? Отан тарихы ?кпе-реніш тарихына айнал?ан ба?

?кіметке, Парламентке, жекеленген министрліктерге берілген 20 тапсыр­ма­ны? ?штен бір б?лігін білім беру ж?­йесіне ар­на?ан Елбасымыз адамны? жекелеген ?мірінде то?ысып жат?ан ?ат-?ат ?ыруар шаруаларды? негізгі арнасы — «?лемні? ?міршісі — е?бек» деген басты ?а?иданы алдымыз?а тартып, келелі мін­деттер мен кемшін т?старымызды баса к?рсете отырып: «Білім беру ж?йесіне ?аза?стан т?р­?ындарыны? ?штен бір б?лігіндейі тартыл?ан. М?нда?ы е? ма­?ыздысы — бізді? балаларымызды? на? осы білім беру ж?йесінде ?сетіні, ?алып­тасатыны ж?не есейетіні. Б?л ?рбір отбасын тол?ан­тады. Сонды?тан да б?кіл жа??ырту ?де­рісіні? табыс?а жетуіні? т?йінді факторы ?лтты? білім беру ж?йе­сін жа?артуды? табысты ?туі болып табылады» деген бо­латын.
?о?амымызды? ?ай саласында болсын ?ордалан?ан кейбір т?йткілді м?се­ле­лер Елбасымыз ма?аласында баса к?р­сет­кендей, ?леуметтік за?намаларды? же­тімсіздігінен ж?не жеткілікті де?гейде ж?мыс істемейтіндігінен болып отыр. Б?л т?р?ыда Елбасымыз білім саласына ?а­тыс­­ты жыл сайын ?лтты? біры??ай тесті­леуді ?ткізу кезіндегі за? б?зушылы?тар­ды на?ты мысал етіп к?рсетті. А?и?атына ж?гінсек, кейбір ата-аналарды? наразы­лы?ын тудырумен ?атар, мы?да?ан жас жеткіншектерімізге ?мірлік жолдама беріп отыр?ан ?лтты? біры??ай тестілеу кезінде болып жат?ан келе?сіздіктер шынында да, ?леуметтік за?намаларды жа?артуды ?ажет етеді. М?селен, биыл?ы жылы ?БТ ?ткен Астанамызда?ы С.Сейфуллин атында?ы агротехникалы? университетте бол?ан жа?дай жалпы ?о?а­мымызды? ренішін ту?ыз?аны белгілі. ?БТ-ны ?ткізуді? ?лсіз ???ы?ты? же­тіл­дірілмеген за?намаларыны? салдарынан келе?сіз жа?дай орын алды. Бол?ан жа?­дай?а байланысты жауапкершілікті Білім ж?не ?ылым министрлігі, Ішкі істер ми­нистрлігіне, ал ол ?з кезегінде Білім ж?не ?ылым министрлігіне сілтеп, м?селені одан ?рі к?рделендіре т?сті. Жыл сайын ?айталанып отыр?ан ата-аналар тарапынан за?сыз жолмен ?з балаларына к?­мектесу ?рекеттері (былтыр?ы жылы Жа?а?ор?анда бол?ан жа?дай), ?БТ емтихандары ?тіп жат?ан орындар?а баса- к?ктеп кіріп, емтихан ?орытындыларына зиянын тигізу ?рекеттері (биыл?ы жылы Шола??ор?анда орын ал?ан жа?дай), сондай-а? ?стаздар мен о?ушыларды? ?здері тарапынан да орын алып отыр?ан ?рт?рлі ба?ыттарда?ы т?ртіп б?зушы­лы?­тарды? негізгі себептеріні? бірі де ?леу­мет­тік за?намаларды? ?лсіздігінен, на?­ты ай?ындалма?анды?ынан туындап отыр­?анын жасыру м?мкін емес.
?БТ-ны ?ткізу ?йымдастыру ж?ніндегі на?ты белгіленген ережемен ?атар, осы іске жауапты, ?атысты ?рбір азаматты? ???ы?ты? жауапкершілігі ай?ын белгі­ленген болса, ?о?ам наразылы?ын тудырып отыр?ан к?птеген жайттарды? алдын ал?ан болар едік. Я?ни ?лтты? біры??ай тестілеуге ?атысты кейбіреулер «Білімді ба?алауды? б?л ?дісі ?зін-?зі а?тамады» деумен ?лтты? біры??ай тестілеу ж?йесін жо??а шы?ар?ысы келеді. Бізді?ше, м?н­дай пікір д?рыс емес. Білімді ба?алауды? б?л ж?йесі кіршіксіз керемет ?діс деп айта алмаса? та, б?л ж?йені? кейбір «ке­ле?­сіздіктеріне» ?леуметтік за?дары­мызды? жетілмеген т?старын пайдаланып, жалпы?а орта? за??а ба?ын?ысы келмейтін тікелей ?зіміз кін?лі ж?не жауап­ты екенімізді ?аперден шы?ар­майы?.
