?ылаумен де, ?ата? за?мен де, тіпті та?ылым-т?рбиемен де ал?а жылжуымыз керек. Мен ??гімемізді? бас жа?ында Жапония туралы айттым. Ал?аш Жапония?а бар?ан сапарым ?лі естен кетпейді. Бізді? елде сол кезде аса ?ымбат болып саналатын фотоаппарат сатып алдым. Жапонияда 28 жыл ж?мыс істеген КСРО елшілігіні? ?кілі бізбен бірге ж?рді. Сатып ал?ан фотоаппаратымды к?лікте ?алдырып кетуге ж?рексініп, к?лікті ?ана емес, терезесін де ?ымтап кетуді ескерттім. ?асымда еріп ж?рген серігімні? «?ажеті жо?» деген с?зіне сене ?оймадым. К?лікті? терезесі да, есігі де сол к?йі ашы? ?алды. Д?кен аралап ?айтып келсек, б?рі орнында. Бізге жол к?рсетіп ж?рген ?кіл: «К?лікті? есігін жауып, терезесін ?ымтап ?ойса?, жан-жа?ымызда?ылар «б?лар Жапония?а сенбейді екен» деп ойлап ?алуы ?бден м?мкін. М?нда Бусидо ??рметіне атал?ан дворянды? кодекс жалпы ?лтты? кодекске айналып кеткен. Оларда е?бегі сі?беген д?ниеге ?ол с??у — ары?нан аттап кетумен бірдей. Экономикасыны? ?ркендеуіне осы ?станым ?сер етті, — деді.
— Ал бізде жа?дай бас?аша. Біздегі коррупция еуразиялы? сипат ?ана емес, еуразиялы?-?аза?ы менталитетпен б?ркене бастады.
— ?рине. Жо?арыда рейтингтегі еншіміз мемлекет ?шін де, Елбасымызды? беделі ?шін де жа?сы емес. Сонды?тан бізге ар-ождан рейтингімен ж?мыс істеуге тура келеді. Алматы мен Астана ?алаларында, облыс орталы?тарында, ?лкенді-кішілі ?алаларда, мемлекеттік мекемелер мен ?лтты? компанияларда, ЖШС-да жем?орлы? де?гейіне рейтингін дайындап, оны? ?орытындысын к?пке жариялайы?. Сонда бізде жем?орлы?ты? де?гейін ?аламды? де?гейде емес, ?з ішімізде бір-бірімен салыстыру м?мкіндігі пайда болады. ?рбір ?кімні?, ?рбір министрді?, ?рбір басшыны? кабинетінде б?л тізім со??ы деректермен жа?артылып т?руы тиіс. Б?л сырт к?зге «Жем?орлы?тан таза мемлекет — таза айма?» республикалы? де?гейдегі чемпионаттар лигасында?ы матчпен бірдей болар еді. ?рбір жыл со?ында?ы к?рсеткішті халы?аралы? де?геймен салыстырып ?арар болса?, біз «жала жапты» деп ешкімге ?кпелей алмаймыз.
— ЭКСПО — ?аза?станны? кезекті же?ісі. Сіз оны Астанада ?ткізу идеясына ?алай ?арайсыз? Жоба?а ?атысты скептикалы? к?з?арастар?а ?арсы айтар у?жі?із бар ма?
