 «Мақал – сөздің мәйегі» деп тектен-текке айтылмаса керек. Әлем саясаткерлері, оның ішінде, әсіресе, ел басқарып отырған президенттер мен премьер-министрлердің өз сөздерінде халық даналығына жиі арқа сүйеуі де содан болар. Шешен сөйлеп, салмақты ой айтқан Ұлыбританияның бұрынғы премьер-министрі Уинстон Черчилльдің сөзге шебер болғанын барша жұрт білсе де, оның сөз саптау мәнері үшін кезінде Нобель сыйлығын алғанын екінің бірі біле бермейді. Басында халық даналығына сүйенген ол, кейін келе, өзі біраз афоризмдердің авторы атанды. Уинстон Черчилльдің «Пессимист әрбір мүмкіндіктен қиындық көрсе, оптимист әрбір қиындықтан мүмкіндік көреді» деген сөзі күллі әлемге ағылшын мақалындай жайылған. Біздің елге келсек, Президент Нұрсұлтан Назарбаев та өз Жолдауларында, халықпен кездесулері мен сұхбаттарында қазақ мақал-мәтелдерімен қатар, Шығыс пен Батыс нақылдарын жиі қолданады. Сонымен, қазақ Президенті мен өзге де әлем елдері басшыларының сүйікті мақал-мәтелдері мен афоризмдері қандай?Мақалдап сөйлеп, халыққа ой тастайды… Жалпы, қазақ Президентінің сүйікті мақалдарының санатына ауызбіршілік, ынтымақ, елдік пен тәрбие, отансүйгіштік тақырыбындағы сөздер көбірек кіретін сияқты. Олай дейтініміз, Елбасының халыққа арналған жыл сайынғы Жолдауларында осы тақырыптарды қамтитын халық даналығынан үзінділер беріліп отырады. Мәселен, таяуда жария етілген «Қазақстан-2050» стратегиясында Президент қазақтың бірнеше мақалын қолданды: Біріншісі – «Қыздың жолы жіңішке». Осы сөзді айта келе, Президент: «Біз әйел затына – анаға, жарға, қызға деген қапысыз құрметті қайта оралтуға тиіспіз» деген еді. Екіншісі – «Әкесі қой баға білмегеннің баласы қозы баға білмейді». Бұл бала тәрбиесінің ата-ана үшін ортақ міндет екенін айғақтау үшін айтылған сөз. Үшіншісі – «Бірлігі бар ел озады, бірлігі жоқ ел тозады». Тағы бірі – «Отан оттан да ыстық» мақалы. Бірлік-ынтымақ демекші, байқауымызша, Президенттің жыл сайынғы әрбір Жолдауы ауызбіршілікке үндейтін мақал-мәтелмен аяқталады. Мәселен, соңғы 4-5 Жолдауға тоқталсақ, Президенттің «Игілік басы – ынтымақ» (2012 жылғы, 27 қаңтардағы Жолдау), «Ырыс – ынтымаққа жолығады, дәулет бірлікпен толығады», «Бақ берерде елге ырыс қонады, ұстанған жолы дұрыс болады», (28 қаңтар, 2011 ж.), «Ынтымақты елде бақ тұрар» (29 қаңтар, 2010 ж.), «Саусақ бірікпей, ине ілікпейді» (6 наурыз, 2009 ж.) дегендей мақал-мәтелдердің сөз соңында қолданылғанын байқайсыз. Бірақ Президенттің ең көп мақал-мәтелдер мен афоризмдер қолданған Жолдауы – «Қазақстан-2030 стратегиясы» деуге негіз бар. 7 мерзімді басымдықты айқындаған Жолдауда бас-аяғы 20 мақал-мәтел, афоризм мен ұлағатты сөздер қолданылған. Оның алтауы – қазақ мақал-мәтелдері, атап айтсақ, «Өткен күннен алыс жоқ, келер күннен жақын жоқ», «Сақтықта қорлық жоқ», «Таршылықты көрмеген кеңшіліктің парқын білмейді», «Тазалық – саулық негізі, саулық – байлық негізі», «Шапшаң жүргенге шаң жұқпас» және Төле бидің «Бірлік жоқ жерде тірлік жоқ» деген сөзі. Сондай-ақ айтулы Жолдауда Вергилий, Гейне, Соломон, Шекспир, Франклин, Фирдоуси, Сервантес, т.б. Батыс пен шығыс ғұламаларының сөздері келтіріледі. Оның ішінде Гейненің «Әр дәуірдің өз міндеттері бар», Соломонның «Бастығы көп ел заңнан таяды», Франклиннің «Бүгінгі бір күн ертеңгі екі күнге татиды», Боувидің «Күштімін деген сенімнің өзінде күш бар», Сервантестің «Байлық – байлыққа ие болуда емес, оны ұқсата білуде», т.