Жоспар
I Кіріспе……………………………………………………………………………………………………….3
II Негізгі бөлім
2.1 Венгриядағы Бела ІУ кезіндегі Алтын Булла заңдар жинағының
басылып шығуы……………………………………………………………………………………..5
2.2 Алтын булла заңыңдағы карольдік билікті дворяндардың
эканомикалық және саяси институт ретінде мойындауы………………..8
2.3 Алтын булла заңы тұсындағы магнаттардың Венгрияда билік етуі..13
ІІІ Қорытынды…………………………………………………………………………………………22
ІУ Сілтемелер……………………………………………………………………………………………24
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі…………………………………………………………25
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Оқылып отырған кезеңдердің класстық күрес картиналары және әлеументтік — эканомикалық процестері келтіріліп отырған көп сандық граматолар-королевалық және жекелей бойынша қалыптасып отырады.Мұнда көптеген ішкі-ішкісаяси оқиғалар көрініс тауып жатты. Шаруашылық тұрғындардың эканомикалық және құқықтық статустарын көрсететін мадақтамалар да сақталған.Тауарлық артықшылықтар-тарифтер пайда бола бастады. Карольдер қалалардың артықшылық жағдайларын бекітетін-қолөнер мен сауда орталықтарын көрсететін дипломдарды басып шығара бастады.
Билік етуші класстардың жекелей бөліктерінің жағдайларын карольдердің шығарған декреттері бойынша тұжырымдап, қорытын-дылай аламыз.Олардың қатарына Белла 1v-тің Алтын булласы жатады. XIII-ғ.екінші ортасында Венгрияның феодальдық заңдылықтарында маңызды өзгерістер орын алды.Карольдер мемлекеттік жиналыстара талқыланатын декреттер басып шығара бастады,оның жұмыстарын атқарушылардың қатарында феодальдар да болды (Decr,1290,1298). Венгрлік тарихи церквтердің куәсі 1279 жылғы Будда саборындағы (RMA,р.589-591) шешімдерді құрайды.Венгрияның осы кезеңдегі ішкі және ішкісаяси тарихи жүйеліліктер бойынша жинақтар қатарында басылған.
Зерттеудің мақсаты: Венгр оқиғалары туралы жеке аталымдар батыстық ескерткіштерде кездеседі. Екі австриялық хроника бөліп көрсетіледі, бұл венгр жұмыстарының мазмұнын құраушылар.Бұл «Веналық жалғасу» (Continuatio Vindobonensis), деп аталады,мұнда Венгрияның 1267-1304ж.(MCSS t. 9 р.628-721) тарихы қарастырылған.
Мұның барлығы Венаға жақын маңдағы «Австриялық хроника» қалалық кеңесші Пальтраммен(немесе Ватцо) (Paltr) және «1264-1279 ж.ж.тарих» (MCSS t.9,649-654) бойынша жасалған. Венгрияның XIV-ғ.басындағы шекарасы жайлы мағлұматтарды Оңт-Шығыс Еуропаның анонимді жазбаларынан біле аламыз.
Феодальдық тәуелділік түрдегі крестяньдықтың бірлік класстарының хатталуы мен қалыптасуының аяқталуы.
Зерттеудің міндеті: Оқытылып отырған уақыттар аралығында әртүрлі категориялы тәуелділіктегі халықтар арасында өзгерістер болып тұрды. Крепостниктік крестьяндардың сербтердің тәуелділігі — бұрынғыдан жұмсара түсті. Олар сату бойынша өзіндік статустары бойынша арыздана алды.Сербтер мен либертинттер өз фикцасияларына қол жеткізді. XIV-ғ.20-ж. крепостниктік крестьяндықтың бұл түрлері жойылып кетті.Мұндай жағдайлар сарайлық адамдардың,тәуелсіз крестьяндардың,сонымен қоса госпиттердің басына да түсті.
2.1 Венгриядағы Бела ІУ кезіндегі Алтын Булла заңдар
жинағының басылып шығуы
XIII – ғ.екінші жартысында ең соңғы топ қарқынды түрде өсе бастады. Олардың қатары тек ғана шетелдіктермен ғана емес,сонымен бірге венгр крестьяндарының (сарай адамдары) қатарымен толыға түсті.Бела IV госпиттерді жерлерге орналастырды, сонымен қоса оларға госпиттер статусын берді. Госпиттердің рентасы табиғи жиналым және ақшалық берілімдер болды. Олар барщиналық міндеткерлікке тәуелді болмады.
