Шырша мерекесіні? т?п-т?ркіні т?ркілерден бастал?ан

Жер-ана а? к?рпесін ?ымтанып, ?скірік аяз дала кезіп, періштені? ?ауырсынындай а? ?лпа ?ар к?ктен жау?ан т?ста «Жа?а жыл келді» деп ?уанатымыз бар

. ?о?ам тарапы ?рт?рлі сын айт?анымен, жеме-жемге келгенде, Жа?а жылды д?ст?рлі т?л мерекедей т?рге оздырып, осыдан он ша?ты к?н б?рын ?ана к?пі кигізген Аяз ата?а ?алай шекпен жауып жібергенін а??армай ?алады. Арамызда беті нарттай ?ызар?ан Санта Клаус пен ?ріп ауыз?а сал?андай А?ша?арымыз ж?реді. Ал біз К?нді ?азы? етіп айнал?ан ?аламшарлардай шыршаны? ма?ында д??геленіп бара жатамыз. Неге? Мені?ше, оны? себебін аталмыш мерекені? т?п-т?ркіні т?ркілерге т?н екендігінен іздеп к?рген ж?н секілді. Сары майдан ?ыл суыр?андай етіп, осы м?селені? тігісін с?гіп к?релікші.

Ал?аш?ы с?з

«Жа?а жыл мерекесін ата-баба­ларымыз мерекелемеген» дейтін­дер­ді? бір?атары Иса пай?ам­барды? м?у­літінен (ту?ан к?нінен) ойын жыра? ет­кісі келсе, енді бір шо?ыры осы мейрамда «а?а?нан сілтеп, арып-аш?андарды» айтып, дат білдіреді. Та?ы бір тобы ?ы­тайды? тарсыл­да?­тарыны? бала­лар ?шін ?зірейілге айнал­?анын кесе-к?лдене?­детіп, ой-жорал?ы етеді. ??п! М?н­дай мысал­дар бай­­ды? малындай к?п бол­?анымен, «к?пті? т?кірігі к?лге ай­­нал­?анын» к?рген емеспіз. Кері­сінше, атал?ан мерекеге деген с?йіс­пеншілігіміз к?н санап ?сетін Тола­?айдай тау ?опарып ба­рады. Д?л осы т?ста тізгін тартып, «Жа?а жылды ?а­за­?ыландырайы?» деген бір ауыз с?зді айтатын, жез м?рт Ста­лин­ні? идеясында?ы жи­рен са?ал, к?к к?зді Аяз атаны? келбетін де ?згертіп, ?аза?, ?ала берді т?ркі а?ыздарында?ы кейпіне оралуына септесетін кез келген сия?ты. Себебі б?л ел ой­ла?андай Иса пай?амбарды? туыл?ан к?ні емес. Д?лел керек пе?

Жа?а жыл Исаны? (?.с.) ту?ан к?ні емес

532 жыл?а дейін б?кіл Еуропа христиан дініне сол к?збен ?ара?ан Диоклитанны? календарын т?тын­?ан. Кейіннен христиан дінін сенімі­ні? т??ыры еткендер Иса (?.с.) пай­?амбарды? туыл?ан к?нін Жыл ба­­сы еткісі келеді. Десек те, сол кез­дегі ?алымдарды? еш?айсысы Исаны? ?мірге келген к?нін біл­мейтін болып шы?ады. Сонда бо­са?а жа?та отыр?ан скифтен шы?­?ан есепші ж?лдызшы Диониси деген кісі: «Жары?ты? Иса пай?ам­барды? ту?ан к?нін мен білуші едім. Ол осыдан аттай 532 жыл б?рын д?ниеге келген», – деп, к?шпелілер ?шін ?асиетті сан болып есептелетін 532 деген санды то? еткізеді. Я?ни сол кездегі к?шпелілер табынатын аспан денелерінен Ай 19 жылда бір рет д??гелегін жа??ыртып отырады. Осы Айды? д??гелегіні? саны – 19 бен К?нні? д??гелегіні? саны 28-ді? к?бейтіндісі – 532. Осылайша, б?гінгі ?олданыста?ы григориан к?нтізбесіні? ?зін т?ркілер негіздеп берген. Осы деректі? ?зі Иса пай?амбарды? ту?ан к?ніні? негізсіз екенін а??артпай ма?! Ендеше, б?л мейрамны? тамыры ?ай жа?та жатыр?..

