?о?ам ?айраткері, а?ын М?хтар Шаханов рушылды??а ?арсы ?о?ам?а ?ндеу тастады. Ол ?ндеуге зиялы ?ауым ?кілдері, газет-журнал редакторлары ж?не бір топ ?нер ?айраткерлері, ?зын-ыр?асы 143 адам ?ол ?ой?ан. Б?л ?ндеуді ж?ртшылы?, ?деттегідей, ?рт?рлі ?абылдады. Бірі ?уана ??птаса, бірі сыни пікір айтып жатыр. Десе де, б?л м?селе т??ірегінде М?хтар Шахановты? ?зімен ке?інен с?хбаттасуды ж?н к?рдік.
Жас ?аза?: Рушылды? – ?азіргі кездегі ?зекті м?селелерді? бірі. Тарихымыз?а ??ілсек, ру-тайпалар бір кезде ?аза?тарды? бірігу процесіне ы?пал етсе, ал ?азіргі ?о?амны? дамуына кері ?серін тигізіп отыр. Осы м?селені к?теруге сізге не т?рткі болды?
М?хтар Шаханов: Мен ?з басым рушылды? сезімнен биік т?р?ан адаммын. ?азіргі кезде б?кіл ел осы аурумен ауырып отыр. Елімізді? ?ай ??іріне барса?, алдымен руы?ды с?райды. Тіпті кейбірі «Сіз п?лен рудансыз ?ой, мен де сол руданмын» деп руы?ды да айтып береді. Мен сондай адамдар?а бас?аша к?збен ?араймын. Тіпті осы бізді? руды? белгілі, ата?ты адамдары жиналып ?здерінше кітап шы?арыпты. Онда кімні? ?ай атадан таралатыны туралы деректер берілген. Мен со?ан байланысты ?арсы пікір білдірдім. Мені? ?азіргі ?стан?ан ба?ытым былай: Ол ж?з жерден мені? руымны? адамы болсын, жа?ыным немесе туыс?аным болсын, егер ол елдік, ?лтты? м?ддеге тамыр жібермесе ж?не мені? ?станымыма сай ?зіні? шынды?ын жо?алтып алса, мен ?шін оны? ??ны – бір тиын. Кім болса, ол болсын, елдік, ?лтты? м?ддеге тамыр жіберген, ?лтты? м?ддеге жаны ашы?ан адам ?ана – мені? туыс?аным. Міне, осындай ба?ыт ?стадым. Жасыратыны жо?, сонды?тан да жал?ыз ?алып келе жатырмын. Руластарымны? к?пшілігі менен шеттейді. Олар мені? жо?арыда айт?андай талап ?оятынымды біледі. Ал Шымкентте ?рбір ру адамдары ?з руына арнап биіктігі п?ленбай метр ескерткіштер салып жатыр. Бірінен-бірі асады. Содан кейін ?з руынан шы??ан адамдарын д?ріптеу жа?ы да жол?а ?ойыл?ан.
Жас ?аза?: М?ны? себебі неде?
М?хтар Шаханов: М?селен, кейбір к?сіпкерлерді алып ?арайы?. ?азір бай адамдар к?п. Олар елдік, ?лтты? м?ддеге м?лде жоламайды. ?ор?ады. Ал туыс?андарынан еште?е аямайды. ?з руыны? шаруасы болса, о?ан барын т?гіп салады. Мысалы, ескерткіш салу немесе а?ша беріп, демеушілік ету секілді істерде аянып ?алмайды. М?селен, мені? «Мемлекеттік тіл» ?о?амды? ?оз?алысын бас?арып келе жат?аныма к?п жыл болды. Бірде-бір бай к?сіпкер ?ол ?шын соз?ан емес. Кейбір ?о?амды? м?селелерді реттеуде ?з айлы?ымызды ж?мсаймыз.
Жас ?аза?: Жал?ыз себеп к?сіпкерлерде деп ойлайсыз ба?
М?хтар Шаханов: Жо?, ?рине. Ол біреуге ж?рдем беретін болса, руластары о?ан бас?аша к?збен ?арайды деп ?ор?ады.
Жас ?аза?: Ке?ес д?уірінде б?л м?селе ?андай еді?
М?хтар Шаханов: Ке?ес ?кіметі кезінде рушылды? д?л ?азіргідей бол?ан емес. Ол кезде ж?рт именетін, рушылды? м?ддесі ашы? айтылмайтын. ?азір б?л ж?рт ойлама?ан де?гейге к?терілді.