Өткен кезеңдерге қарағанда,XII-ғ.екінші жартысы мен — XIVғ.20-ж. «иобогин» термині документтерде тәуелді халықтардың жеке категорияларын мағыландырмайды,яғни жеке аталымдық тәуелді адамдар масасын көрсетті. Иобагиондар «халық», «адам»(populus) секілді әртүрлі түсініктермен көрініс табады.Иобогиондар ең алғашқы бастамалықтан – ақ феодальдық тәуелді халық массасы ретінде белгіленген борыштылықтарға ие болды. /1/
«Иобогиондар» қатарына жекелей тәуелді крестьяндар,және тәуелсіз – госпиттер де кірді.Jobagiones сөзінен венгрлік jobbagy – феодальдық тәуелді крестьян сөзі шығады.Осылайша бірлік класстық тәуелділік түрдегі Венгриядағы крестьяндық аяқталды.Бұл процестің заңды хатталу нәтижелері 1314 – 1315 ж.ж. сай келеді,осы жылдары декреттер қабылданып, жариялылыққа ие болды.Ол 1299ж.заңның 44 – 77 бабы ретінде де көрініс тапты. 69 – бап Венгрияның барлық крестяньдарын (rustici) феодальдарға тәуелді адамдар (jobagiones) ретінде (Decr,1298,р,181) қарастырады.Дерек көздері мынаны көрсетеді яғни крестьяндарда ренталық түрде барщиналық жүйе де орын алған. «Халықтардың» борыштылықтары – табиғи және ақшалық салымдардан құралды.Барщиналықтың жоғалуы – XIVғ.б. маңызды әлеументтік дамудың нәтижесі болып табылды. /2/
XIII – ғ.екінші жартысында «халықтар»,иеленушілердің рұқсатынсыз өз аттарынан шыға алды.Осы уақытта сонымен қоса крестьяндардың тәуелсіз ауысу құқықтары болды.Ескерткіштер феодальдардың ұмтылыстарынан да хабар береді.Крестьяндық халық кетер алдын жерлік ақшаны төлеуі тиіс болды (Decr,1298,р.181).Осылайша крестьяндық кетуді шектеуге деген алғашқы маңызды қадам жасалды.
Эканомикалық және құқықтық қатынастардағы феодальдық тәуелділік түрдегі крестьяндық бірлік класстың пайда болуы обьективті процестің нәтижесі болды, бұл Венгриядағы феодализмнің қалыптасуы мен хатталуын аяқтады.Оған әсер еткен фактор тәуелді халықтардың класстық күресі болды.XIII– ғ.екінші жартысы елдің әскери қақтығыстарынан хабар бермейді .Мұның барлығы әлі де сақталып қалған крестьяндықпен байланысты,яғни жер иеленушілерге тәуелді масса (jobagiones,populi),сонымен қоса госпиттер, біріншіден қиын борышкерлікке тәуелді болмады, жекелей алғанда барщиналықпен, екіншіден, өздерінің жағдайларын жақсарту үшін бұл жұмыстан кез – келген уақытта бас тарта алды.
XIII – ғ.екінші жартысындағы ең көп таралған класстық күрестің формасы болып борышкерлікті орындауға деген міндеткерліктен бас тарту болды деп айтуымызға болады, яғни шамалап алғанда (1250,1255,1263,1268,1269 ж.ж.) қашқындылық, бұл көптеген құжаттар бойынша көрсетілген.1257 және 1291 жылдар аралығындағы актлер тәуелді халықтардың көп бөліктерінің кеткендігін көрсетеді,оның барлығы бос түрде қалды (AUO,280. V,52).Жер иеленушілер халықтарды шақыра бастады, сонымен қоса басқа крестьяндарды да, оларға оңай өмірлік жағдайлар жасауға уәде берді.1270 жылы бір жер иеленуші борышкерлікті де азайтты.Қашқындар,басқа иеленушіларде жеке тәуелсіз госпиттерге айналып отырды. Осылайша класстық күрес крестьяндық статустың қалыптасуына үлкен ықпал жасап отырды.
2.2 Алтын булла заңыңдағы карольдік билікті дворяндардың
эканомикалық және саяси институт ретінде мойындауы
Оқытылып отырған кезеңдерде кароль Бела IV және оның мұрагерлері қала тұрғындарының статусын артықшылықтар бойынша бекітетін (крестьяндықтың феодальдық тәуелділік түрімен салыстырғанда) көптеген мадақтамалар қатарын шығарды.Бұл дворяндық бастамалар мен буржуазиялық – дворяндық тарихнамада Бела IV – ті венгр қаласының «құрылуына» ие, ықпал етуші деп жазуға жол салды. «Сауда теориялық» қалаларының қалыптасуын түсіндіруге бірнеше рет ұмтылыстар жасалды.Тарихшылар «саудалық» және «әскери» қозғалыстар жайлы жазды. Бірақ ең басты назар венгр қалалары неміс госпиттерімен қалыптастыма жоқ әлде жергілікті ішкі дамулар бойынша жүзеге асырылдыма деген мәселе төңірегінде болды.
Венгр қалаларының қалыптасуы туралы ойлар өз кезеңінде венгр тарихшыларымен жазылып,неміс авторларымен дамытылды.Олар Карпат – Дунай жерлерінде немістердің «мәденитрегерлік» миссиясының қалыптасуымен көрініс табады.Бұл концепсияның негізсіздігі дәлелденілді.Оған реакция ретінде «континуитет» теориясы пайда болды.Мұны қолдаушылар Паннониидегі қалаларды римдік уақыттан бері сақталып келе жатыр деп сәтсіз ұмтылыстарға түсті.Бұл концепсиялардың барлығына да қала түсінігінің сипаттамалық нақты еместігі негіз салған.