Алашты? А?селеуіні? бір с?зі

Белгілі этнограф-тарихшы А?­селеу Сейдімбек ?з кезе?індегі ?о­?амды? пікірге ?арсы біткен б?та?тай: «?мір-тіршілікте шарт­тылы?тар ?те к?п. Сол шарттылы?­тарды? е? ?ажабы адам бала­сыны? уа?ытты межелеуіне ?атысты. М?селен, осы к?ндері б?кіл­халы?ты? ?уа­ныш ретінде той­ланып жат?ан Жа?а жыл мей­рамын ала­йы?шы. ?алыптас?ан ??ым бойынша, Жа?а жыл, я?ни 1 ?а?тар – Иса пай­?ам­барды? ту?ан к?ні. Б?кіл христиан ?лемі осылай деп т?сінеді, осындай деп той­лайды.

Ол тойына «Рож­дество Хрис­това» деп ат берген. Орыстар православ сенімінде бол?анды?тан, б?рын?ы Юлиан к?нтіз­бесіні? межесі бойынша, желто?санны? 25-ін Исаны? ту­?ан к?ні деп тойлайды. Мен бір ?ызы?ты пікір айтайын. Осы Жа?а жыл тойы арысы Еуразияны? ежелгі к?шпелі скиф-са?­тарыны?, бергісі б?гінгі т?ркі халы?­та­рыны?, оны? ішінде, ?аза?тарды? да байыр­?ы мейрамы деп есептеймін», – депті. ?рине, ?аза? этно-танымыны? к?ксе?гірі б?л с?зді бекер айтпаса керек-ті.

Т?ркілерге т?н белгілер

Аяз атаны? шапаныны? ?зі ?азіргі ?аза? шекпенінен айырмасы жо?. ?ай еуро­палы? д?л осындай ?лгіде киім тіккізіп киген еді? Сол Аяз ата мен Санта Клаусты? б?рігіне к?з ж?гірті?ізші. Та?ы да т?р­кілерді? келбеті к?з алды?ыз?а келеді. Ал т?рлі а? келбетіне еніп, ертегі кейіп­керіне айналу д?ст?рі де даланы?, жан-жан­уарды? к?йін жа?сы білетін к?шпелілерге т?н екені айтпаса да т?сінікті. Шырша безендіруді? ?зі а?ты? байлаудан ту?аны аны?.

Кейбір деректер, Аяз атаны? т?ркілік а?ызда?ы ?ызыр ата екенін айтады. Б?л пікір де негізсіз емес болса керек. Себебі т?ркі елдеріні? ішіндегі баш??рт, татар, ш?баш сынды халы?тар ?лі к?нге 25 желто?санда «Нарту?ан» мерекесін той­лайды.

Аман?ос Мектептегі, т?ркітанушы:

– ?з басым Жа?а жыл мерекесіні? т?бі т?ркілерден бастал?ан деген деректерді к?рген жо?пын. Десек те, осы мейрамда т?ркілерге т?н кейбір атрибуттар са?тал?ан секілді. Мысалы, жа?ажылды? шырша?а келейік. ?а­ламды? философияда «?лемдік а?аш» деген т?сінік бар. Б?л п?лсапаны? т?п-т?ркіні т?ркілердікі екені рас. ?азір б?л ??ымды кейбір т?ркітанушылар «байтерек» деп т?сіндіріп ж?р. Негізі, б?л – «бай тірек» деген с?з. Оны? тарихы тікелей руна жазуымен бай­ланысты. ?йткені руналы? концепцияда осы?ан ?атысты ??ым-т?сініктер к?птеп кездеседі. Бізді? салт-д?ст?рімізде а?ты? байлау деген ??рып ?лі де кез­деседі. Демек, б?л ??рыпты? тамыры тере?де деуге болады. 