б. дана сөздер ұран сияқты қоғамға тасталған еді. Кім білсін, бұл ұлағатты сөздердің де бір септігі тиді ме, әйтеуір, «2030 – стратегиясында» айтылған бүкіл мақсат-міндеттерді атқарып, өзімізді толықтай «Қазақ мемлекеті» деп атаумен қатар, «Мәңгілік ел» болатын 2050 стратегиясына бет алып барамыз. Тағы бір айта кетерлігі, егерде Президент 2030 жылға бағытталған стратегияда «Біз бүгін қай жерде тұрмыз?» деген сұрақ төңірегінде толғанса, 2050-стратегиясында «Қайда бет алдық?», «Біз қайда барамыз?» сияқты сауалдарды қойып, Қазақстанның дамыған 30 елдің қатарына кіру қажеттігін баса айтады. Жоғарыда айтқанымыздай, қазақ президентіне негізінен, бірлік пен ынтымаққа үндейтін мақал-мәтелдер жақын. Сондай-ақ Президент еңбек тақырыбындағы ұлағатты сөздерді де жиі қолданады. Әсіресе, ел есінде жүретіні – «Көз қорқақ, қол батыр» нақылы. Ресей баспасөзі «еуропалықтардың Владимир Путинді «Жаңа Черчилль» деп атайтынын жарыса жазып жатқан заманда орыс журналистердің өздері кейде бұл кісінің афоризмдерді біршама өзгертіп, түпнұсқада айтудың орнына, бұрмалап жеткізетінін жасырмайды. Мәселен, бірде Путин римдіктердің «Сен ашулысың ба, онда сенікі дұрыс емес» деген нақылын біршама «редакциялап» айтып қалған дейді. Ресей президентінің жиі қолданатын мақал-мәтелдеріне «Пусть жену свою учить щи варить», «Все эти 8 лет я пахал как раб на галерах, с утра до ночи», «Не говори гоп, пока не перепрыгнешь», т.б. жатады. Ел аузына тарап кеткен Путиннің бір сөзі мынау: «Мен Буштың ранчосында түнегенімде қатты толқыдым. Оның өзі бұрынғы тыңшыны өз үйіне жіберген соң не боларын ойлануы керек еді. Бірақ Буштың өзі де ЦРУ-дың бұрынғы басшысының баласы ғой. Сондықтан біз бір отбасындай болдық». Болашақта Владимир Путин Омар Хайямнан да үзінділер келтіретін шығар, себебі журналистермен өткен бір кездесуінде дәл осы парсы философының еңбектерін оқып жатқанын жеткізген еді. АҚШ президенті Барак Обаманы ұлағатты сөздер мен мақал-мәтелдерге жиі жүгінетін саясаткерге жатқызуға болмайды. Бірақ бұл бүгінгі Батыс саясаткерлерінің бәріне тән нәрсе. Елдің есінде қалғаны, Барак Обаманың Ресей – АҚШ іскерлерінің саммитінде орыстың жеміс-жидектерге қатысты айтылған мақалы еді. Өз кезегінде президент: «Орыс тілінде мынандай мақал бар: әр жеміс-жидек өз уақытында пісіп-жетіледі», (Әр нәрсе өз уақыт-сәтімен авт.) деген еді. Ал күллі әлемге тараған Каирдегі баяндамасында ол бұрынғы мемлекет басшысы Томас Джефферсонның: «Біздің күшімізбен бірге біздің даналығымыз да арта түседі деп сенемін, ол бізге білек күшін аз қолданған сайын данышпандығымыздың артатынын үндеуі тиіс» деген ұлағатты сөзін айтып, барша мұсылмандардың ризашылығына бөленген еді. Барак Обаманың өзі де кейде байқамай ұлағатты сөз айтып қалады. Каирдегі баяндамасында ол: «Мен Батыстағы кейбір азаматтардың өзінің шашын орамалмен жапқан әйелдің өз теңдігінен айырылады деген көзқарасымен келіспеймін, бірақ әйелді білімнен қол үздіру – тең құқықтардан айыру» деген еді. Беларусь президенті Александр Лукашенко қытай реформаторы Дэн Сяопиннің «мысықтар» туралы мақалын ерекше жақсы көреді. Болмаса, бұл нақылды 2003 жылдан бері бір емес, 6 рет қайталай ма? «Еурорадионың» хабарлауынша, әр жылдары әртүрлі жағдайларға байланысты Лукашенко қытай саясаткерінің «Мысықтың түсі қандай болса да, бәрібір емес пе, бастысы, оның тышқан аулауында» деген ұлағатты сөзін қолданған көрінеді. Соңғы жылдары беларусь басшысы бұл нақылға өзінше өзгеріс енгізіп айтып жүр. Оған 2012 жылдың 30 наурызында жекешелендіруге қатысты айтылған мына мәлімдемесі дәлел: «Қытай саясаткері әрі реформаторы Дэн Сяопин айтпақшы, мысықтың түсі қандай болса да, ол ақ мысық бола ма, қара мысық бола ма, бәрібір, ең бастысы, тышқан аулауы керек. Басқаша айтсақ, нәтиже маңызды» деген екен. Осыдан 4 жыл бұрын «Айқын» газеті «Саясаткердің сүйікті мақалы – өмірлік ұстанымы ма?» (23.04.2009 ж.) деген мақала жариялап, онда бүкіл қазақ саясаткерлерінің сүйікті нақыл сөздерін келтірген еді. Жалпы, бүгінде байқап отырғанымыздай, халық даналығына көп жүгіне бермейтін Батыс әлемі ата-баба ұлағатынан да ажырап бара жатқандай. Керісінше, қазақ қоғамы үшін қашанда билер мен жыраулардың, хандар мен сұлтандардың, тіпті біз бүгін «халық даналығына» балайтын, бірақ кезінде бір қарапайым, бірақ парасатты белгісіз біреулердің айтқан дана сөздері қашанда маңызды. Бүгін Батыс күшіне сенсе, Шығыс ақыл-парасатына сенеді. Яғни мақалдап сөйлейтін қоғамның ой-өрісі де кең болмақ. Кәмшат ТАСБОЛАТ |