Елбасымыз ма?аласында жас ?рпа??а сапалы білім, саналы т?рбие берудегі ал­дымызда т?р?ан ж?мыстар ретінде «Білім беру ж?йесін жа??ырту ж?ніндегі» не­гізгі міндеттерді талдаумен ?атар, ?орда­лан?ан проблемалы? м?селелерге де то?­талып кетті.
«Іс ж?зінде б?кіл о?у-т?рбие ?дерісі ескірген ?дістемелерге негізделген. О?у-т?рбие ?дерісіні? тарихи білім сынды ма?ызды ісі жеке т?л?аны?, азамат пен патриотты? ?алыптасу міндеттерін шешуге атымен бейімделмеген. На?тылы? мынада, о?ушылар ?аза?стан тарихы п?нін «зеріктірерлік», «?ызы?сыз», «бы­тыс?ан» п?н деп санайды. 2012 жылы «Алтын белгі» медалін алу?а ?міткерлерді? талайы на? осы отанды? тарих ж?ніндегі «?кінішті» с?ра?тардан «ома?ас?аны» к?п жайды а??артады» деп ащы шын­ды?ты айтты.
И?, шынында да, жыл сайын ?ткізіліп келе жат?ан ?БТ емтихандарын ж?не ке­шенді тестілеу емтихандары кезінде жо?ары о?у орындарына т?суден ?міткер­лер тарапынан е? к?п ша?ым айтылатын п?н — ?аза?стан тарихы п?ні. ?ателік­терге толы ?аза?стан тарихы п?ні ?БТ-дан талабы таудай талай жас т?лекті? ба?ын байлап, ая?ына т?сау салып, ке­дер­гі келтіріп отыр деген ??гіме жиі айтылады. Со?ан сай ?алы? к?пшілікті? нара­зылы?ын к?шейтуде. Талапкерлер та­ра-
пынан айтылып жат?ан «?аза?стан тарихы ?БТ-ны ?ашан?а дейін с?ріндіреді» деген реніш пен наразылы?ты? айтылуы орынды.
Е? алдымен басын ашып айтатын м?­селе, баспас?з беттерінде жазыл?андай, биыл?ы ?БТ емтихандары кезінде мектеп бітіруші т?лектерге ?аза?стан тарихы п?нінен «п?ленше деген ?ншіні? с?йікті к?йлегі ?андай?», «Абылай ханны? шапанында ?анша т?йме болды?», «Райымбек батыр ?андай т?сті киім киді?» ж?не та?ы да бас?а толып жат?ан ?исынсыз с?ра?­тар бол?ан жо?. М?ны мен Білім ж?не ?ылым министрлігіні? ?БТ-ны ?ткізуге ?атыс?ан ?кілі ретінде ж?не кешенді тестілеу кезіндегі п?н бойынша апелля­циялы? ша?ым комиссиясыны? м?шесі болып, ?з к?зіммен к?ргеннен кейін ны? сеніммен ашы? айта аламын. Баспас?з бетінде айтылып ж?рген м?ндай ??гі­ме­лер, т?мен к?рсеткіш к?рсеткен талапкер­лерді? алып-?ашпа ??гімесі ?ана. Екін­шіден, осындай келе?сіз с?ра?тар болды деп ж?рген бірде-бір талапкер тест кітап­шасыны? н?с?асын немесе на?ты с?­ра?­ты к?рсетіп ша?ымданба?ан. ?йткені ша?ымдану ?шін алып-?ашпа ??гіме емес, на?ты д?лел керек. Десек те, жылда ?айталанатын ?БТ емтихандары кезінде талапкерлерді? ренішін тудыратын ?ате с?ра?тарды? биыл да бол?анын мойын­дамас?а шара жо?. На?ты мысалдар?а ж?гінейік. ?аза?стан тарихы п?ні бойынша 461-н?с?аны? №2 с?ра?ы былай деп беріліпті: XI ?асырда ?азіргі Т?ркістан ?аласында сопылы? ілімні? насихатшысы бол?ан ??лама:
А) А.И?гнеки
В) М.Хусейн
С) ?.А.Йассауи
Д) М.Х.Дулати
Е) Ж.Баласа??ни
С?ра?ты? д?рыс жауабы ?.А.Йассауи екені белгілі. Біра? XII ?асырда д?ниеге келіп, ?мір с?рген ?.А.Йассауиді? нелік­тен XI ?асыр?а т?сіп кеткені т?сініксіз. Осы кезе?ді ?амтитын 7-сынып?а ар­нал?ан о?улы?та: «?ожа Ахмет Йассауи (1103-1167) Сайрам ?аласында ту?ан» деп берілген. (Сады?ов Т.С., Жолдасбаев С. Орта ?асырларда?ы ?аза?тан тарихы: жалпы білім беретін мектепті? 7-сыны­бына арнал?ан о?улы?. Алматы: Атам?ра, 2007. б.99) Сонымен ?атар 4015-н?с?аны? №16 с?ра?ы былайша (с?ра?ты? т?пн?с­?а­сынан ауыт?ымас ?шін берілген к?йін­де келтірдік) берілген: С именем Алаша хана связана легенды об образовании ка­захских жузов, его Мавзолей построенный в X-XI веках, обнаружен:
А) в Жетису
В) на Сырдарье
С) в Мангыстау
Д) на Эмбе
Е) близ Жезказгане
?аза? ж?здеріні? ??рылуына байланысты а?ыздарда Алаша ханны? есіміні? кездесетінін білеміз. Ал Алаша хан к?м­безі ?сте X-XI ?асырларда салынбаса керек. 7-сынып?а арнал?ан о?улы?ты? «?а­за?станны? XIV-XV ?асырларда?ы м?дениеті» атты тарауда: «Алаша хан кесенесі — XIV-XV ?асырлар арасында?ы с?улет ?неріні? басты бір ескерткіші. К?мбез ?лытау ауданында?ы ?араке?гір ?зеніні? жа?асында салын?ан» деп ап-ай?ын жазыл?ан болса, б?л с?ра??а талапкер ?алай жауап береді? (Сады?ов Т.С., Жолдасбаев С. Орта ?асырларда?ы ?а­за?тан тарихы: жалпы білім беретін мек­тепті? 7-сыныбына арнал?ан о?улы?. Алматы: «Атам?ра», 2007. б.157)
?БТ емтиханы кезінде талапкерді шатастырып, ?иын жа?дай?а ?рындыратын, ?иын жа?даймен ?атар, со?ында бір балл жо?алтуына себеп болып отыр?ан бірнеше д?рыс жауабы бар с?ра?тар да жетерлік. М?селен, 461-н?с?аны? №24 мына бір с?ра?ына назар салып к?рейікші. Голоще­кинні? саясатына наразылы? білдіргені ?шін «?лтшыл» деп айыптал?ан:
А) С.Сейфуллин
В) М.Т?лепов
С) С.Асфендияров
Д) Ж.Шаяхметов
Е) ?.Ж?банов
1920 жылдарды? со?ында ?аза? жерін­де ?зіні? жеке билігін орнат?ан Голощекин ?аза?ты? ?лтжанды ?айраткерлеріне ?арсы «ке? к?лемде» к?рес ашып, олар?а ?рт?рлі жал?ан айыптар та?ып, ?у?ын?а ?шыратты. Оларды? кейбіреулері ату жазасына кесілді, кейбіреулері ?рт?рлі мерзімге сотталды. Айыптал?ан, ?у?ын­дал?ан ?аза? ?айраткерлеріні? ?атарында С.Сейфуллин де, С.Асфендияров та бар болатын.