— Сонда біз «?рланады» деп еште?емен айналыспай, ?ол ?усырып ?арап отыра береміз бе? Петербург салын?ан кезде де ?азына?а ?ол сал?андар болды. Самар?андты?, Астананы? ??рылысы ж?ріп жат?ан кезде де айтылды м?ндай пікірлер. Тарихта Петербург, Самар?анд пен Астана ?алады. Егер скептикалы? к?з?арасты? жетегінде ж?ре берсек, ?мір ?згермейді. ?мірді ?згерту — ?з ?олымызда. ЭКСПО — бізді? ?аламды? де?гейдегі же?ісіміз. Бір ?ана жасыл энергетика жобасы адамзат ?шін жа?а ?лемні? есігін ж?не жа?а м?мкіндіктерге жол ашады. ?аламды? де?гейдегі жобаны? ?аза?станда ж?зеге асуы азаматтарымызды? т?рмыс де?гейін к?теруге септігін тигізеді, к?птеген ж?мыс орындары ашылады. Б?лардан ?зге жасыл энергетиканы? м?мкіндігі мол. ?аза?стан осы идеясын ?аламтор мінберінен «К?мір, м?най, уран жа?ын болаша?та энергетика к?зі болмауы тиіс, жел ж?не К?н энергиясы о?ан балама бола алады» деген адамзат?а орта? ой айтты. Жас мемлекетті? батыл ?сынысы ?лемдік ?ауымдасты?ты? ойынан шы?ты. ?олдады. Жа?ында Карнеги институты 18 терраватт электр энергиясы жа?ылатынын есептеп шы?арды. Ал жел энергиясы одан миллион есе к?п. Біз м?ндай жа?дайда ?рбір энергия к?зін ?ылыми м?мкіндіктерге ж?мсаймыз. ?азір жел трубаларын биік етіп к?теру ?ол?а алынды. ?аншалы?ты биік болса, энергия к?здері де соншалы?ты к?п. Жерден биіктеген сайын желді? жылдамды?ы секундына 200 метрге жетеді. Жел энергиясы бізге к?мір мен м?найды болаша?ты? ?лесіне ?алдыру?а жол ашады. Мен геолог ретінде айтарым, жел — біз м?мкіндігін пайдалана ?ойма?ан органикалы? ?азба байлы?ымыз. Менделеев те кезінде «к?мірді жа?у — а?ша ассигнациясын от?а ?ртеумен бірдей» деп кеткен.
— Біз ЭКСПО к?рмесіне не ?оямыз?
— Мені? ойыма 2002 жыл?ы бір кездесу оралып отыр. Осыдан 10 жыл б?рын Елбасымыз Н?рс?лтан Назарбаев облыс ?кімдеріне «Негізгі ж?мыстарымен айналыспай отырсы?дар, ауыл?а энергия к?здері жетпейді, ауылды таза сумен ?амтамасыз ете алмай отырсы?дар» деді. Сол кезде ел хал?ыны? 47 пайызы ауылда т?рды. Ал энергетиканы? 10 пайызы ?ана ауылды? ?лесінде болып шы?ты. Президент сол кезде ?кімдерге ?арата «Электр жары?ыны? не екенін білмейтін ауылдар бар. Хал?ымызды? ?ай ?асырда ?мір с?ріп жат?анын білесі?дер ме?» деді сол кезде. Ал ?кімдер болса: «Жеріміз ?лкен. Елді мекендер бір-бірімен ты?ыз орналаспа?ан. Оларды? ?р?айсысында энергия к?здерін тасымалдайтын ба?андар орнату тиімсіз» деп а?талды. Елбасы сол кезде «Еуропада жел диірмендері т?р. Біз соны неге пайдаланбаймыз?» деген ой айтты. Сол жылы ?ылым ?оры ?шін арнайы грант б?лу м?селесі ?арастырылды. Ел к?лемінде жел диірменін ??ру туралы с?з болды. Бізді? ке? даламызды ?біп ?ана ?ткендай ?сер беретін желді? м?мкіндігі барлы? электро-гидро стансаларында ?ндіріліп жат?ан энергия к?здерінен 30-40 есе к?п ?уат к?зін шы?арады екен. Мысалы, К?кшетау ?аласында?ы Ш. У?лиханов атында?ы мемлекеттік университеті грант негізінде салма?ы 95 келі, ?зіндік ??ны 2,5 мы? А?Ш долларына ба?алан?ан желэнергетикасы ??рыл?ысын дайындап шы?ты. Оны? пайдалану мерзімі — 25 жыл. Оны? м?мкіндігі бас-ая?ы 300-500 адамнан т?ратын ша?ын ауылды ?уат к?зімен ?амтамасыз ете алады. Бізді? шенеуніктеріміз жа?а ?ондыр?ыны іске асыру?а 20-25 мы? А?Ш долларын тауып бере алмады. Егер тере?нен ойланса? ЭКСПО к?рмесіне к?пті? назарына ?сынатын жобалар бізде жеткілікті.