Марксистік теория қала түсінігі төңірегінде сауда және қолөнер түрлерін,қолөнершілермен саудагерлерді сипаттап өтеді.Қаланың қалыптасуы келтіріліп отырған қоғам масштабында қолөнердің жер иеленушіліктен бөлінгендігімен қатар онда тауар өндірістілігінің пайда болғандығын көрсетті.Сұрақтардың мұндай жүйесі қала дамуларының дерек көздерін ауыл шаруашылық прогрессі бойынша көрсете алуымызға негіз сала алады.Бұл,өзіндік жүйесі бойынша,сауда саттықты егіншілік өнімдерімен алмастырды.Бұл жергілікті сауда орындарында қалыптасты.Қолөнер мен сауда – саттықтың дамуы барысында мынандай ауылдық тұрақтар – үлкен деревниялар,жергілікті ауылшаруашылық пункттерінің ішінде ерекшелене алады – орындар(латын мағынасында oppidum,венгрше – mezevaros,әріптік түрде – аграрлық,шаруашылық қала).
Тұрақтардың пайда болуы ауыл шаруашылығының маңызды көрсеткіші болып табылады,бірақ әлі қоғамдық еңбектік бөліністерді көрсете алмайды. Тұрақ – ауылдық жай,оның басты тұрғындар массасы- жермен айналысушылар.Олардың бір бөлігі жер және қолөнер түрімен де айналысады,ал бір бөлігі – қолөнершілер.Бірақ олардың барлығыда феодальға – карольге (егер тұрақ кароль доминонында орналасса) тәуелді,немесе церквтік магнатқа(егер тұрақ осы аталымдық аймақта болса). /4/
Ендігі қадам тұрақтардың қалаға (civitas) айналғандығын көрсетеді.Ол карольдық мадақтамалармен бекітілді,онда азаматтардың құқықтары да аталып өтілген болатын.Дьера, Пожони, Каложвар ( Dipl,1271;1291;1316) бойынша шығарылған құжаттарда белгілі.
Бұл актлер тек ғана тұрақтардың эканомикалық дамулар тұжырымын білдіріп ғана қойған жоқ сонымен қатар оны феодальдық түрдегі тәуелді крестьяндықтықтан бөліп көрсетті және оны ерекше әлеументтік және саяси организмге айналдырды.Бұл ескерткіштерге сипаттама беруші тағыда екі сәт маңызды болып табылады. Біріншіден,артықшылықтар тек ғана тұрғындарға ғана қолайлы болған жоқ сонымен бірге карольге де қатысты болды. Екіншіден, қалалық құқықтарды тек ғана карольдық доминонда орналасқан тұрақтар ғана алды және осы сипаттамаларды иеленді. /5/
Жеке иеліліктегі тұрақтар қалалық құқықтарға қол жеткізе алмады.Бұл мынаны білдіреді яғни жеке иеленушілерге деген жеке тәуелділіктер карольдық доминондорға қарағанда күшті болған.Қаланың қалыптасуында эканомикалық жағдайлар тәуелді халықтардың феодальизм процесі аяқталған тұста көрініс тапты.Жеке иеленушілердің жерлерінде ол интенсивті түрде жүргізілді,ал карольдық доминондарда бұл баяу түрде жүргізіліп отырды.Осыған байланысты магнаттардың ықпал жасауы қарқынды түрде өсе түсті.Олардың билігінен жергілікті тұрғындар ажырап кете алмады және олар жер шаруашылығымен айналысушылар мен қолөнершілер түрінде қалып қойды,бұл тұрақтардың дамуынын ауылдық дәрежеде қалдырып қойды.Бұл венгр халықтарының қалалардағы азсандылықтары мен олардың әлсіздігін байқатты.
XII – XIIIғ.жағдай қалалардың басқа да ерекшеліктерін түсінуімізге көмектеседі.Тәуелді крестьяндықтың ішіндегі ең жақсы жағдайды Батыс Еуропа елдерінен шыққан – госпиттер иеленді.Олардың арасында қолөнершілер де аз кездеспеді.Олардың Венгриядағы өмірлік жағдайлары қолөнер мен сауда – саттықтың салыстырмалы түрде қарқынды дамуына ықпал жасады.Сондықтан – да венгр қалаларының госпиттер қоғамынан өсе түскендігі кездейсоқтық емес.Олардың қатарында сонымен қатар славяндар,венгрлер (Дьер, Эстергом,Пешт) болды.Бұл жағдай саксондық Трансильвани және Сепеш комитетінің (Словакияда) қалыптасуларын түсінікті түрде көрсетеді.Госпиттер мұнда Гезе II-нің кезінде келген.Олар компактлі массалары бойынша карольдық доминонның бір бөлігінде орналасты.Осы арқылы неміс халықтарын иеленген облыстар пайда болды. /6/
Госпиттердің артықшылық жағдайлары карольдық облыстарда Эндре II-нің Трансильвани сакстері және Иштава V мадақтауларымен және Сепеш комитетімен (Dipl,1224;1271) бекітілді.Бұл құжаттар,құқықтық түрде барлығын бекіте отырып,олардың тек ғана эканомикалық прогрес қорытындыларын көрсетіп ғана қоймай сонымен қоса неміс госпиттерінің Трансиьвали мен Спешада дамуына және қалалардың эканомикалық орталықтар түрінде қалыптасуына да ықпал жасады.Сипаттамалық түрде бұл неміс қаласы эканомикалық түрде қарқынды өсе отырып,әлеументтік ережелерді мойындауды керек етпеді.Бірақ бұл құқықтармен неміс госпиттерінің облыстары Трансильвани және Сепеша мұнда қалалар пайда болмай тұрып – ақ иеленіп үлгерген болатын.
