«Ертеңін ойламағанның тірлігі зая, елін ойламағанның ерлігі зая…» Бұл – біздің емес, атам қазақтың ғасырлар сүзгісінен өткен қасиетті сөзі. Содан болар, ел басына күн туғанда әр ерлігін зая етпейтін, «егеулі найза қолға алатын», «еңку-еңку жер шалатын» бір оғланның туарына бек сенген халықпыз… Өткен тарихтың сартап беттерін ақтарсаңыз болды, қысылтаяң уақытта халқын ақылымен, батырлығымен, көрегендігімен қорғаған я бірауыз сөзімен әлі де ұлтының намысын жанып жүрген көсемдеріміздің өнегелі ісі көз алдыңызда кестелене береді. Сол әдемі кестенің алтын жібін иірген уақыт тек біздің ғана емес, күллі әлемге белгілі ұлт көсемдерінің атқарған ісін таразылап жатады… Бүгінге дейін сол өлшем таразысы бізге нені ұқтырды? Кезекті мәселеміз осы сұраққа жауап беруден басталсын.
Тақырыпқа орай …деген екен…
Мұстафа Кемал АТА ТҮРІК:
– Мәңгі империя болмайды. Ерте ме, кеш пе, Кеңес Одағы құлайды. Оның қол астындағы түрік республикалары тәуелсіздік алады. Біз олардан өтініш түсуін күтіп отырмай, бауырластарға көмек қолын созуға дайын болуымыз керек.
(1933 жылы Түркия тәуелсіздігінің 10 жылдық мерейтойында айтқаны)
Ұлтын ту еткендер ғана көсем болады
Тарих – безбен. Ол әр көшбасшының ұлтына еткен еңбегінің салмағын екшеп бере алады. Таразының бір басына ұлт көсемін, бір басына ұлтын қойып безбендеп, өлшеп көру қажет секілді. Екі жақтың салмағы тең түскенде ғана тұлғаның атауы ұлттың брендіне айналады. Мәселен, Мұстафа Кемал Ата Түрік түріктің атасына қалай айналды? Ататегі үнділік (кейбір деректерде қытайлық) бола тұра, малай ұлтының көшін бастаған Махатхир бин Мохамад ше? Қарулы отарлаушы елмен бейбіт жолмен қарсыласудың теориясы мен тактикасын белгілеген Махатма Ганди де тек өз ұлтының жоғын жоқтап, мұңын мұңдады емес пе?.. 1618-1648 жылдардағы отыз жылдық ойраннан кейін 300-дей ұсақ князьдіктерге бөлініп кеткен Германияны Герман империясы еткен (1870-1871 жылдардан соң) Бисмарк болатын. Оны қойыңызшы, Бисмарктан кейінгі ұлы герман саясаткері атанған Конрад Аденауэр мен «неміс экономикасы кереметінің» авторы атағына ие болған Людвиг Эрхардтың әр ісін әлем тамсанып айтып жүрген жоқ па? Мысалы, бүгінде даму қарқыны жөнінен екінші дүние- жүзілік соғыста жеңімпаз болған Ресей мен жеңілген Германияның қайсысының көші ілгері? Әрине, Людвиг Эрхардты туғызған неміс ұлтының… Саяси тұтқын ретінде 27 жыл алты ай алты күнін абақтыда өткерген Нельсон Манделаның саяси қайраткерлігі Оңтүстік Африка Республикасына деген көзқарасты түпкілікті өзгертіп берген жоқ па? Бұл тізімді өз биігін бағындырған Валенса, Тэтчер, Дэн Сяопин, Ли Куан Ю, Рейган, Рузвельт, Уинстон Леонард Спенсер-Черчилль секілді тұлғалармен толықтыра беруге болады. Осы аталған тұлғалардың бәрі де өз ұлтын сүйгені, өз ұлтының арбасын өрге сүйрегені, өз халқының «табанына кірген шөңге маңдайыма қадалсын» деген түсінікпен өмір сүргені анық. Сол ерлігіне сүйсінген ел өз оғланының дәрежесін асқақтатып, әлемдік деңгейдегі бірегей тұлғаға айналдырып жіберді.