Т?уелсіз елімізді? б?гінгі жа?дайында оны? мемлекеттік м?ддесіне сай ха­лы?­ты? тарихи санасын ?айта ?алыптастыру елді? ай?ын келешегі мен ?рпа?тар са­ба?тасты?ы ?шін аса ?ажет екені белгілі. Б?л т?р?ыда тарих ?ылымыны? ат?арар р?лі де, к?терер ж?гі де елді? ?лтты? нышанын, тарихи д?ст?рі мен м?дениетін са?тап, келер ?рпа??а жеткізудегі жауап­кершілігі де зор. Тарих — ?рбір халы?ты? ?ткен ?мірі мен ж?ріп ?ткен жолыны? айнасы іспеттес т???иы?ы тере?, т?р­бие­лік м?ні зор жас ?рпа??а ?те ?ажетті гуманитарлы? ?ылымдарды? атасы. Тарих п?ні ар?ылы жастарымызды? бо­йын­да?ы Отан?а деген с?йіспеншілікті, па­триот­ты? сезімді шы?дай т?суді? орны­на Отанымызды? тарихына ?атысы шамалы с?ра?тарды ?БТ емтихандары­ны? с?ра?­тарына енгізіп, оларды? басын ?атыру­дамыз. М?селен, биыл?ы жылы та­лапкер­лерге келген 715-н?с?ада?ы «1812 ж. Отан со?ысында майдан?а шикі­зат­пен, а?ша­мен к?мек к?рсеткен Шы?ыс ?аза?­стан­да?ы кен орындары», 3476-н?с­?ада?ы «1812 ж. Отан со?ысында ?аза?стар шай­?ас?ан ??рама полк», 2501-н?с?ада?ы «1812 жылы Отан со?ысы кезінде к?гілдір ленталы медальмен марапаттал?ан» деген сынды ж?не та?ы да бас?а н?с?аларда?ы «Отан со?ысына» ?атысты с?ра?тарды дайында?ан мамандар алдарына не ма?­сат ?ойды екен? Ж?не м?ндай с?ра?тарды енгізу ?андай ?ажеттіліктен туындап отыр? Отан деген ?асиетті ??ымды ауыз?а алып, соншама ?спеттейтін б?л ?ай Отан со?ысы? 1812 жыл?ы орыс-француз со?ы­сына бірен-саран ?аза?тарды? ?атыс?а­нын білеміз. Олар Отан ?шін емес, ?з­деріні? жеке бас м?ддесі ?шін алдарына белгілі бір ма?сат ?ойып, б?л со?ыс?а ?атысты. Олар?а соншама м?н беріп, ?с­петтеп ?арау, тарих?а жасал?ан ?иянат дер едік. Б?кіл ?аза? жері Ресей империя­сыны? ?анды ше?геліне шырмал?ан т?ста?ы б?л со?ыс еш уа?ытта хал?ымыз ?шін Отан со?ысы болма? емес. Хал?ы­мыз­ды? тарихына т?кке де ?атысы жо? 712-н?с?аны? №10 с?ра?ында?ы «1812 жылы Наполеонны? армиясы басып кірді» деген с?ра?ты? ?аза?стан тарихы с?ра?тарыны? ??ра­мын­да ж?руін де еш т?сіне алмады?. ?лде хал?ымызды? та­рихыны? жар?ын бет­терін ашу?а ар­нал?ан с?ра?тар т?гесіліп ?ал?ан ба?
Елбасымыз атап к?рсеткендей, ?аза?­стан тарихы п?ніні? «зеріктірерлік», «?ы­зы?сыз», «бытыс?ан» п?нге айналуы ті­келей сапасыз о?улы?тарды? салдарынан болып отыр. Сапалы тест с?ра?тарын ??­растыру ?шін сапалы о?улы? керек. Б?л ??гімені? айтыл?анына да біраз болды. ?рине, ?скеле? жас ?рпа?ты? ой-сана­сына, ?абілетіне лайы?тап, ??ыны?ты, тілі же?іл, тартымды о?улы? жазу — ?те ?иын шаруа. Біра? ?р н?рсені? шегі болатыны сия?ты бір сапалы о?улы? дайындап шы?аратын мезгіл де болды ?ой. Биыл­?ы жылы мектеп бітірушілерге 2547-н?с?ада мынадай с?ра? беріліпті: «О?ыз­нама дастаны VI ?асырда аударыл?ан тіл». Осы с?ра??а Білім ж?не ?ылым министр­лігі бекіткен ?аза?стан тарихы бойынша: жалпы білім беретін мектепті? 7-сы­ны­бына арнал?ан о?улы? бойынша жауап беріп к?рейік (Сады?ов Т.С., Жолдасбаев С. Алматы: «Атам?ра», 2007). О?улы?ты? 48-бетінде «VIII-IX ?асырлар?а жататын ?деби шы?армалар — «?ор?ыт ата» кітабы мен «О?ызнама» дастаны. Б?л шы?армалар ал?аш VIII ?асырда ауызша айтылып, ел ішінде ке? таралса, тек XI ?асырдан бас­тап ?а?аз?а т?се баста?ан» деп жазыл?ан болса, о?улы?ты? келесі бетінде: «Ерте­дегі орта ?асыр ?деби ес­керткіштеріні? бірі — «О?ызнама». Бізді? д?уірімізді? екінші ?асырында?ы тарихи о?и?алар?а байланысты ту?ан б?л ?деби шы?арма
VI ?асырда парсы тіліне, IX ?асырда араб тіліне аударыл?ан» делінеді. Сонда VIII-IX ?асарлар?а жататын ?деби шы?арма, ?алайша VI ?асырда парсы тіліне ауда­рыл?ан болып шы?ады. Б?л на­?ыз о?у­шы­ны? басын ?атыру ?ой. М?ндай «бытыс­?ан» ?арама-?айшылы?тарды мысал ретінде жиі келтіруге болады.