— 2012 жылды? Жыл о?и?асына айнал?ан басты жа?алы?ы не?
— 2012 жыл тарих ?ойнауына еніп кетті. Басты о?и?а?а айнал?ан жа?алы?, ?ткен жылы 28 ?арашада А?ордада ?тті. Елбасы ?кімдерге «Лауазымдарына кіріспестен б?рын ?андай у?де берді?дер, соны орындайтын кез келді» деген талапты ашы? айтты. Елбасыны? талап етіп отыр?аны ?кімдерді? жеке шаруасы емес, Президент пен ?кіметті? ба?дарламасы. Н?рс?лтан ?біш?лыны? м?ншалы?ты ?атты ренжігенін к?птен бері к?рген жо? едім. Солт?стік ?аза?стан облысыны? ?кімі Серік Біл?ловке «Ауызсу» ба?дарламасы бойынша к?птеген ?ателіктерге жол бергені ?шін с?гіс берді. Президент осы жиында к?п ойлар айтты. «Тек ?зіні? маманды?ын жетік ме?гергендер ?ана мансап баспалда?ына к?теріледі» деді. Бірінші басшыларды мансапты? баспалда??а тамыр-таныстарыны? немесе ?зіне аса ?олайлы адамдар?а «билет сатып алу?а» жол бермеуге ша?ырды. Бізде ?атарда?ы солдат болмай жатып, генерал болып кеткендер к?п. Олар?а сенім білдіруді? неге апарып со??анын білеміз. Облыстар, аудандар осындай кездейсо? адамдарды? біліксіздігінен талай ?иынды?тармен бетпе-бет ?алды. Б?л ?рдіс б?гін де жал?асып жатыр. Бізде орынта?ына «бауыр басып ?ал?ан ж?не ?зіне ?олайлы орын таппа?анша жылы орнын суытып ал?ысы келмейтін басшылар к?п. Жо?ар?ы жа?та оларды ашы?тан-ашы? ?олдайтындар да жетерлік.
— Олжас а?а, ?аза? ?лтыны? ?лес салма?ы 65 пайыздан асты. Ал ?зге ?лт ?кілдері арасында болаша?ын ?аза? еліні? болаша?ынан б?ліп-жара ?арай алмайтындарды? ?атары к?бейіп келе жатыр. Б??ан ?алай ?арайсыз?
— ?аза?станны? болаша?ы — ?аза? тілінде. Себебі біз, ?аза? ?лты, т???ыш рет 65 пайызды? к?рсеткіштен асты?. Б?л мені ?уантады. Б?л — бізді? т?уелсіздігімізді? же?ісі. Біра? ?зге ?лттарды? елден бір к?нде к?шіп кетуіне жол беруге болмайды. Олар ?аза? тілін білмесе де Ата за?ы мемлекеттік ж?не ресми тіл — ?аза? ж?не орыс тілдерімен бекітілген елде т?рады. Жа?ында Елбасымыз Н?рс?лтан Назарбаевпен кездестім. Елбасымен ??гімеден ???аным — алда?ы уа?ытта осы м?селеге назар аударылады. Біз елімізді т?рып жат?ан барлы? ?лтты? балаларына, ?лтына, діні мен тіліне ?арамай, болаша??а деген ?мітіне жол ашу?а тиіспіз.
