Күні кеше еліміздің Білім және ғылым министрлігіне қарасты Балалардың құқын қорғау комитетінің төрайымы Раиса Шер ханым АҚШ азаматтарына Қазақ елінің жетім балаларын асырап алуға уақытша тыйым салынғанын мәлім етті. Министрлік өкілдерінің мәлімдеуінше, АҚШ – қазақтың жетімдерін бауырға басуда жетекші рөл атқаратын елдердің бірі.
Мысалы, ресми деректер бойынша, америкалықтар 1999–2011 жылдар аралығында шет мемлекеттерден 233 934 бала асырап алса, оның 6 421-і – қазақтың қаракөздері. Ал, жалпы, қазақ баласының шетелдіктердің асырауына кеткендерінің жиыны 9000 баланы құрайды. Сол шетелге кеткен 9000 баланың 6400-і АҚШ-тың асырауында екенін ескерсек, жетімдеріміздің басым бөлігі америкалықтардың қолында екенін бағамдаймыз. Ал енді неліктен АҚШ-қа бала асырап алуға уақытша тыйым салынды? Біздің жетімдерімізді жебеуде пәрменіміз қандай? Ендеше, осы жағын сараптап көрелік…
Жалпы, біздің қоғамда шетелдіктердің бала асырап алуына қатысты үнемі қызу пікірлер айтылады. Бұл ретте мамандарымыздың қайсыбірі «қазақ жетімін жылатып, қаңғыртпаған, сондықтан балаларымызды жат жұртқа бермегеніміз абзал» дегенді нықтап ұстанады. Тіпті осы бір пікірді қуаттайтындар тарапынан АҚШ-тың бала асырап алуына уақытша емес, мүлдем мораторий жариялау қажеттігі де баса айтылуда. Бұған қатысты сарапшыларымыз: «Әншейінде Ресейдің тәжірибесіне жүгінгенді жөн көреміз. Ал былтыр АҚШ азаматтары асырап алған екі жетім баласын ұрып-соққаны үшін Ресей өкіметі америкалықтарға бала асырап алуға тыйым салу туралы тартысқа толы заңын қабылдады. Осы тұста қазақстандық бақылау органдары балаларды шетелге асырап алуға беру жұмыстарын шетелдік агенттіктермен жалғастыра берді. Егер балаларымыздың қауіпсіздігін ойласақ, бізге де заңмен тыйым салатын кезең жетті» деседі.
Дәурен АРЫН, заңгер:
– Біз қанша жерден «Неке және отбасы» туралы Заңға өзгертулер енгізіп, ол Заңның бала асырап алу туралы пункттерін қатаңдатып, қатаң талап енгізгенімізбен, шетелдік азаматтардың асырауындағы балаларымыздың қауіпсіздігіне 100 пайыз кепілдік бере алмаймыз. Күніцц кеше қазақтың да екі жетім баласының АҚШ-та зәбір көргендігі, олардың оқу-тоқусыз жүргендігі, мектеп бағдарламасын меңгермегендігі анықталды. Мұндай деректерді қазбаласақ, зерттесек, бақылауды күшейтсек, көптеп келтіруге болар еді. Өкінішке қарай, бізде сол шетелге кеткен балалардың тағдырына мемлекеттік тұрғыда алаңдау, оны зерттеу, қадағалау тұсы әлсіз. Рас, алғашқы 1999 жылдары шетелдік бала асырап алушылар баланы тікелей асырап алатын еді. Қазір бала асырап алу мәселелеріне тек заңды тұлғалар – агенттіктер, республика аумағындағы өздерінің филиалдары мен өкілдіктері арқылы жіберіледі. Десек те, сол агенттіктердің, өкілдіктердің бақылауды келістіре алып отырғандығына, шынымен де, заң жүзінде жұмыс істейтініне ешкім 100 пайыз сенімді емес. Сондықтан біз жетімдерімізді жебегіміз келсе, оларды асырап алуға шетелдіктерді емес, өзіміздің отандық асырап алушыларды жұмылдыруымыз керек. Жетім балалардың шетелге кеткені қауіпті, өз Отанымызда асыраушы тапқаны қауіпсіз. Демек, отандық бала асырап алушыларға елде жағдай жасалуы керек.
Абзалында, отандық дегеннен шығады, 1999 жылдан бері елде 47 мың сәби асырап алынды десек, оның тоғыз мыңы шетелде жүрсе, жыл сайын қазақстандықтар үш мыңға тарта сәбиді бауырына басады екен. Осыған қарап, шынымен де, елдегі жетім балаларды бауырына басқысы келетіндерге қолайлы жағдай туғызу қажеттігін пайымдайсың.