Жас ?аза?: Мені?ше, рушылды?ты? екі т?рі бар секілді. Бірі – т?рмысты?, екіншісі – саяси сипатта?ы. Осыны? екіншісі ?ауіптірек секілді. Жалпы билік ж?йесінде осы рушылды? ?аншалы? де?гейге жетті деп ойлайсыз?
М?хтар Шаханов: Жо?ар?ы, орта, ж?не т?менгі билікте де ?ркім ?з руластарын ма?ына топтастыратыны ешкімге ??пия сыр емес. Министрлік болсын, облыс басшылы?ы болсын, к?пшілігі ж?рт?а сездірмей ?з руластарын тарту?а тырысады. Б?л м?селе ?лкен де?гейде, ашы? т?рде тал?ылану?а тиіс деп есептеймін. Рушылды? ?шін жанын салып ж?ргендерді ?ялтуымыз, ойландыруымыз, сескендіруіміз де керек. Онсыз б?л іс о??а баспайды.
Жас ?аза?: Сіз сайлау?а к?п ?атысты?ыз. ?зі?із ?ызылорда облысынан т?сті?із. Сонда сайлау кезінде рушылды?ты? беле? алатынын бай?ады?ыз ба?
М?хтар Шаханов: Рушылды? ?ай жерде де ?з к?шінде. Біра? мен оны ?лтты? м?ддеге же?діруге тырыстым. М?селен, ?ызылорда облысынан екі рет депутатты??а ?ттім. Ал?аш?ы сайлауда мені? ?лтты?, елдік м?дде т??ірегінде айт?андарым бар, ?ле?-?ндерім бар, соларды? салма?ы басып кетті де, менімен сайлау?а т?скен ауданны? бірінші хатшысыны? туыстары да, тіпті келініне дейін ма?ан дауыс беріпті. Сайлау кезінде рушылды?ты? беле? алатыны рас.
Жас ?аза?: Рушылды?ты? кесірі неге апарып со?ады?
М?хтар Шаханов: 2009 жылы, біз негізін «американды? ?лттан» алатын «?аза?станды? ?лт?а» ?арсы шы?ты?. Алдымен мен ашты? жариялайтын болдым. ?лтты? м?ддеге «?аза?станды? ?лтты?» тигізер зардабын баспас?зде ж?рт?а орны?ты ж?не ай?ын т?рде т?сіндіре ал?анды?ымыздан ?ана, б?кіл санасымен рушылды??а берілген ?лкен топтар біз жа??а шы?ты. Соны? ар?асында ?ана же?іске жеттік. Біра? ыл?и осындай м?мкіндік бола бере ме? ?зі?із білесіз, ?азір ?р руды? ?з президенті бар. Негізінен, ол не айтса, сол болады. Белгілі бір іске кіріспес б?рын, сол президентінен р??сат с?райды. Сонды?тан ?лтты? м?ддеде ?йымдас?ан т?рде бірлесіп ?имылдай алмайтын жа?дай?а жеттік. Міне, ?асірет ?айда жатыр?
Жас ?аза?: Рушылды?пен к?ресу жолдары ?айсы?
М?хтар Шаханов: Рушылды?ты? тигізер зардабын газет-журналдар ар?ылы, телеарналар ар?ылы ке? т?рде тал?ылауымыз керек. ?рине, ?ркім ?зіні? т?п-тамырын, ата-тегін, руын білуі ?ажет. Біра? ?з ата-тегі?ізге, ?з руы?ыз?а деген махаббаты?ыз, орта? м?ддеге, б?кіл ?аза? хал?ына деген сенімі?із бен махаббаты?ызды басып кетпеуі керек. Осы сенімі?із іске ?осыл?анда ?ана сіз жеке рулы? м?ддеден биік т?расыз.
Жас ?аза?: ?аза? ?азір тек ру?а емес, дінге де б?лініп жатыр. «Б?лінгені б?рі жейді» дегенні? кері осы емес пе?
М?хтар Шаханов: Б?рын ?аза? жерінде бір-а? негізгі дін болды. Ол ислам діні еді. Патшалы? Ресей т?сында орыстандыру саясатына орай христиан діні келіп орны?ты. Я?ни екі дін ?атар салтанат ??рды. Ал б?гінгі та?да ?аза?станда 4,5 мы?нан астам ?р т?рлі дінні? б?ліктері, т?рлі діни а?ымдар бар. Жасыратыны жо?, б?л елімізді б?лшектеуге айналды. Мысалы, А?Ш жыл сайын т?рлі діндерді б?лшектеуге 11 млрд доллар ?аржы б?ліп отырады екен. Соны? ?лкен б?лігі ?аза?стан?а келіп жатыр. Б?л тіпті рушылды?тан да ?ауіпті. Парламентте ж?ргенімде осы м?селені бірнеше рет к?тердім. К?рделі м?селелерді ж?нге салатын арнайы за? керек еді. ?азіргі за?ны? да к?п н?рсеге шамасы жетпейді. Осы сала ?лі к?п проблеманы ішіне б?гіп жатыр.