— Олжас а?а, Елбасымыз халы??а Жолдауында «?аза? тілі жаппай ?олданыс тіліне айналып, шын м?ніндегі мемлекеттік тіл м?ртебесіне к?терілгенде, біз елімізді ?аза? мемлекеті деп атайтын боламыз» деді. Ал желто?сан айыны? бас кезінде «Енді біраз жылда ?аза?станда т?ратын барлы? ?лттар ?аза? ?лтыны? т??ірегіне топтасып, ?аза?станды? ?лт?а айналады» деді. ?аза?станды? ?лт та?ырыбы бізді? ?о?ам ?шін ?лі де ?зекті ме?
— Мен 70 жас?а тол?ан мерейтойымда «?аза?ым аман болса, тіл де са?талады, мемлекеттілік те са?талады » деген болатымын. ?аза? тіліні? ?азіргі жа?дайын 1990 жылдармен салыстыру?а болмайды. Ал?а ілгерілеу мені ?уантады. Алда?ы онжылды?тарда ?аза?станды елім, жерім деп танитын барлы? ?лттар ?аза? ?лты ж?не ?аза? тілі т??ірегіне топтасады. О?ан дейін асы?ысты??а жол беруге болмайды.
— Орыс ?дебиетінде жа?адан танылып келе жат?ан т?л?алар бар ма?
— Мені? ойымнан шы?атын т?л?алар жас емес. Е? жастарыны? ?зі зейнет жасына жа?ындап ?алды. Ал жастарынан б?ле-жара айтатындай жары? ж?лдызды кездестірген жо?пын. Т?л?аны елге таныстыратын — оны? кітабы. Кітап д?кендері — о?ырман мен жазушы арасында?ы алтын к?пір. ?азір кітап д?кендері ?демі, жылтыра?ан д?ниелерге толып кетті. Мен м?ндай к?ріністі Африкада, ?ндістанда к?п бай?айтынмын. Мені? ол жа?та кездестірген кітаптарым ?дебиетті? арзан?олды?ын ?демі суретпен б?ркемелегісі келетіндей, о?ырман?а емес, к?рерменге ?ана арнал?андай ?сер ?алдыратын. М?ндай алабажа?-жалтыр кітаптар бізде де к?бейіп кетті. Олар на?ыз ?дебиетті ы?ыстыру?а тырысып ба?уда. Оларды? авторлары жекелеген т?л?алар емес, топты? ?жымдар, тіпті бригада десе де болады. Б?л кітапты? трагедиясы — ?дебиетті? трагедиясы. Бізді? кезімізде о?ылатын ?дебиет м?ндай жалтыра?тан ада еді. Сонда да о?ырманына жетуге жол табатын. О?ырман оны? ?демі м??абасына емес, ішіндегісіне назар аударатын. Сырты алтынмен апталып, к?міспен ?аптал?ан кітаптар кейбіреулер ?шін к?десый?а, кейбіреулер ?шін сыртын б?лдап, а?ша табатын табыс к?зіне айналды.
Мемлекет ?дебиетке ?олдау к?рсетпесе, ?дебиет ?мір с?ре алмайды. Біз б?л т?р?ыда Батыс?а к?бірек еліктеп кеттік. ?дебиетті, ?сіресе, ?аза? ?дебиетін желді? ?тінде жал?ыз ?алдыру?а болмайды. Б?л бізді? ?аза? ?дебиетіне ?ана емес, ?лемдік ?дебиетті? а?засына кері ?сер етеді. ?азір ойлы классика емес, ай?ай-шу?а негізделген, ?лтіруді, адамды зорлауды?, адамны? ж?йкесіне кері ?сер ететін кітаптарды? аты озып т?р. Біз осыдан 21 жыл б?рын мы?ты ?дебиеті ж?не озы? ойлы о?ырманы бар ел едік. ?азір к?рермені ж?не ты?даушылары ?ана бар елге айналды?. ?дебиет бізді? ?о?ам ?шін со??ы план?а айналып келе жатыр.
