Осыдан біраз уақыт бұрын «Алтайдай асылымызды алақаннан шығарып алмайық» деген тақырыппен Қытайға қарасты Алтай аймағы және онда тұратын қазақтар туралы шағын дүние жазған едік. Бұл жолы соның жалғасы ретінде Ресейге тиесілі Алтай Республикасы мен Алтай өлкесі, сонда мекендейтін қандастарымыз туралы аз-кем ақпаратпен бөлісудің орайы келді. Оған себеп те жоқ емес…
Жақында Ресей федерациясының Алтай өлкесінде тұратын отандастардың мәселелері бойынша әлеуметтік және аналитикалық зерттеулер кітабы (2014 жылы шыққан) қолыма тиді. Еңбекті Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамыту және қоғамдық-саяси жұмыс комитетінің тапсырысымен «Қоғамдық пікір» зерттеу институты дайындағанын айта кетейік. Олай болса, кітаптағы мәліметтерді пайдалана отырып, Ресейдің Алтайында тұратын қазақтарға байланысты кейбір жағдайларға қысқаша тоқталайық.
Ресейде Алтайға қатысты екі субеъекті бар. Оның бірі Алтай Республикасы, екіншісі Алтай өлкесі деп аталады. Алдымен солар туралы жеке-жеке қысқаша анықтама беріп өтейік.
Алтай Республикасының орталығы Горно-Алтай қаласы. Республика солтүстік батыста Алтай өлкесімен, оңтүстік батыста – Қазақстанмен, оңтүстікте – Қытай және Моңғолиямен, шығыста – Тыва және Хакасия Республикаларымен, солтүстік шығыста Кемерово облысымен шекараласады.
Алтай өлкесі Сібір федералдық округіне кіреді. 1937 жылы 28 қыркүйекте құрылыпты. Әкімшілік орталығы Барнауыл қаласы. Оңтүстік және батыста Қазақстанның Шығыс Қазақстан және Павлодар облыстарымен солтүстік және солтүстік-шығыста Новосибирск, Кемерово облыстарымен, оңтүстік-шығыста – Алтай Республикасымен шектеседі.
Жалпы, 2010 жылғы бүкілресейлік санақ нәтижесі бойынша аталған елде 647 мың 732 қазақ тұрады екен. (2002 жылғы саннан 6 мың 230 адамға азайған) Солардың ішінде 13 мыңға жуық қандасымыз Алтай Республикасын, 8 мың қандасымыз Алтай өлкесін мекенденген. Жиыны 20 мыңнан астам қазақ. Және олардың негізгі бөлігі тарихи ата қоныстарында отыр деуге болады. Бұған дәлел – зерттеу бойынша сауалнамаға қатыстырылған 239 респонденттің 94 пайызға жуығы сонда туылған. Және олардың 32 айызы үш ұрпақтан бері, 20 пайызы төрт ұрпақтан бері, 25,5 пайызы ата-бабаларынан бері сонда мекендеп келе жатқан байырғы тұрғындар екенін айтқан. Ал, қазақтардың аталған өңірлерге қалай келгені жайлы түрлі тарихи оқиғалар бөлек әңгіме. Негізі, олар шекара бөлінгенде жерімен Ресейдің иелігіне өтіп кеткені белгілі…
«Қоғамдық пікір» институты зерттеу географиясы ретінде Алтай өлкесінен Құлынды ауданының орталығы Құлынды қалашығын, сол ауданға қарасты Керей ауылын, Славгород ауданының Куатовка ауылын және Славгород қаласын алса, Алтай Республикасынан Қош-Ағаш, Жаңа-Ауыл, Ташанты селоларында сауалнама жүргізген.