Жетімді асырап алғандарға қолдау керек
Жалпы, қазірде өз еліміздің азаматтарының бала асырап алуға деген құлшынысының жаман еместігін аңғарамыз. Тіпті бір кездері «әр шенеунік бір-бірден бала асырап алсын» деген бастама көтеріліп, артынша оның аяқсыз қалып қойғаны да белгілі. Осындай үндеулер әсер етті ме, әйтеуір, бүгінде ел азаматтарының жетімдерді асырап алуға өтініші еселеп өскен. Бірақ сол асырап алушыларға мемлекеттік жәрдемақы мен бір реттік төлем төлеуде біз өркениетті елдермен салыстырғанда анағұрлым төменшіктеп жатырмыз. Негізінде, халықаралық сарапшылардың есептеуінше, әр ел өзінің әлеуметтік-экономикалық жағдайына, аймақтық әлеуетіне қарай жетім балаларды асырап алушыларға қомақты төлемақы төлеуге талпынуы тиіс. Мысалы, Қазақ елінің мұндай жағдайын ескеріп отырған мамандар «бір жетім баланы асырап алған отбасына ірі қалаларда, облыс орталықтарында ай сайын 132 мың теңге жәрдемақы төленуі қажет» дейді. Өкінішке қарай, бізде бала асырап алған отбасына төленер ай сайынғы жәрдем мен бір реттік төлем мұндай соманы маңайламайды да…
Аймара ТІЛЕУКЕҚЫЗЫ, әлеуметтанушы:
– Бізде балаларды асырап алушыларға жәрдемақы, бір реттік төлем табыстау мәселесі бұрыннан қарастырылып келеді. Бірақ 15-20 мың теңгенің айналасында төленер ай сайынғы төлемді айтудың өзі күлкілі. Аңғарғаным, шетелде бала асырап алғандарға төленер сома қомақты. Мысалы, Израильде бір баланы асырап алған отбасына ай сайын теңгеге шаққанда 446 мың теңге қаржы төленіп тұрады. Бұл дегеніңіз – 3 мың доллар. Ал олардың бір реттік алатын сыйақысы 779 мың теңгені құрайды. Біз қарапайым ғана 150 мың теңге немесе мың доллардың көлемінде жәрдемақы тағайындауға қабілетсізбіз. Негізінде, бір баланың өзінің керек-жарағын түгендеу үшін ай сайын 20 мың теңгенің жетпейтіні анық. Сондықтан тиісті орындар жәрдемақы көлемін өсіруді қарастырғаны абзал. Қомақты жәрдемақы төленер болса, баланы асырап алушылар ол баланың болашағына сенімді болады. Ол баланы барлық жағдайда қамтамасыз ете алатынына көз жетіп, көңілі орнығады. Сондықтан отандық бала асырап алушыларға жәрдемақы мен бір реттік төлемді көбейту керек. Сонда жетім балаларымыздың елімізде қалуына үлкен мүмкіндік туады.
Асырап алып азап шектіретіндерге заңды күшейткен жөн
Негізінде, сол жетім балаларды асырап алып, азап шектіретіндер дерегінің де бары рас. Мысалы, өткенде ғана Алматы облысында бір-екі баланы емес, 129 жетімді бірдей асырап алып, олардың 45-інің ресми асыраушысы болып тіркелген шіркеу қызметкері жетімдерді ұрып-соғып, ғибадат жасауға мәжбүрлегені үшін жауапқа тартылды. «Тергеу барысында оның балаларға қол көтергендігі, ұрып-соғып зәбір көргені анықталса да, оның мұндай әрекеттерді жасағанына үш айдан артық уақыт өткендіктен ол жауапкершіліктен құтылып кетіп отыр. Сондықтан жазасын алмады» дейді мамандар. Міне, болашақта осындай келеңсіз жайттарды болдырмау мақсатында жетімдерді пайдаланып, ақшаға кенелгісі келетіндер үшін барлық жол жабылуы тиіс.
Түйін
Қалай десек те, жетімдер мәселесі қоғамның көкейіне кірпішешен болып қадалып-ақ тұр. «Жерде бір жетім жыласа, көкте мың періштенің налитынын» жиі ұмытып жүрміз бе, әйтеуір, жетімдерді жебеуде өзге елдермен салыстырғанда мәртебеміз мөлиіп, төмендеп-ақ тұрмыз. Өзге елдер жетімін шетке шашау шығармай, өзінде алып қалуға тырысып жатқан сонау 1999 жылдары біз панасыз балаларымызды мұхит асырдық. Бір ескеретіні – құзыретті органдар: «сол шетелдіктер асырап алған қазақ баласының ол елге барғанда азаматтығы ауыспайды. 18 жасқа толғанда бала қай елде қалатынын өзі таңдайды. Егер Қазақстанға қайтып келгісі келсе, қайтып келеді» дейді. Десек те, шетелден пана тауып, сол жақта асыранды болған бала оң-солын танып, 18-ге келгенде еліне деген мейірімі жанын мазалай қояр ма екен? Керісінше, күні ертең сол мұхит асып кеткен баланың «жетімдік басыма туғанда өз Отаным мені шетке сатып жіберген» деп жүрегіне кек ұяламасына кім кепіл? Сондықтан осы жайттарды ескерсе, біздің тиісті орындар әр баланың елде қалуына, өз Отанынан жылы ұя табуына, өз елінде мейірімге бөленуіне мұрындық болуы тиіс.
Автор: Қарлығаш ЗАРЫҚҚАНҚЫЗЫ
Алаш айнасы газетiнен алынды