— ?азір ?дебиетті? ?ана емес, жалпы, ?о?амны? д?р етіп к?терілуі ?шін то?ырау керек деген пікірлер айтыла бастады.
— Халы? сол то?ыраудан, ?алы? ?й?ыдан д?р етіп оянуы керек. Сталин д?уірі — 1937 — 1953 жылдарды? жылымы?ынан со?, 1960-1970 жылдары ?дебиетте, кино ?лемінде, с?улет ?нерінде керемет мы?ты д?ниелер келді. Б?л ?о?амды? сананы? ?айта жа??ыруы еді. 1980 — 1990 жылдары — революциялар кезе?інде ?дебиетте де, кинода да тынышты? орнады, 1990-2000 жылдар да ?дебиетке жа?алы? алып келмеді.
— Олжас а?а, сіз 40 жыл бойы, 1960 жылдар мен 2000 жылдар арасында ?аза?ты? рухын к?терді?із. Сол кезде сізді? орыс тілінде жазатын ?аза? а?ыны екені?ізге ешкім назар аудармады. Сіз ?шін ма?танатын ?аза?тар к?п еді. Ал б?гін жа?дай неге ?згеріп кетті?
— Мен б?л сауал?а жауапты 1960 жылдары «Ребята, судите по мне о казахах» деген ?ле?ім ар?ылы жауап бергенмін.
— 16 желто?сан — кейінгі буын ?шін т?уелсіздік мерекесі. Кейінгі тол?ында мемлекетімізді? тарихын на? осы к?нмен салыстыра ?арайтын буын ?сіп келеді. Т?уелсіздік мейрамы сіз ?шін елімізді? Бас мерекесі ме, ?лде мемлекетімізді? бай тарихыны? жал?асы ма?
— Біз ?ткен аптада т?уелсіздігімізді? 21 жылды?ын атап ?ттік. Б?л — ?лкен мереке. Біз аз?ана уа?ыт ішінде т?уелсіз ел ретінде ?алыптасты?. ?зімізді танытты?. Желто?сан — жылды? ая?ы. Адамды ?ткеніне мойын б?р?ызып, ойландыратын уа?ыт. Мені со??ы кездері ?аза?ты? со??ы жарты ?асырда?ы тарихына елеулі ?згерістер алып келген о?и?алар неге желто?сан айында ?ана ?тті екен деген с?ра?тар жиі мазалап ж?р. Со??ы ?асыр ішінде айтулы тарихи о?и?алар осы желто?сан айыны? 14-17 желто?сандарына тура келіпті. Мен ?зім ку? бол?ан жайттарды ?ана айтып отырмын. Осыдан 50 жыл б?рын, 1962 жылды? желто?сан айында Кремльде, Съездер сарайында ?аза? м?дениетіні? к?ндерін халы?тар досты?ы туралы ?ле?іммен аштым. ?аза? м?дениетіні? шо? ж?лдыздары сол кездегі жап-жас Ермек Серкебаев, Бибіг?л Т?легеновалар М?скеуге келді. Салтанатты жиын ашылар кезде Кремль сарайыны? о? ?анатында Н.Хрущевты ?орша?ан топ к?рінді. Сол ?анатта сол кездегі Бірінші хатшымыз Дінм?хамед ?онаев ол топ?а ?осылмай, жал?ыз отырды. Мен ?зіліс кезінде елімізді? сол кездегі М?дениет министрінен ?онаевты? неге жал?ыз отыр?анды?ын с?радым. Олар Димеке?ні? ?лі Президиумны?, Саяси Бюро м?шесі емес екенін айтты. Ертесіне ?онаевты? ?аза?стан Компартиясы Орталы? Комитеті бірінші хатшылы?ынан алын?анын естідік. Б?л 1962 жылды? 16 желто?саны болатын. Арада 24 жыл ?ткенде 1986 жылы 16 желто?сан к?ні Димеке? ?аза?стан Компартиясы Орталы? комитеті бірінші хатшысынан босатылды. Б?