Ұлтшылдық ұлтты құтқарады
Енді ақырын ойысып, өзімізге келсек… Өйткені әлемдік тәжірибеге қарап діндардың да (Аятолла Хаменей, Мартин Лютер ), жалаңаяқ кедейдің де (Махатма Ганди) елдің болашақ жолын көрсететін бағдаршамға айнала алатынын білеміз. Оларға тамсана қарап, «бізде де осындай көсемдер болғанда ғой» деп армандаймыз. Асылында, ондай тұлғалар Алаш баласында аз ба еді? Кешегі Сабалақ деген атпен Төле бидің түйесін баққан Абылай ханның Алаш баласын бір тудың астына біріктіргені, одан ертерек ХVI ғасырдың 20-шы жылдарында сан руға бөлініп бара жатқан қазақты сақтап қалған Хақназар ханнның ерлігі, арғы тарихты ақтармай-ақ, кешегі алашордашылардың шекарамызды белгілеп беруі, дербес автономия алып, тәуелсіздікке ұмтылуы – бәрі-бәрі ел көсемдерінің ынта-жігері арқылы жасалмады ма? Бірақ біз сол бір Әлихан мен Ахметтердің ерлігін жете түсіне алмай жүрген сияқтымыз. Оған себеп «ұлтшылдық» деген сөзге тітіркене қарауымыз секілді. Неге? Кеңестік кезеңде бұл сөз ең ауыр айыптау болып саналатын.
Айдос Сарым, саясаттанушы:
– Ганди де, Черчилль де ұлтшыл. Тіпті қазір билік мақтайтын Ли Куан Ю де ұлтшылдардың ұлтшылы. Одан несіне қорқамыз? Өкінішке қарай, «ұлтшылдық» ұғымын кезінде кеңестік империя өз саясатын қолдамайтындарды, ұлт-азаттық жолында күрескендерді езіп-жаншудың басты құралы ретінде пайдаланған. 1986 жылдары бізді «махровый националист» деп айыптады. Осындай кеңестік түсініктерге, кеңестік терминдерге байланып қалған ұғымдардан тазарып алуымыз керек.
Саясаттанушы айтпақшы, шындығында да, осындай кеңестік түсініктерге, кеңестік терминдерге байланып қалған ұғымдардан тазаруымыз қажет. Бұл – бірінші мәселе…
Бір өкініш…
Екінші мәселе, біздің көсемдер арасындағы ұстанымдардың аражігін ажырату керек. Мәселен, қысылтаяң кезеңде елін аман сақтап қалу үшін Әлихан Бөкейхан, Тұрар Рысқұлов, Мұстафа Шоқай – үшеуі үш саяси бағытты таңдады. Ақиқатына келсек, үшеуінің де жолы дұрыс. Тұрардың идеясы – қылышынан қан тамған кеңестік кезеңнің өзінде қазақты қорғап қалды. Әлиханның идеясы – бүгінгі Тәуелсіздіктің туының желбіреуіне септігін тигізді. Мұстафа Шоқайдың идеясы – болашақтағы түркілердің интеграциясына бастама болары хақ. Екшеп көрсек, бұл үш бағыт та тек ұлтты сақтап қалудың, жеке ел, мемлекет болудың қамы екенін байқайсыз. Десе де, іште бір өкініш бар. Ол өкінішті мынадай бір мысал арқылы түсіндіріп көрелік…
Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Германияны аяққа тік тұрғызған президент Аденауэр мен экономист Эрхард өз арасындағы идеялық қайшылықты ұлттық мемлекетті сақтап қалу жолында жоя білген еді. Ұлттық мүдде жолында оларға жас айырмашылығы да (Аденауэр өзінің министрінен 21 жас үлкен болды), діни көзқарасы да (Аденауэр католик, ал Эрхард протестант), флегматигі мен холериктігі де (Аденауэр флегматик және аз сөйлейтін, ал Эрхард холерик және көпсөзді болатын) бөгет бола алмады. Екеуі бір жағадан бас шығарып, бірі саясатты, екіншісі экономиканы абсолюттендіру жолында жұмыс жасай берді. Бірі, яғни Аденауэр – авторитарлыққа, ал Эрхард демократизмге бүйрек бұрса да, мемлекеттік мүдде олардың идеясын бір арнаға тоғыстырды. Егер де дәл осы мысал секілді Әлихан, Мұстафа, Тұрарлардың басы біріккенде не болар еді?.. Біз, бәлкім, қазір Жапония секілді елге айналып, Орталық Азияда үстемдік етіп тұрар ма едік?
Түйін
Қош! Біздің көсемдер армандаған Тәуелсіздікке қол жеткізгенімізге ширек ғасырға таяп қалды. Тарихқа сүйенейік, өмірден алайық, әйтеуір ел басына күн туғанда ұлтын сақтар бір Махамбеттің табылары, елдің мерейін үстем етер бір ұлдың туары аксиомаға айналып кетіпті. Мұның себебін біздің ұлттың мемлекеттік санасының қалыптасқанынан іздеу керек секілді. Сол мемлекеттік сана әрдайым да Әлихан Бөкейханның: «Тірі болсам, хан баласында қазақтың хақысы бар еді, қазаққа қызмет қылмай қоймаймын» деген сөзімен айшықталып тұрса, арман не?