Серік Ер?али, т?ркітанушы:

– Б?гінгі Аяз ата мен А?ша?ары?ыз бізге 1930 жылдары Сталинні? б?й­ры?ымен кіргізілген. Т?ркілер шыршаны «?йіл­генні? а?ашы» дейді. ?йілген дегені?із –  «иол?ан» деген с?з. ?йткені т?ркі с?здері кейде жуан, кейде жі?ішке болып айтыла береді. Я?ни «елка» деп ж?ргеніміз, «иол» «жол», «жолшы» дегенді білдіреді. Сол «жолшы?ыз» ?азіргі тілмен айтса?, ?ызыр ата деген ??ым?а саяды. Сібір халы?­тарында, я?ни т?ркілерде «к?нні? туылуы» деген мейрамдар бол?ан. Оны «нарту?ан» деп ата?ан. Шубаштар, татарлар, баш­??рттар сол нарту?анды ?айтадан ?алпына келтіріп, тойлап ж?р. Оларда «желто?санны? 21-22-сінде к?н ?леді де, 25 желто?санда ?айтадан туылады» деген сенім бол?ан. Осы мерекені Рим империясы Иса пай?амбарды? ту?ан к?ні ретінде енгізіп жіберген. М?ны Еуропаны? ?зі де жо??а шы?армайды. Сонымен ?атар, 25 жел­то?санда «ежелгі дінсіз халы?тарды? к?нге табыну мерекесі бол?ан» деген н?с?а бар. Сол мерекеге орай Исаны? ту?ан к?ні белгіленген делінеді. М?нан ??атынымыз, Жа?а жылды? б?кіл атрибуттары, ырым-жорал?ылары т?ркілерге т?н. ??ндар Еуропаны жаула?анда барлы? ??ндылы?­тарын сол елдерге ала бар?ан. Рим им­периясы халы?ты ауызды?тау ?шін амал жо?ты?тан осы мерекеге христианды? сипат беруге тырыс?ан. Осындай дерек­терге ?арай отырып, б?л мерекені «Жа?а жыл» деп ?спеттемесек те, к?нтізбелік жыл басы ретінде атап ?туге болады.

М?рат ?ДЖІ  жаз?ан «Шыршалар мерекесі»

М?рат ?джіні? «?ыпша?тар» атты кітабыны? бір тарауы «Шыршалар мере­кесі» деп аталады. М?рат ?джі б?л мереке ??дайлар мен аруа?тар мекені – Жер шарыны? тура кіндігінде тіршілік еткен Жер-Суды? (Иерсу) ??рметіне арнал?анын, Жер-Суды? жанында ?немі а? са?алды ?лкен (Ульген) есімді шал ж?ргенін жазыпты. Т?ркілер оны ?немі ?демі ?ызыл шекпен киіп ж?рген ?алпында к?ріпті. Ежелгі алтайлы?тар шыршалар мерекесін 25 желто?санда, К?нні? т?нді «же?ген» кезінен бастап, т?ркілер К?нні? ?айта орал?анына ?уанып, ?лкенге (Ульген) ал?ыстарын жаудырыпты, о?ан т?у етіпті. Д??аларымыз Т??іріні? ??ла?ына шалынса деген ?міт-арманмен ?лкенні? с?йікті а?ашы – шыршаны ?йлеріне ?келіпті. Б?та?тарына неше т?рлі ?сем ш?беректер байлапты. Сонан со? д??гелене ?ол ?стас?ан ?алпы шыршаны айналып, «т?н кетіп, к?н келсін» деп ?н сал?ан.

 

Т?йін

?рине, жо?арыда?ы деректерге с?йенсек, б?л Жа?а жылды? ?аза??а жат емес екенін а??арамыз. Сонды?тан да к?нтізбелік жыл басын исламды? ??ндылы??а ?арсы келмейтіндей етіп, ?аза?ыландыру керек секілді. ?йткені т?ркілік ??ндылы?тар еш?ашан да м?сылманды?ты жо??а шы?ар?ан емес. Сонымен бірге, аспан денелерін бес сауса?ындай біліп, таби?ат тылсымын зерттеген «астроном» ата-бабаларымыз к?н мен т?н те?елгенде Наурызды тойлап, ал 25 желто?санда?ы (осы к?ннен бастап, т?н ?ыс?ара бастайды) к?нні? т?нді «же?ген