л жолы М?скеуде емес, ?зіні? туып-?скен Алматысында жал?ыз ?алды. Сол к?ні кешке Желто?сан о?и?асы басталды. Та?ы мына дерекке назар аудары?ыз. 1991 жылы 16 желто?сан к?ні ?аза?станны? Т?уелсіздігі туралы актісіне ?ол ?ойылды. Біз б?л датаны т?уелсіздік мерекесі ретінде атап ?ттік. Кейінгі тол?ын ?кілдері арасында 16 желто?санны? ?андай к?н екенін, біз оны ?андай о?и?а ?шін еске алуымыз ?ажет екенін білмейтін жастар ?сіп келеді. 16 желто?сан — Т?уелсіздік туралы актіге ?ол ?ой?ан к?н бе, ?лде Желто?сан о?и?асы бастал?ан к?н деп еске т?сіреміз бе? Со??ы жарты ?асырды? ішінде бір ?ана 16 желто?сан бізге ?аншалы?ты салма?ты о?и?аларымен есте ?алды. Ол сол кезді? ку?герлеріні? санасында ?лі жа??ыры?ып т?р. Жылдар жылжы?ан сайын уа?ыт, жа?а тол?ынны? реставраторлары б?л к?нге ?з ?олта?басын ?алдырады. Т?уелсіздікке ?ол жеткізген к?німіз жо?арыда біз айтып ?ткен к?ле?келі с?ттерден арылу ?шін, б?л к?н барынша жар?ырап к?ріну ?шін бізге ?лі к?п ж?мыс істеуі керек.
— Ресейде орыс зиялылары «Орыс тіліні? ?зегіне ??рт т?се бастады. Орыс тілі ?зге тілдерді? ?ыспа?ында ?алып, ш?барлана бастады» деп ала?дай бастады. Белорустар: «ана тіліміз орыс тілімен ш?барлана бастады» дейді. Ал бізде «шалаказахский язык» деген т?сінік пайда бола бастады. Б?л ?аламдануды? белгілері ме?
— Б?л сырт ?ара?анда тілді байытады. Біра? біз б?л м?селеге шы?армашылы? т?р?ыда дайын емеспіз. Біз кейбір жа?дайларда о?ырмандарды шатастырып алатын жа?дай?а жеттік. М?ндай ?ойыртпа? тілді? авторлары ?зі ?олдан?ан терминді ?ай жерден ж?не ?ай елден ал?анын білмейді. Б?л жа?дайды біз ?ана емес, Ресей де бастан кешіп жатыр. Тілді байытамыз десек, оны? е?сесін т?сірмеуді ойлайы?. Жа?а терминдерді ?олданбастан б?рын оны? б?рын ?олданыста болып келген ма?ынасын естен шы?армайы?. Б?л м?селе журналистерді? немесе жазушыларды? емес, мемлекетті? ба?ылауында т?руы тиіс. Мен цензураны? м?ндай к?ркем — ?деби т?рін ?олдаймын.
— Олжас а?а, сіз туралы со??ы кездері «?лемні? адамы» деген с?здер айтыла бастады. Сіз д?ниені? т?рт б?рышын аралап шы?ты?ыз. Сізге ?лемні? ?андай ?аласы, ?андай н?ктесі жа?ын?
— Мен Алматыда туып-?стім. Бала к?німде б?лмемні? терезесінен тау сы?алап ?арап т?ратын. Б?л к?рініс ма?ан соншалы?ты жа?ын ж?не с?лу. Мен ?зім к?рген, арала?ан ?алаларды? бірде-бірінен м?ншалы?ты таби?атты? ?зі ?йіп-т?гіп берген с?лулы?ты ж?не ?демілікті к?рген емеспін.
— ??гіме?ізге ра?мет!
С?хбаттас?ан
Г?лбаршын АЙТЖАНБАЙ http://www.aikyn.kz/index.php?option=com_content&task=view&id=18127&Itemid=2