Тәуелді халықтардың феодальдық процестерінің аяқталуы Венгрия қалаларының сипаттарына ғана ықпал жасап қоймады сонымен қатар билік ету класстарының жеке биліктері мен карольдік биліктің рольі мен позицияларына өте үлкен ықпал жасады.
XIII – ғ.соңғы үшінші жартысында магнаттардың бірнеше жанұяларының билік етуі байқалады.Бұл феодальизмнің аяқталуының тікелей нәтижелерінің процестік жүйелерін көрсетеді.Бір жағынан алып қарар болсақ,жеке иеленушілер карольдық доминон есебінен ірі аталымдарды құруға ұмтылыстары нәтижелі аяқталды.Ал екінші жағынан – олардың мемлекетке бағыныштылық жақтары да болып тұрды: ауыл халықтарының көптеген массалары феодальдық тәуелділікте болды(шындығында,біз көріп отырғанымыздай,бұл жұмсартылған түрде жүргізілді).
Карольдықтың барлық территориясы жекеленген облыстарға бөлінді және бұл облыстарда жеке жер иеленушілер билігі орнатылды.Дунайға дейінгі Батыстық шекараларға Неметуивари графтығы биік етті – Хенриктің балалары.Карольдықтың Солтүстік – Батыс бөлігі Чактар тегінің билігіне тиесілі болды.Олар кароль сарайында жоғарғы қызметті иеленді.Бұл әулеттің күшті билік етуіне Петер Чак ықпал етеді,ол өзінің жоғарылық дәрежесіне (1260 – 1321ж.ж) Мате Чак уақытында жетеді. Словандық әдебиеттерде бұл магнат туралы оның словакткрдың тәуелсіздік жолындағы күрестеріне қатысқандығы жайлы айтылады.Бұл венгр магнаты болатын. Трансильваниді жеке – дара түрде венгр магнаты Ласло Кан (1291 – 1315ж.ж) басқарды.Карольдықтың Солтүстік – Батыс бөлігін Аби әулеттері басқарды,ал Дунай мен Трансильвани аралығындағы территорияны – Борши әулеттері билік жүргізді.Оның ең мықты билеушілерінің бірі палатин Копас болды. /7/
2.3 Алтын булла заңы тұсындағы магнаттардың Венгрияда билік етуі
Феодальдық түрдегі тәуелді крестьяндарға деген қатынастар бойынша магнаттар биліктің – сеньерлік түрін жүзеге асырды.Олар вотчиналық құқықты иеленді. Бұл өз кезегінде карольдық мадақтаулармен мойындатылды.Соттық иммунитеттік құқықты жаһандық және дінбасылық феодальдар иеленді. Жекелей түрде алғанда,эстергомдық құқықты талқыға салып жүйелендіру 1256 жылы 16 – желтоқсанда (UC,I ,S, 80) Бела IV-тің мадақтауларымен бекітілді.
Бірақ көптеген территорияларда әлі де магнаттар бақылауында болды және онда орта және ұсақ феодальдардың жер иеліктерінің біраз бөлшектері болды.Бұл жүйеліліктер карольдық әскери жауынгерлермен толықтырылып отырды(иобогиондар және сарай қызметшілері),олар өзіндік жүйеліліктері бойынша карольға қызмет етуге мүдделі болды.