Жер-ана а? к?рпесін ?ымтанып, ?скірік аяз дала кезіп, періштені? ?ауырсынындай а? ?лпа ?ар к?ктен жау?ан т?ста «Жа?а жыл келді» деп ?уанатымыз бар. ?о?ам тарапы ?рт?рлі сын айт?анымен, жеме-жемге келгенде, Жа?а жылды д?ст?рлі т?л мерекедей т?рге оздырып, осыдан он ша?ты к?н б?рын ?ана к?пі кигізген Аяз ата?а ?алай шекпен жауып жібергенін а??армай ?алады. Арамызда беті нарттай ?ызар?ан Санта Клаус пен ?ріп ауыз?а сал?андай А?ша?арымыз ж?реді. Ал біз К?нді ?азы? етіп айнал?ан ?аламшарлардай шыршаны? ма?ында д??геленіп бара жатамыз. Неге? Мені?ше, оны? себебін аталмыш мерекені? т?п-т?ркіні т?ркілерге т?н екендігінен іздеп к?рген ж?н секілді. Сары майдан ?ыл суыр?андай етіп, осы м?селені? тігісін с?гіп к?релікші.

 

Ал?аш?ы с?з

«Жа?а жыл мерекесін ата-баба­ларымыз мерекелемеген» дейтін­дер­ді? бір?атары Иса пай?ам­барды? м?у­літінен (ту?ан к?нінен) ойын жыра? ет­кісі келсе, енді бір шо?ыры осы мейрамда «а?а?нан сілтеп, арып-аш?андарды» айтып, дат білдіреді. Та?ы бір тобы ?ы­тайды? тарсыл­да?­тарыны? бала­лар ?шін ?зірейілге айнал­?анын кесе-к?лдене?­детіп, ой-жорал?ы етеді. ??п! М?н­дай мысал­дар бай­­ды? малындай к?п бол­?анымен, «к?пті? т?кірігі к?лге ай­­нал­?анын» к?рген емеспіз. Кері­сінше, атал?ан мерекеге деген с?йіс­пеншілігіміз к?н санап ?сетін Тола­?айдай тау ?опарып ба­рады. Д?л осы т?ста тізгін тартып, «Жа?а жылды ?а­за­?ыландырайы?» деген бір ауыз с?зді айтатын, жез м?рт Ста­лин­ні? идеясында?ы жи­рен са?ал, к?к к?зді Аяз атаны? келбетін де ?згертіп, ?аза?, ?ала берді т?ркі а?ыздарында?ы кейпіне оралуына септесетін кез келген сия?ты. Себебі б?л ел ой­ла?андай Иса пай?амбарды? туыл?ан к?ні емес. Д?лел керек пе?

Жа?а жыл Исаны? (?.с.) ту?ан к?ні емес

532 жыл?а дейін б?кіл Еуропа христиан дініне сол к?збен ?ара?ан Диоклитанны? календарын т?тын­?ан. Кейіннен христиан дінін сенімі­ні? т??ыры еткендер Иса (?.с.) пай­?амбарды? туыл?ан к?нін Жыл ба­­сы еткісі келеді. Десек те, сол кез­дегі ?алымдарды? еш?айсысы Исаны? ?мірге келген к?нін біл­мейтін болып шы?ады. Сонда бо­са?а жа?та отыр?ан скифтен шы?­?ан есепші ж?лдызшы Диониси деген кісі: «Жары?ты? Иса пай?ам­барды? ту?ан к?нін мен білуші едім. Ол осыдан аттай 532 жыл б?рын д?ниеге келген», – деп, к?шпелілер ?шін ?асиетті сан болып есептелетін 532 деген санды то? еткізеді. Я?ни сол кездегі к?шпелілер табынатын аспан денелерінен Ай 19 жылда бір рет д??гелегін жа??ыртып отырады. Осы Айды? д??гелегіні? саны – 19 бен К?нні? д??гелегіні? саны 28-ді? к?бейтіндісі – 532. Осылайша, б?гінгі ?олданыста?ы григориан к?нтізбесіні? ?зін т?ркілер негіздеп берген. Осы деректі? ?зі Иса пай?амбарды? ту?ан к?ніні? негізсіз екенін а??артпай ма?! Ендеше, б?л мейрамны? тамыры ?ай жа?та жатыр?..