Осы жерде «Құлынды» атауына байланысты мынадай қызықты жайды айта отырайық. Құлынды — айнадай жарқыраған көлдері көп, шұрайлы дала екен. Сол себепті онда қазақтар көп қоныстаныпты. Жердің шөбі шүйгін болғаны сондай, биіктігінен құлын көрінбейді. Енесін таба алмай, адасып қалған құлындар көп болған дейді. Содан «қандай дала?» деп сұрағанда құлыны көп дала, құлынды дала деп жүріп, ақыры жер «Құлынды» аталыпты. Қош-Ағаш атауы да нақты географиялық жағдайға байланысты қойылса керек. Себебі, Алтай Республикасы аумағына кіретін Алтай тауынан ары асып, Моңғолия жеріне жүрген сайын орман азайып, Қош-Ағаш ауданына барғанда ағаш болмайды. Сондықтан, жолаушылардың енді ары қарай ағаш жоқ, қош бол ағаш, қош ағаш деген сөзіне байланысты жер атауы қалыптасқаны айтылады. Жоғарыдағы екі нұсқа да көңілге қонымды, шындыққа жанасымды деп есептейміз.
altai 8
Жалпы, Ресейге қарасты Алтайдағы қазақтар туралы алуан түрлі тақырыптар бойынша зерттеу жүргізіліпті. Біз олардың бәріне тоқталмай тіл, дін, салт-дәстүрге қатысты бірнешеуі бойынша мәліметтер келтірейік.
Осы арада айта кететін бір жайт – Алтай Республикасындағы Қош-Ағаш ауданы, Мұңғұлияның Баян-өлгей, Қытайға қарасты Алтай аймақтары бір-бірімен жиі қатынас жасап тұрады. Аталған аймақтар шекаралас болғандықтан, Қош-Ағаштағы қандастар қазақ тіліндегі радио, теледидар хабарларын тыңдап, көріп отыруға мүмкіндігі бар. Бұл өз кезегінде олардың мәдени-рухани байланысын күшейтіп, тіл, дін, салт-дәстүрін жоғалытпай, жаңғыртып, байытып отыруға үлес қоспақ. Осы тұрғыда, аталған аймақ басшыларының алысты ойлайтын ұлт сүйгіштігі мен қазақы қаннының күштілігіне риза боласың.
Сауалнама бойынша орыс жеріндегі Алтай қазақтарының 48 пайызы Ресейді, 47 пайызға жуығы Қазақстанды отаным деп санайды екен. Тілдік жағдай бойынша олардың 94 пайызы қазақ тілін ана тілі есептесе, өкінішке орай, 5 пайыздан астамы орыс тілін атаған. Ал, қандастарымыздың 62 пайызын ана тілдің бүгіні мен болашағы алаңдатады. Жалпы, Ресейге қарасты Алтайдағы қазақтардың 90 пайызы отбасында, басқа да өзара қатынаста қазақ тілін қолданады екен. Енді олардың ұрпағы ана тілдерін ұмтыпауы үшін Қазақстан тарапынан мәдениет, баспасөз, білім, оқу құралдары бойынша қолдауларды көбейте түссе ұтылмасымыз анық. Өйткені, олардың 54 пайызы орыс тілінде кітап оқыса, 52 пайызы осы тілде музыка тыңдайды, 74 пайызы кинофильмдер, 73 пайызы баспасөз, 77 пайызы телебағдарлама, 82 пайызы интернет апқараттарын орыс тілінде көріп, оқиды. Қош-Ағашта тек «Шүйдің нұры» атты газет шығады. Қазақтар Алтай республикасындағы алтайлар деп аталатын халықтың да тілін біледі. Өйткені, ол қазақ тіліне жақын. (Жалпы түп төркіні қазақ деп аталатын алтайлар туралы да әңгіме көп…)
Бір қуанарлығы, соңғы жылдары ол жақтағы қандастарымыз Қазақстанның «Отау-ТВ» құрылғысын орнатып, сол арқылы қазақ тіліндегі хабарлар мен тела бағдарламаларын, концерттерін тамашалайды екен. Бір қызығы, ондағы қандастарымыздың көбі еліміз әншілерінің ішінде Қайрат Нұртасты жақсы таниды, одан кейін Роза Рымбаева және «Мұзарт» тобымен таныс. Ал, ақын-жазушылардан әрине, Абай Құнанбайұлы, Мұхтар Әуезов, Ыбырай Алтынсарин секілді тұлғаларды жақсы біледі.