Жас ?аза?: ?аза? тілге б?лініп ж?р. Орыстілді ?аза?тар мен ?аза?тілді ?аза?тар бірін-бірі т?сінбейді. Енді тілге ?ана емес, ру?а, дінге б?лінсек, бір-бірімізді м?лде т?сінуден ?алмаймыз ба?
М?хтар Шаханов: Тілге б?ліну жа?ына келейік. ?ткен жолы биліктегі біреулерді? «?азіргі та?да ?аза?тарды? 30 пайыз?а жуы?ы ?ана ?з тілінде о?ып, жаза алмайды» дегенін о?ыдым. Б?л – ?тірік. Мені? есептеуімше, ?азіргі ?аза?тарды? 60 пайыз?а жуы?ы сондай д?режеде. Та?ы бір ж?рттан жасыру?а тырысып ж?рген жайт бар. Ол мынау: ?азір Астанада?ы ?аза? балаларыны? 47 пайызы орыс мектептерінде о?ып, білім алуда. Ерте? оларды? болаша?ы ?алай ?алыптасады? ?з ана тілінде т?рбие алуды? ?лкен м?ні бар.
Тарихы? т?р сана?а ?ткел тастап,
?з тілі?де ойлау, с?йлеу то?тал?ан
с?ттен бастап,
Б?кіл баба рухымен
?лтты?, гендік, а?паратты?
байланысы? кесілер,
Та?дыры?нан атам?ра шамын
солай ?шірер.
?з тілі?ді жерсінбеуді?,
?з ана?ды менсінбеуді?,
Арсызды?ы ?ай д?уірде болып еді
тап?ырлы??
Ол – рухи м?гедектік,
?рі ?лтты? сат?ынды?.
Немістер мынадай т?жірибе жаса?ан. 10 а?ылшынны?, 10 немісті?, 10 французды? баласын анасынан туа салысымен бір б?лмеге жат?ыз?ан. ?лі еш?айсысы бір ауыз с?з естімеген. Ал?ашында олар?а неміс тілінде игі тілек білдіріп, жол болсын айт?ан. Сонда французды?, а?ылшынны? балалары ?ндемей жата берген. Ал немісті? балалары неміс с?зін естігенде, ерекше ?оз?алыс?а т?сіп, б?рі жапа-тарма?ай емізіктерін сора баста?ан. Осы тілекті а?ылшын тілінде айт?анда, а?ылшынны? балалары, француз тілінде айт?анда французды? балалары ?лгіндей мінез к?рсеткен… И?, б?л салада ойланатын м?селелер жетерлік.
?рбір бала ?зіні? ана тілін ме?геруі керек. ?йткені, тіл – е? ?лы ана. Ал ананы мойындамау ?лкен ?асіретке со?ады. Осыны ескеруіміз керек. М?селен, жапондарда бала 11 жас?а тол?анша тек ?ана ?з ана тілінде т?рбиеленеді екен. Олар солай ана ?уатын, ана ??діретін бойына сі?іреді. ?з анасын мойындама?ан адам ?зге ?лтты? да аналарын сыйламайды. Жапондарды? б?л т?жірибесі ?лкен ??рметке лайы?. Ал ана тілін бой?а сі?ірген он бір жастан кейін, ?анша тіл ?йренсе? де, ?з еркі?де. М?ны бізді? министрліктегілер т?сінуге шамалары жетпей отыр. ?азір біз балаба?шаларда, ?лі о? ?олы мен сол ?олын айыра білмейтін б?лдіршіндерге ?ш тіл ?йретуді жетістік деп санап жатырмыз. Мектепте де бірінші сыныптан бастап ?ш тіл о?ытылатын болды. Я?ни ана тілін тере? ме?геруге талпыныс жо?. Орысты? ?лкен ?алымдары да бала жас кезінде ?зіні? ана тілін бойына сі?іру керектігін жа?та?ан. Жапондар к?п елден алда т?р?ан мемлекет. Оларды? сол т?жірибесін неге біз ендіре алмады?? Б?л туралы айтты?, жазды?, жа?аласты?. Н?тиже жо?. ?аншама жылдан бергі бізді? зерттеуіміз к?рсеткендей, тілімізге ?арсы шы?ып ж?ргендер ?зге ?лтты? ?кілдері емес, ?з космополиттеріміз. Бала ?ай тілде т?рбиеленсе, ол – сол елді? баласы. Ресей ?и?аш мінез к?рсетіп отыр. Онда?ылар ?арама?ында?ы ?лттарды? тілін жойып, ашы?тан-ашы? ?лтты? мектептерді тек орыс тіліндегі мектептерге ауыстырып жатыр. Б?л – Б??, ЮНЕСКО-ны? за?дарына тікелей ?айшы ?рекет. Кезінде б??ан ?арсы Б??-?а, ЮНЕСКО-?а арнайы хат та жолда?анмын. ?азір тілге келгенде біз екіге жарылып отырмыз. Себебі, хал?ымызды? ?лкен б?лігі – космополиттер.