Карольдық қызметшілердің консолидациясын бір топтық жүйелер бойынша Беланың Алтын булласы реттеді. Алтын булла 1267 жылы шығарылды. Бұл заң оның баласы Иштавон кіші кароль болып тұрған уақыттада жүзеге асырылып отырылды. Бұл заңнамалық жүйелер орта және ірі феодальдық топтар өкілдерін бір – бірімен біріктіріп отырды.Сонымен бірге бұл бірігуші құрамдар қатарына бұрынғы сарай адамдары, сарай қызметшілері кірді.Оларды бір ғана дворян (nobiles) деген атпен біріктіріп,осылай атақты етті.Осы уақыт аралығында өздерін «барондар» (barones) деп атаған топтық өкілдер де пайда болды.Булла дворяндардың өз артықшылықтары бойынша билікке араласа алуларына жол ашты.Олар мемлекеттік жиналыстарға қатыса алатын болды.Мемлекеттік жиналысқа қатысуға екі немесе үш дворян рұқсат ала алды.Сонымен бірге олар органдық комитеттерде өзіндік басқару биліктерін жргізе алады.Булла дворяндарға карольдық сотты қамтамасыз етіп,оған кепілдеме бере алды.Бірақ мұндай түрдегі кепілдемелер түрі тек ғана «барондардың» қатысып,мүшелік етулері арқылы жүзеге асырылады.Осы Алтын булла заңнамалары сол кезеңдегі маңызды заңдар топтарынан да хабар беріп отырады. /8/
Магнаттар биліктерінің күшейе түсуіне байланысты олар дворяндарды өз тәуелділіктерінде ұстап,өз вассалдарына айналдырғысы келеді.Дворяндар магнаттардың вассалдарына айнала отырып бір уақыт аралығында карольға қызмет жасап отырды.Ол магнаттармен жекеиеліктік жауынгерлік отрядтардың құрылуымен байланысты. Магнаттардың әскери жауынгерлері магнаттардың «фамиляларымен» аталынды,және дворян – жауынгерлерден топтасып,құралды.Олар өздерін «фамилярлар» (familiares) деп тады;XIII-ғ.екінші жартысында оларды «сервиенттер» (servientes) деп атай бастады. Дворян – жауынгерлермен олардың басшыларын тек ғана фамилатирет қатынасы ғана байланыстырды,олардың міндеткерлігі сеньорды кароль сарайына дейін жеткізіп салу болды.Ал әскери жорықтарда «билеуші қалай орында десе солай орындалатын болған».Венгр фамилиатеритетінің батысеуропалықтан ерекшелігі мынада болды,мұнда билеуші барлық мазмұндық жүйеліліктерді өзі ғана иеленді.Ал ол адамдар карольге қатысы барлар оның сарайында өмір сүрді.
Ұсақ және ірі феодаль магнаттардан өздерінің жеріне ешкім иелік етпеске көмек сұрау арқылы олар фамилиарларға айнала алады.Мұның орнына магнатқа айналушы адам оны карольдық сарайға дейін жеткізіп салу қызметтерін көрсетті. Дворяндардың магнаттарға айнала бастауы карольдің жауынгерлерге деген билік етуін әлсірете бастады. Фамиларитет дворяндар үшін өз жеке – даралықтарын жоғалта бастағандарын көрсетті.Бұл жағдайларын сақтап қалу үшін олар барлық күш – жігерлерін жұмсады.
Дворяндар 1267 жылы шыққан булланың басылып шығуын талап етті, бұл заңнамалықтар оларды феодальдық топтың ерекше консолидациясы ретінде бекітті. Көп кешікпей дворяндар мемлекеттік жиналыстар арқылы заңның қабылдануына қол жеткізді. Оны комитеттік орган үкіметтіліктері де мойындады – комитеттік жиналыс (Decr,1290;1298) та растады.Оған тағайындалған төрт дворяннан тұратын соттар шешім қабылдауы тиіс болды,және мұны палаталар және ишпандар комитетімен (Decr, 1290,р.173, 174) жүзеге асыру қарастырылды. Бөтен жерлерді тартып алушыларды сотта осы төрт дворяннан тұратын топ қарады .Ал олардың көбісі көп жағдайларда магнаттар болып табылатын. Заң магнаттардың дворяндарды фамилиатериттерге айналдыру санкцияларын қарастырып,осы негізде жұмыс жасады.Сонымен қатар бір уақыт аралығында дворяндарға «өз еріктерімен» фамилиарлар бола алуына рұқсат берді,бірақ оларды бұған күштеп кіргізбеді (Decr,1298,р.91). /9/
Осылайша ескрткіштер дворяндардың бір бөлігінің даралық түрде сақталып қалуын ғана көрсетпейді, сонымен бірге олардың билікке деген ұмтылыстарының артқандығын көрсетеді. Олар мемлекеттік жиналыстар барысында өзіндік басқару жүйеліліктеріне қол жеткізді.Сонымен бірге декреттердің растауы бойынша, 1298 — 1299 жылдар аралығында магнаттарсыз мемлекттік жиналыстар болып өтті,онда – дворяндар мен церквтік феодальдар мүшелікке ие болды(Decr,1298,р.91).
Жаһандық магнаттардың күшеюіне деген қатынастар церктік жериеленушілердің толықтай материалдық қызығушылықтары арқылы көрініс табады.Барондардың мықтылығы мен ұсақтығына,монастирлер мен епископтардың жерлерін жиі тартып алуларына,олардың крестьяндары мен басқа да нәрселерін тартып алып кетулеріне церквтік адамар қарсы тұра алмады. Церктік институттардың әскерлері церктік – дворяндар вассалдарынан құрылып,қалыптасты.Олар сонымен бірге тәуелді адамдар қатарынан құралды (атты иобогиондар).Дворяндық вассалдар арасында кароль адамдары барондарға қарсы одақтастарды тапты. Сонымен ары қарайғы жағдайлар бойынша бірінші екі топ феодальдары карольдық билікті ұстанып,осы билік түріне қолдау көрсетті.
Оның елдің бөлінісі барысындағы сақталуы билік сферасымен көптеген барондық жанұялардың ықпал етуі – Венгрия карольдығының бытырау сипаттамалығы болып табылады.Қарастырылып отырған жағдайлар магнаттардың феодалдар мен дворяндарды,церктік феодалдарды толықтай бағындыра алмағандығын көрсетеді.Олардың жерлері бақылауда ұсталып отырған барондық облыстарда орналасқан болатын.