Алашты? А?селеуіні? бір с?зі

Белгілі этнограф-тарихшы А?­селеу Сейдімбек ?з кезе?індегі ?о­?амды? пікірге ?арсы біткен б?та?тай: «?мір-тіршілікте шарт­тылы?тар ?те к?п. Сол шарттылы?­тарды? е? ?ажабы адам бала­сыны? уа?ытты межелеуіне ?атысты. М?селен, осы к?ндері б?кіл­халы?ты? ?уа­ныш ретінде той­ланып жат?ан Жа?а жыл мей­рамын ала­йы?шы. ?алыптас?ан ??ым бойынша, Жа?а жыл, я?ни 1 ?а?тар – Иса пай­?ам­барды? ту?ан к?ні. Б?кіл христиан ?лемі осылай деп т?сінеді, осындай деп той­лайды.

Ол тойына «Рож­дество Хрис­това» деп ат берген. Орыстар православ сенімінде бол?анды?тан, б?рын?ы Юлиан к?нтіз­бесіні? межесі бойынша, желто?санны? 25-ін Исаны? ту­?ан к?ні деп тойлайды. Мен бір ?ызы?ты пікір айтайын. Осы Жа?а жыл тойы арысы Еуразияны? ежелгі к?шпелі скиф-са?­тарыны?, бергісі б?гінгі т?ркі халы?­та­рыны?, оны? ішінде, ?аза?тарды? да байыр­?ы мейрамы деп есептеймін», – депті. ?рине, ?аза? этно-танымыны? к?ксе?гірі б?л с?зді бекер айтпаса керек-ті.

Т?ркілерге т?н белгілер

Аяз атаны? шапаныны? ?зі ?азіргі ?аза? шекпенінен айырмасы жо?. ?ай еуро­палы? д?л осындай ?лгіде киім тіккізіп киген еді? Сол Аяз ата мен Санта Клаусты? б?рігіне к?з ж?гірті?ізші. Та?ы да т?р­кілерді? келбеті к?з алды?ыз?а келеді. Ал т?рлі а? келбетіне еніп, ертегі кейіп­керіне айналу д?ст?рі де даланы?, жан-жан­уарды? к?йін жа?сы білетін к?шпелілерге т?н екені айтпаса да т?сінікті. Шырша безендіруді? ?зі а?ты? байлаудан ту?аны аны?.

Кейбір деректер, Аяз атаны? т?ркілік а?ызда?ы ?ызыр ата екенін айтады. Б?л пікір де негізсіз емес болса керек. Себебі т?ркі елдеріні? ішіндегі баш??рт, татар, ш?баш сынды халы?тар ?лі к?нге 25 желто?санда «Нарту?ан» мерекесін той­лайды.

Аман?ос Мектептегі, т?ркітанушы:

– ?з басым Жа?а жыл мерекесіні? т?бі т?ркілерден бастал?ан деген деректерді к?рген жо?пын. Десек те, осы мейрамда т?ркілерге т?н кейбір атрибуттар са?тал?ан секілді. Мысалы, жа?ажылды? шырша?а келейік. ?а­ламды? философияда «?лемдік а?аш» деген т?сінік бар. Б?л п?лсапаны? т?п-т?ркіні т?ркілердікі екені рас. ?азір б?л ??ымды кейбір т?ркітанушылар «байтерек» деп т?сіндіріп ж?р. Негізі, б?л – «бай тірек» деген с?з. Оны? тарихы тікелей руна жазуымен бай­ланысты. ?йткені руналы? концепцияда осы?ан ?атысты ??ым-т?сініктер к?птеп кездеседі. Бізді? салт-д?ст?рімізде а?ты? байлау деген ??рып ?лі де кез­деседі. Демек, б?л ??рыпты? тамыры тере?де деуге болады. 