Жалпы, Алтай Республикасы мен Алтай өлкесі қазақтарының тіл, дін, салт-дәстүрді сақтауы көңілге қуаныш ұялатады. Олардың 96 пайызы Ислам дінін ұстанады. 75 пайызға жуығы Құрбан айт мерекесін атап өтеді. Соған орай, олардың 67 пайызы өздерінің қазақ тілін ұстап қалуына дін себепші болды деп есептейді. Қазақтар шоғырлы отыратын ауылдардың көбінде мешіт бар. Сондай-ақ, Алтай өлкесінің Славгород қаласында үлкен мешіт құрылысы салынып жатыр.
Ал, қандастарымыздың дені ұлттық салт-дәстүрін сақтаған, ұлттық мерекелерді тойлап, ұлттың өнерін құрметтейді. Тағы бір қосымша мәлімет, олардың 52 пайызы ұлттық би ретінде Қаражорғаны, 45 пайызы Қамажайды билейтінін айтқан. Біз көбіне Ресейге қарасты қазақтарды ұлттық болмысын ұмытыңқырап қалған деп ойлаймыз. Бірақ, Алтай қазақтары туралы бұлай айта алмаймыз, себебі олар өз ұлттық ерекшеліктерін, ұлттық құндылықтарын жоғалтпаған. Әрине, қандастарымыздың арасында бірен-саран өзін орыс деп есетпейтін, ана тілім орыс тілі дейтін, балаларына орысша есім қоятындары да бар екенін жоққа шығаруға болмайды. Бірақ, ол көптің ішінде теңізге тамған тамшыдай ғана. Тек алдағы уақытта ондай бауырларымыздың саны өспей, керісінше азаюын қадағалап отыру өте маңызды.
Қандастарымыздың әлеуметтік-экономикалық жағдайы онша мәз емес. Олардың тек жартысы ғана тұрақты жұмыс істейді. Жастардың көбі жұмыссыз болғандықтан Барнауыл, Горно-Алтай қалаларына кетіп қалады. Тұрғындар негізінен ауыл шаруашылығы арқылы күн көреді. Осы орайда қандастарымызды еліміздегі жұмыс беру бағдарламаларына тартып, балаларын жоғарғы оқу орындарына қабылдау жайын реттесе жақсы болар еді. Шынын айтқанда, олардың біразы Қазақстанға келіп оқиды, осында жұмыс істейді. Бірақ, ағайынға сәл дем беріп, қолтығынан сүйеп жіберетін тетікті іске қоссақ, қалған жастарды елімізге тартуға, отанына оралтуға себі тиер еді. Ағайындардың дені екі ел арасында мәдени байланыстың күшейуін және жастарға қатысты бағдарламалардың қолға алынуын қалайды. Көші-қон жайына келсек, қандастардың көбі өз атамекендерінде отыра бергенді жөн көреді. Тек 20 пайызы ғана Қазақстанға қоныс аударуды жоспарлайтын көрінеді. Алайда, 90 жылдардың басында көп бөлігі қотарыла көшіп Қазақстанға келген Қош-Ағаш қазақтарының біраз белгілі-белгісіз себептермен қайтадан кетіп қалған. Қазір жалпы шеттегі қазақтардың көші сиреп кеткенін ескерсек, олардың елге келу ынтасы онша жоғары емес деуге болады. Ол үшін мемлекет тарапынан көші-қонға байланысты ыңғайлы заң қабылданып, шеттегі қазақтарды отанға топтастыратын жағымды саясат қолға алынса құба-құп.
Қорыта айтқанда, Ресейдің Алтай өлкесі және Алтай Республикасында отырған қандастарымыздың жағдайы бір қалыпты. Аталған зерттеу еңбек олар туралы жан-жақты мәлімет берген құнды дүние деуге болады. Осындай жұмыстар болашақта да жүргізіліп отырса тіптен жақсы. Алда әлемдік саясат қалай өзгеретіні белгісіз, бәлкім жақын уақыттарда елге ел, жерге жер қосылатын күн туар. Сол кезде төртке бөлінген Алтайды тұтас уысымызға түсіріп, алақанға аялай салатын заман да келетін шығар.
Мұрат Алмасбекұлы
«Қамшы» сілтейді