Олардың әлсіздену белгісіне ХІІІ-ғ.басында Эндр II-мен оның баласы – келешек кароль Бела IV арасындағы бақталастық негіз болады, «кіші кароль» (rexiunior) ретінде карондалды. Бела IV-кезінде 1245 жылы кіші кароль болып оның баласы – келешек кароль Иштван V болды.Олардың арасындағы күрес 1262 жылдан 1265 жылға дейін созылысқа түсті.Бұл соғыс үлкен қантөгісті әскери соқтығысуларға алып келді.1266 жылғы 23 наурыздағы келісімге сай Бела IV пен Иштван V елді бақылауда ұсталынатын бірнеше бөліктерге бөлді (AUO,128 – 131.1.).Иштаван V екі жылдық (1270 – 1272) билік етуінен кейін кароль болып жас Ласло V тағайындалды,оны Половец (Кун) деп атады.Оның анасы,половцанка болды, оның басты сүйенішін половецтік жауынгерлер құрады.Ең алғашқы уақытта билікті карольдық совет қалыптастырды, мұнда басты маңызды рольді Иоахам Гуткелед ойнады.
Лассо IV тұсында жаһандық магнаттардың күштіліктері анықталды.Өз даралықтарын көрсете отырып кароль половецтік әскерлердің көмегіне сүйенді,себебі мұның барлығы оның қол астындағы билікте болатын.1279 жылы кароль половецтік әскерлерді талқандауға әрекет жасаған жаһандық магнаттар мен церквтік магнаттардың қол астына тұтқынға түседі.Мұнда церквтік адамдарға папа легаты Фермо Филиппиден келген епископ Николай көмектесті.Оның басты мақсаты (1278 -1281ж.ж) половецтер арасында христиандықты тарату болатын,және «елде тәртіп орнату» міндеті тұрды.1279 жылы 1 – ші шілдеде кароль магнаттардың қысымымен половецтер туралы (Dipl,1279) мадақтау қағаздарын шығаруға мәжбүр болды. /10/
Бұл актінің басты жағдайы – тәуелсіз половецтердің (карольдық әскер массасы) феодальдық түрдегі тәуелді крестьяндар мен венгр магнаттарына айналуын қарастырды.Оның сәл кешірек өңделген текстері копиялық түрлерде сақталды XVIII-ғ.( KrL, 2 – 3,).Бұл заң қалыптаса алмады,сондықтан кароль Ласло IV половецтердің әскери күштерін пайдалана берді. Бірақ кароль 1279 жылы церктік собор Буддада легеттың өткізілуіне кедергі келтіре алмады,бірақ кедергі келтіруге ұмтылған еді.Сабор шешімдері церктік мүліктердің барондар шабуылынан,тартып алынуынан қорғалу жолдары қарастырылды,яғни «тонаушылар» деген атты жамылғандардан қорғалды(RMA,р.589 – 591).Ласло IV легатты ұстап алады да оны половецтерге тапсырады.Осы кезде церктік адамдар мен барондар тағы да одақтасады,олар карольды тұтқынға алып,олардың әскер басына тұруына ықпал етіп мәжбүр етеді.Олар половецтерге қарсы шықты.Ход өзенінің маңындағы шайқас кезінде 1280 немесе 1282 жылы (мұнда тарихшылардың пікірлері сай келеді) половецтер талқандалуға ұшырап,легаттар бостандыққа шығады.
Ласло IV қарсы папалық легаттармен қатынастағы церковтық магнаттар қарсы шығады.Олардың карольге деген позициялық қатынастары – анонимді түрдегі Эстергом (1280 -1290 ж.ж) поэмаларында көрініс тапқан.Карольға қарсы сонымен қатар басшысы граф Неметуиварй басшылық еткен магнаттар топтары қарсы шықты.Басқа магнаттық тектің өкілдері – Чак әулеттері – карольдық сарайда жоғары дәрежелікке ие болды,олар карольды қолдай отырып мүмкіншілікті өз жерлерін кеңейтуге пайдаланады.1290 жылы Неметуиварй топтары және церктік магнаттар Ласло IV оған арнайы жалданған адамда жіберу арқылы оны ығыстырады.Неметуиварй графтығы жаңа кароль – Эндр III тағайындайды (1290 – 1301ж.ж), Эндр II немересі,сонымен қатар магнаттармен қарым – қатынаста болады.Эндр III өлімімен Арпадтар династиясы да құлайды.
