Мазмұны

 

Кіріспе ………………………………………………………………………………………..3

 

2.1 3-сыныпқа арналған «Ана тілі» оқулығы арқылы оқушыларға экологиялық білім беру мүмкіндіктері………………………………………….6

 

2.2 Оқушыларды туған өлке табиғатын аялауға баулу жолдары…….17

 

Қорытынды…………………………………………………………………………………..28

 

Пайдаланған әдебиеттер тізімі………………………………………………………30

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                   

 

Кіріспе

 

     Қоғамда болып жатқан ғылыми-техникалық және әлеуметтік саяси өзгерістер барысында экологиялық мәселелер ең негізгі көкейтесті проблемаға айналып отыр. Оған себеп – табиғаттың, қоршаған ортаның заңдылықтарымен санаспау салдарынан туған қарама-қайшылық.

     Қазақстан азаматтарының денсаулығы, білімі мен әл-ауқатының артуын қамтамасыз ету мақсатымен, Президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан — 2030» атты өз халқына Жолдауында адамдардың денсаулығын жақсарту, ауруларды болдырмау және салауатты өмір салтын қалыптастыру үшін экологиялық проблемаларды шешу қажеттігі атап айтылған. Ол өзінің жолдауында: «Экологиялық нашар ахуал бүгінде адам өлімінің  20% -на себеп болып отыр, ал кейбір аймақтарда жағдай мұнанда қиын, отандастарымыздың үштен бірі сапасыз ауыз суды пайдаланады. Жеткілікті және дұрыс тамақтанбау да теріс демографиялық салдарға әкеп соғады», -деді.

    Соңғы ХХ ғасырдың екінші жартысында адам баласының алдынан шыққан, табиғатты қорғау мәселесі, жастарды соған сай оқыту мен тәрбиелеудің қажеттілігі туып, экологиялық мәселелер қазір әлемде өзінің қоғамдық мәні жағынан алдыңғы қатардағы мәселенің біріне айналды, тіпті ядролық соғыс қаупі де оның көлеңкесінде қалып қойды. Сондықтан жас ұрпаққа экологиялық білім мен тәрбие беру бүгінгі күн тәртібіндегі бірден-бір қажетті, кезек күттірмес проблема екендігі 1991 жылғы «Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептері тұжырымдамасында» және 1992 жылғы «Қазақстан Республикасының білім беру туралы» Заңында, 1996 жылғы «Қазақстан Республикасы экологиялық қауіпсіздігінің тұжырымдамасында» көрсетілген. Сонымен қатар Қазақстан Республикасының Конституциясының 6-шы бабы жер және оның қойнауы, су көздері, өсімдіктер мен жануарлар дүниесі, басқа да табиғи ресурстар мемлекеттің меншігі екендігін, олардың мемлекет қорғауында болатындығын мәлімдейді, ал Конституцияның 38-ші бабы Қазақстан Республикасының азаматтарына табиғатты сақтауға және табиғат байлықтарына ұқыпты қарауға міндеттейді. Қазақстан Республикасының «Қоршаған ортаны қорғау туралы» Заңының 89-шы бабының әрқайсысы еліміздің болашағын экологиялық жағынан қамтамасыз ету шараларына арналады. Заңда басқа салалармен қатар педагогикалық жағынан шешілуге тиісті міндеттер белгіленіп, экологиялық тәрбие мен білім берудің жалпыға бірдей және үздіксіз жүргізілу қажеттілігі баса көрсетіледі.

    Бастауыш мектеп оқушыларына экологиялық тәрбие беруде, оларды қоршаған табиғи ортаны қорғауға, аялауға тәрбиелеу бүгінгі күннің өзекті міндеттерінің бірі. Қазіргі мектептер осы салада ауқымды тәжірибелер жинақтауда. Мәселен, табиғатты аялау, қорғау негізінде бастауыш мектеп оқушыларын ізгілікке баулу ұлттық тамырдан, тәлім-тәрбиеден нәр алады. Оқу-тәрбие процесінде экологиялық ой-тұжырымдар жасау баланың қоршаған табиғи орта мен өмір сүріп отырған қоғамында қалыптасуы

ғылыми ұғым түсініктермен ұштастырып, оларды бір-бірімен сабақтастырып ұйымдастырғанда ғана туған жерін, елін қорғауға тәрбиелеу тиімді түрде жүзеге асады.