?БТ емтиханы кезінде ?олымыз?а т?с­кен тест с?ра?тарын пара?тау барысында талапкерді с?ріндіріп, к?з жасына ?ал?ан д?рыс жауабы жо? с?ра?тарды да кездес­тірдік. 3478-н?с?аны? №12 с?ра?ына назар салайы?шы: КСРО кезіндегі барлы? Ода?тас республикаларды? а?ша бір­лі­гі:
А) Сом
В) Те?ге
С) Сум
Д) Манат
Е) Доллар
Б?л с?ра?ты? д?рыс жауабы орысты? рублі болуы тиіс. КСРО кезіндегі орта? а?ша бірлігі орысты? а?шасы бол?аны б?рімізге белгілі ?ой.
?БТ емтихандары кезінде талапкер­лерді ?бігерге ?шыратып отыр?ан жа?­дайларды? біріне біры??ай орта? мектеп о?улы?тарыны? болмауы. Республика­мызды? кейбір мектептерінде жалпы білім беретін мектепті? 9-сыныбына ар­нал?ан о?улы? ретінде авторлары М.?о­зыбаев, К.Н?рпейіс, ?.Ж?кешевтерді? о?улы?ын пайдаланып отырса, кейбір мектептеріміз тура осы 9-сыныпты? о?улы?ы ретінде авторлары Б.Ая?ан мен М.Ш?ймерденованы? о?улы?ын пайдаланып келеді. Екеуі де Білім ж?не ?ылым министрлігіні? бекітуімен 2005 жылы жа­ры? к?рген. Бас?а да сыныптар бойынша бірнеше о?улы?тар жеткілікті. Талапкерлерге берілген тест с?ра?тары ж?йе­лен­беген к?йде ?рт?рлі о?улы?тардан алын?ан. Кейбір с?ра?тарды? жауабын на?ты бір о?улы?тан табуы?ыз ?иын. Талапкерге бір с?ра?ты? жауабын табу ?шін бірнеше о?улы?ты а?таруы ?ажет болады. Айналып келгенде, м?ны? бар­лы?ы «?аза?стан тарихы» п?ніне деген ренішті тудырып жатады.
Біз биыл?ы жылы ?БТ емтихандары кезінде мектеп бітіруші талапкерлерге келген на?ты с?ра?тардан мысал келтіре отырып, мектеп о?улы?тарында?ы, сол мектеп о?улы?тары бойынша жасал?ан тест с?ра?тарында?ы ?ателіктерді орта?а салды?. Бір ма?аланы? к?лемінде б?кіл мектеп о?улы?тарында?ы кемшіліктерді тізіп шы?у м?мкін емес.
Бізді? негізгі ма?сатымыз — сапалы о?у­лы? жазумен, сапалы тест с?ра?тарын ??растыру ар?ылы сапалы білім мен саналы т?рбиеге ?ол жеткізу. Осы т?р?ыдан ал?анда Елбасымызды? 13-тапсырма­сында айтыл?ан: «?аза?стан тарихы бо­йынша о?у жоспарларын, о?улы?тар мен о?у ??ралдарын талдаудан ?ткізсін, о?у орындарында ?аза?стан тарихын о?ы­туды? мазм?ны мен пішінін ?згерту ж?­нінде іс-шараларды ж?зеге асырсын» де­ген негізгі т?жырымдар ?аза?стан тарихы деген ?ылымны?, п?нні? алдына ?те ?зекті м?селелерді ?ойып отыр деп есептейміз.
Тапсырма берілді, оны орындау — Бі­лім ж?не ?ылым министрлігінен бастап, барша тарихшы ?ауымны? міндеті. Елі­мізді?, жерімізді?, ата-бабамызды? тарихы ж?не б?кіл ?лтты? болмысымыз­ды? темір ?а­зы?ы — ?асиетті тарихымыз ?к­пе-ренішті? тарихына айналмауы тиіс.

Досалы САЛ?ЫНБЕК,
тарих ?ылымдарыны?
кандидаты, доцент

www.aikyn.kz