Бұл карольдықтың құлауына толықтай негіз болды деп айтуға болар еді,бірақ бұл басқаша түрде қалыптасты.Барлық магнаттар чеш карольы Вацлав II баласын қолдады – Вацлав(Венцелия, Ласло Чех.Ол 1301 жылы шілде айында Секешфехервареде (CrAR,р.165 – 169) карондалды.1305 жылы чех карольы өз баласын Чехиядан каронасымен бірге құпия түрде алып кетеді. 21 – маусымда Вацлав II қайтыс болады.Оның баласы Ласло Чех, Вацлав 3 деген атпен Чехия каролі болып тағайындалады,бірақ 1305 жылы ол венгр тағынан бас тартып,оны бабарлық герцог Оттоға өз тәжін береді.Отто Трансильванида Ласло Канның қолына түскенше 1305 – 1307ж.ж. билік етеді.Өз кезеңінде Эндр III Анжу династиясының Карл Мартеллдің венгр тағын (1292 – 1295) алуын көрсететін өкілдерінің бірі болды. /10/
Мартелланың өлімінен соң (1295) таққа мұрагерлік ретінде оның баласы Карл Роберт таласқа түсті.1297 жылы оны папа Бонифаций VIII қолдады. 1300 жылы шілде айында Карл Роберт Сплитиге келеді.Ол Эстергомда таққа ие болды.Церктік феодальдардың көтермелеуімен және 1307 жылы Венгрияға келген кардинал Джентиле арқылы ,Хорватия магнаттарымен Карл Роберт Ракош алаңдарында өткен мемлекеттік жиналыста ол Венгрия каролі болып тағайындалды.1310 жылы Карл Роберт Секешфехерварда таққа отырып,басына тәж кигізілді.
Сипаттамалық түрде,мұнда Карл Робертке магнаттар – жеке облыс басшылары (Копас Борша,Омеде Аба) көмек көрсетті,немесе өз өкілдерін (Матэ Чак,Ласло Кан) жіберіп отырды.Магнаттардың бұдан кейінгі жағдайлар барысындағы позициялары нақтысыз және түсініксіз болып көрінуі мүмкін (карольдың әлсіз барондарға деген күресі), бірақ келтіріліп отырған жағдайларда олар жүйелілікке карольдық билікті сақтай отырып ие болып отыр.Мына жайт анық,елдегі саяси және әлеуметтік жағдай магнаттардың орталық билікті ұстап тұруларына ықпал жасады : олар бұған мұқтаж болды.
Венгриядағы оқылып отырған кезеңдегі феодальдық бытыраңқылықты, карольдық биліктің әлсізденуін назарға алумен қатар (үлкен және кіші карольдер арасындағы күрес,магнаттардың күшеюі, фамиларитеттердің артуы,магнаттық топтардың Ласлоға қарсы шығуы) карольдердің ішкі және сыртқы қарым – қатынастарындағы жағдайлары мен белсенділіктерін назарға алуымыз керек, себебі олардың көбі фактлі түрде келтірілген.
Дворяндардың қатысуымен (1290 -1291) өтетін мемлекеттік жиналыстарсыз және магнаттардың (1298 – 1299) қатысуынсыз , мемлекеттік биліктің белсенділігі ішкі жағдайларда жаңа канцеляриялардың құрылуымен байқалды.Канцлерлер мағыналықтары арта түсті.Мемлекеттік сотта каролмен бірге палатиндер мен мемлекеттік соттар да қатыса алды(iudeh curiae).
Өздерінің биліктерінің әлсізденуіне қарамастан венгр каролдары (бұрынғы масштабтары бойынша) белсенді түрдегі ішкі саясатты жүргізуді жалғастыра берді.Бела IV татарлық соғыстан кейін өзіне (1243 – 1244) Сплитті қайтарып алды.Бірақ 1246 жылы 15 маусымда оны Лайте түбінде австриялық маркграф Фридрих Бабенберг Сварливый жеңіліске ұшыратады.1242 жылы Бела IV өзіне үш батыстық комитаттарды қайтарып алады.Чех каролі Пржевилскимен (Оттокорм) II соғыс нәтижесінде венгр каролі Штирия мен Пажонида (1254жі.1 – мамырда) өз билігін орнатады. 1260 жылы Бела IV тағы да кароль Пржемыслимен(Оттокорм) II мен соғысқа түсінп 12 маусымда Марав алаңында ( Кройсенбруннада) жеңіліске ұшырайды.Оның одақтасы Даниил Романович Галицкиий болды.1255 жылы Бела IV ,1263 және 1266 жылдары кіші кароль Иштван Болгарияға қарсы қозғалысқа түседі.Оның Солтүстік жақтарын жаулап алған Бела IV өзін «Болгария каролімін» (1255) деп есептеді.
Ласло IV Чехия каролі Пржемыслимен (Оттокорм) II және Рудольф Габсбургпен императорлық тақ үшін белсенді күрес жүргізді.Венгр каролінің Рудольфпен одақтастығы 1277жылы Хайнбургтегі кездесуде жасалған болатын.Сухи Крутадағы шайқаста 1278ж 26-маусымда одақтастар чех каролін талқандады.1282 жылы Австрияға Габсбургтер келсе, 1285 жылы татар ханы Телебугидің шайқасы басталады.