Серік Ер?али, т?ркітанушы:

– Б?гінгі Аяз ата мен А?ша?ары?ыз бізге 1930 жылдары Сталинні? б?й­ры?ымен кіргізілген. Т?ркілер шыршаны «?йіл­генні? а?ашы» дейді. ?йілген дегені?із –  «иол?ан» деген с?з. ?йткені т?ркі с?здері кейде жуан, кейде жі?ішке болып айтыла береді. Я?ни «елка» деп ж?ргеніміз, «иол» «жол», «жолшы» дегенді білдіреді. Сол «жолшы?ыз» ?азіргі тілмен айтса?, ?ызыр ата деген ??ым?а саяды. Сібір халы?­тарында, я?ни т?ркілерде «к?нні? туылуы» деген мейрамдар бол?ан. Оны «нарту?ан» деп ата?ан. Шубаштар, татарлар, баш­??рттар сол нарту?анды ?айтадан ?алпына келтіріп, тойлап ж?р. Оларда «желто?санны? 21-22-сінде к?н ?леді де, 25 желто?санда ?айтадан туылады» деген сенім бол?ан. Осы мерекені Рим империясы Иса пай?амбарды? ту?ан к?ні ретінде енгізіп жіберген. М?ны Еуропаны? ?зі де жо??а шы?армайды. Сонымен ?атар, 25 жел­то?санда «ежелгі дінсіз халы?тарды? к?нге табыну мерекесі бол?ан» деген н?с?а бар. Сол мерекеге орай Исаны? ту?ан к?ні белгіленген делінеді. М?нан ??атынымыз, Жа?а жылды? б?кіл атрибуттары, ырым-жорал?ылары т?ркілерге т?н. ??ндар Еуропаны жаула?анда барлы? ??ндылы?­тарын сол елдерге ала бар?ан. Рим им­периясы халы?ты ауызды?тау ?шін амал жо?ты?тан осы мерекеге христианды? сипат беруге тырыс?ан. Осындай дерек­терге ?арай отырып, б?л мерекені «Жа?а жыл» деп ?спеттемесек те, к?нтізбелік жыл басы ретінде атап ?туге болады.

М?рат ?ДЖІ  жаз?ан «Шыршалар мерекесі»

М?рат ?джіні? «?ыпша?тар» атты кітабыны? бір тарауы «Шыршалар мере­кесі» деп аталады. М?рат ?джі б?л мереке ??дайлар мен аруа?тар мекені – Жер шарыны? тура кіндігінде тіршілік еткен Жер-Суды? (Иерсу) ??рметіне арнал?анын, Жер-Суды? жанында ?немі а? са?алды ?лкен (Ульген) есімді шал ж?ргенін жазыпты. Т?ркілер оны ?немі ?демі ?ызыл шекпен киіп ж?рген ?алпында к?ріпті. Ежелгі алтайлы?тар шыршалар мерекесін 25 желто?санда, К?нні? т?нді «же?ген» кезінен бастап, т?ркілер К?нні? ?айта орал?анына ?уанып, ?лкенге (Ульген) ал?ыстарын жаудырыпты, о?ан т?у етіпті. Д??аларымыз Т??іріні? ??ла?ына шалынса деген ?міт-арманмен ?лкенні? с?йікті а?ашы – шыршаны ?йлеріне ?келіпті. Б?та?тарына неше т?рлі ?сем ш?беректер байлапты. Сонан со? д??гелене ?ол ?стас?ан ?алпы шыршаны айналып, «т?н кетіп, к?н келсін» деп ?н сал?ан.

Т?йін
?рине, жо?арыда?ы деректерге с?йенсек, б?л Жа?а жылды? ?аза??а жат емес екенін а??арамыз. Сонды?тан да к?нтізбелік жыл басын исламды? ??ндылы??а ?арсы келмейтіндей етіп, ?аза?ыландыру керек секілді. ?йткені т?ркілік ??ндылы?тар еш?ашан да м?сылманды?ты жо??а шы?ар?ан емес. Сонымен бірге, аспан денелерін бес сауса?ындай біліп, таби?ат тылсымын зерттеген «астроном» ата-бабаларымыз к?н мен т?н те?елгенде Наурызды тойлап, ал 25 желто?санда?ы (осы к?ннен бастап, т?н ?ыс?ара бастайды) к?нні? т?нді «же?генін» ?мыт ?алдыруы ?сте м?мкін бе? Б?л ой да негізсіз емес секілді.

Автор: ?анат БІРЛІК?ЛЫ 

http://alashainasy.kz/u