Жас ?аза?: ?лтымызды? т?тасты?ына рушылды?ты?, діни алауызды?ты?, тілге б?лінуді? т?ндірер ?аупі ?андай?
М?хтар Шаханов: ?азіргі кездегі билікте отыр?андарды? 75-80 пайыз?а жуы?ы ?аза? екенін ескерсек, сол ?аза?тарды? біразы – космополит. М?селен, б?рын?ы ?кімет ?йінде таза ?аза?ша жаза алатын бес-алты ?ана ?аза? бар болатын. ?азір де олар онша к?бейіп кетті деп ойламаймын. ?ал?аны ауызекі тілді білгенімен, жаза алмайтын косеке?дер, я?ни космополиттер.
Жуырда Астанада президентті? іс бас?армасыны? ауруханасында жаттым. М?ндай ауруханада жататын себебім мені? Т?тенше ж?не ?кілетті елші деген ата?ым бар. Осы ауруханада ?ш ж?зге жуы? ?аза? ж?мыс істейді. Соларды? шамамен 80-85 пайызы бір-бірімен тек орысша с?йлеседі екен. Ма?ан бір ?аза? келіншек келіп, «?ай жері?із ауырады?» – дегенді орысша айтты. О?ан ?арап т?рып: «мен орыспын ба?» – деп едім, «Нет, вы – казах», – деп жауап берді. «Онда неге ма?ан орысша с?йлейсі?? ?лде мемлекеттік тілді мойындамайсы? ба?» – деп с?радым. О?ан ?зіні? бас?а д?рігер ?ріптестерін ертіп келуді ?тіндім. Мен олар?а «?аза? тілі» атты ?німні? кіріспесінде жазыл?ан мынадай жайтты баяндадым: «?аза? хал?ыны? ар?ы-бергі тарихында ?зіні? ?лтына, тіліне ?арсы шы??ан ж?не ашы? т?рде ?лтты? рухын, тілін менсінбеген ?аза?тар бол?ан. ?ткен ?асырды? 20-жылдарында?ы ?лтымызды? дара т?л?асы ?лихан Б?кейхановты? пікіріне ж?гінсек, сол т?ста, Ке?ес ода?ында ?лкен билік басында?ылар?а жа?ыну ма?сатында, ?зіні? ата-тегін «Степнов» деп ?згерткен, ана тілін менсінбеуі былай т?рсын, ата-бабасыны? дінін де христиан дініне айырбаста?ан ?ліби Жангелдиннен бастап, жап-жас кезінде-а? д?ниеден ?ткен, «?аза?ты? тілі – ?лген тіл… Енді оны тек м?ра?ат?а ?ою керек», – деп дабыл ?а??ан, космополит Н?рболат Масанов?а дейінгі аралы?ты, я?ни ?лт?а, тілге ?арсы бас к?терген ?аза?тарды? ?мірін сарапта?анымызда та?дан?анды?тан жа?амызды ?стады?. Кім ?зіні? ?лтына, тіліне тас атса немесе оны? беделін т?сірерліктей менсінбестік мінез к?рсетсе, сол адамны? та?дыры трагедиямен бітеді екен. Зерттеу осындай ауыр шешімді ?йгіледі. ?йткені ?лтты да, тілді де ??дай жарат?ан. Ендеше, о?ан ?арсы ба?ыт ?стау, тікелей ??дай?а ?арсы шы?умен пара-пар іс болары даусыз». Осы ??гімеден кейін оларды? к?бі тіксініп ?алды. «Біз ?ай тілде с?йлесек те б?рібір емес пе?» – деген сенімде т?рбиеленген адамдармыз. Ана тілін менсінбеуді? ?лкен проблемасы болатынын бірінші рет сізден естіп т?рмыз» – деп к?мілжіді оларды? бірі.
Шадияр ?стемір?лы
http://www.jasqazaq.kz