1291 жылы Эндре III австрия герцогы Албрехт I қарсы тұра алды.1290 жылы оған Эндренің әкесі Венгрияны ұсынған болатын.Бұл үшін формальды түрде Фридрих II Бела IV тәуелді вассалы ретінде татарларға қарсы күресте көмек көрсететін болып,сол көмекті көрсетпейді.1291 жылы шілде және тамыз айларында Эндре III Австрияға жорық жасады,ал 1291ж.26-тамызда Альбрехтпен Хайнбургте бейбітшілік туралы келісім жасады.1298ж. Эндре III Альбрехтті антикароль Адольфке қарсы күресте қолдады,ол венгр отрядтарының көмегімен Гельхейме түбінде талқандалды (1298,2 июль). /10/
Қорытынды
Қорыта айтқанда Венгриядағы Алтын булла заңдар жинағы кезінде Карл Роберт XIV — ғ.20ж. ғана билікті өз қолына ала алды. Мұнда Карл Роберт церктік феодальдарға сүйенді. Оны папалар қолдап,ақшалай көмекті Флоренция және Сиен банкирлері көрсетіп отырды.1312ж. 15-июньде Розгони маңындағы шайқаста,кароль Омоде Абыдың балаларын жеңіліске ұшыратады.Омеденің өзі 1311ж. Кашши қаласының тұрғындарының бас көтеруі барысында ажал құшқан.Омеде Абы мен Матэ Чаканың солтүстік – батыс бөліктерінің билігі кароль билігіне өтеді.Мұнда карольдың жағында Кашши тұрғындары болды.Көп ұзамай – ақ Карл Робертке қарсы Копас Борша шабуылға шығады.Ол Омаде Абыға қарсы күрестегі одақтастардың бірі болатын.Карл Роберт әскерлері Копасаны Дебрецен маңында 1317ж. талқандайды, ал ол жерлік тұрғындар кароль жағына шығып кетеді.
XIV-ғ.20ж. дейін Матэ Чак карольдықтың солтүстік – батыс бөліктеріндегі өз иеліктері мен даралықтарын сақтап қалды.Сонымен қатар Ласло Кан (1315 опат болады) және оның балалары Трансильваниидағы иеліктерін сақтап қалады.XIV-ғ.10-ж. Басында өзіне көрші елдерге соғыс жариялап отырды.Ондағы крестьяндар топтарын ығыстырып отырды.Оның күші өз билігіндегі иеліктерді чех карольінен де дара түрде қорғай алуына жетті.
Австрия герцогы Фридрихпен одақтасу барысында Матэ Чак Моравияға (1314) шабуыл жасады.XIIIғ.басымен- XIVғ.басқа да билік етушілер жеке-дара түрде өздерінің саясаттарын жүргізе білді.1285ж. өзінде Немитуварий графтығы Альбрехт Габсбургпен одақтас болғантұғын.1289ж.олар Кесег және Мадьяовардды алмақшы болған Альбрехтке қарсы шықты.Трансильвандық Ласло Кан өзінің қызын Сербия карольі Мулитинаға әйелдікке береді (Стефана Уроша).
1316-1317 жылдар аралығында Карл Роберт бұрын Матэ Чака жаулап алған Вишеград және Комар қамалдарын қайтарып алды.Сонымен бірге нитрлік епископқа өз жерлерін Матэ Чактан қайтарып алып берді.Матэ Чактың (1321) өлімінен соң оның иелік еткен жерлері түгелдей карольдың қолына өтеді.Осы жылы кароль Трансильванийда өз билігін орнатады.1309ж.өзінде легат Джентиле Ласло Канды карольге тәжін қайтаруға мәжбүр еткен болатын.
Осындай жағдайлар барысы бойынша XV-ғ.20- ж.басында карольдықтың барлық территориясы, Неметуивари графтығы ұстап тұрған Задунавьядан басқасының барлығы Карл Роберттің қол астына өтіп,осы адамның бақылауында болып келді.
Сілтемелер
- Сказкин С. Д. «Орта ғасырлар тарихы » Алматы 1976 жыл.
- «Новейшая история 1918-1939 г.г.» Курс лекций Москва 1972 год. 65-75 беттер
- «Новейшая история Зарубежных стран 1917-1945» Москва 1989 год. 97-108 беттер
- «Дүние жүзі тарихы» Алматы – 2004 жыл. 53-75 беттер
- «Дүние жүзі тарихы» Алматы 2006 жыл. 163-201 беттер
- «Жаңа тарих» Алматы 2001 жыл. 35-41 беттер
- История новейшего времени стран Европы и Америки Москва 1984 год. 29-31 беттер
- Кредер А.А. «Новейшая история ХХ в » 85-89 б.б.
- Мұхтарова А.Қ. «Шетелдердің мемлекет және құқық тарихы» 56-58 беттер беттер.
- Н. Баяндин «Географиялық ашылулар» 56-59 беттер
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
- Сказкин С. Д. «Орта ғасырлар тарихы » Алматы 1976 жыл.
- «Новейшая история 1918-1939 г.г.» Курс лекций Москва 1972 год.
3.«Новейшая история Зарубежных стран 1917-1945» Москва 1989 год.
4.«Дүние жүзі тарихы» Алматы – 2004 жыл.
5.«Дүние жүзі тарихы» Алматы 2006 жыл.
6.«Жаңа тарих» Алматы 2001 жыл.
7.История новейшего времени стран Европы и Америки Москва 1984 г
8.Кредер А.А. «Новейшая история ХХ в » Москва 2000 год.
- Мұхтарова А.Қ. «Шетелдердің мемлекет және құқық тарихы»
Алматы 1999 жыл
- Н. Баяндин «Географиялық ашылулар» Алматы, 1980ж