    Жас ұрпақтың қоршаған ортаға саналы көзқарасын қалыптастырып тәрбиелеу ұзақ, әрі қиын жұмыс. Себебі, соңғы жылдарға дейін табиғи ортаны қорғау, оған жанашырлық сезімін қалыптастыру дәл қазіргідей, өзекті мәселе болған емес. Әрине, әрбір қоғамның даму сатысында өзі мекендеген ортаны аялау, қорғау мақсатында жас ұрпақты тәрбиелеу мәселесін көтеру жалғасып келе жатқан іс.

    Халқымыздың  ақын-жыраулары Асан қайғы, Қорқыт ата, Бұқар жырау Қалқаманұлы және т.б. жыр толғауларында табиғат мәселесі негізгі орын алады. Олардың болмыс, тіршілік, табиғат жайындағы ой-толғаныстары, мақал-мәтел, шешендік сөздері табиғатқа деген сүйіспеншілігін арттырып, оны қорғауға, сақтауға тәрбиелейді. Асан қайғының толғауларында туған елінің табиғаты, жер-байлығы, географиялық ерекшелігі, халқы, өсімдігі, жан-жануарлары, тұрмысы философиялық тұрғыдан сөз болады. Ол жүрген жерінде әрбір елге, қонысқа сын айтып, баға беріп отырған.

    Табиғаттың әсем көріністері арқылы жас ұрпақтың бойына адамгершілік қасиеттерін, табиғатты қорғау, сүю сезімдерін тәрбиелеу туралы қазақ халқының ағартушылары мен зиялы қоғам қайраткерлері: Ш.Уәлиханов, А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердиев және т.б. еңбектерінде көп көңіл бөлінген.

   Ұлы Абай өз өлеңінде табиғат пен адам өмірін, тіршілігін ажырамайтын,  бөліп қарастыруға келмейтін біртұтас дүние ретінде қарастырған. Белгілі педагог-психолог Ж.Аймауытов «Балаға ең қымбат, ең жақын нәрсе туған жері, туған жерінің табиғаты, оның құбылыстарын білу өте қызық. Мұндай оқыту жүйесі өмірге, табиғатқа теңеу мазмұнын беріп, баланың санасын жандандырып, төңіректегі әлемге терең көзбен қарауға үйретеді», — дейді.

    Қазіргі мектептерде тәжірибелік- педагогикалық жұмыстар көрсеткендей, әсіресе бастауыш мектептің оқу жоспарлары мен бағдарламаларында, оқу-тәрбие үрдістерінде экологиялық тәрбие беретін материалдар аз пайдаланылады. Мәселен, ана тілі пәнінен экологиялық тәрбие берудің педагогикалық мүмкіндіктері мен мазмұндары әлі де болса толық айқындалмауы, проблеманың теория жүзінде жеткілікті зерттелмеуі, ізденіс тақырыбының көкейтестілігін дәлелдейді. Сонымен, бастауыш сынып оқушыларына ана тілі пәнінен экологиялық білім мен тәрбие берудің ролі арта түсуде. Бастауыш мектептің оқу-тәрбие процесінде бүгінгі өмір талабына сай оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беруді жетілдірудің қажеттілігі мен осы процестің мазмұны мен әдістемесін ғылыми тұрғыдан негіздеудің қамтамасыз етілмеуі бұл мәселенің педагогика теориясы мен практикасында зерттелмеуі арасында қарама-қайшылық анық байқалады. Осы қайшылықтардың шешімін табуға ықпал ететін педагогикалық шарттарды іздестіру, біздің зерттеу жұмысымыздың проблемасын белгілейді. Бұл проблемалардың көкейтестілігі әлі де болса педагогика ғылымында шешімін тапқан жоқ және оның бастауыш сынып жағдайында (ана тілі, сабақтан тыс жұмыстар) зерттелмегендігі осы тақырыпты «Ана тілі сабақтарында туған өлке табиғатын аялау арқылы оқушыларға экологиялық білім беру» деп таңдауымызға негіз болды.

    Зерттеу объектісі: бастауыш мектепе ана тілін оқыту.

    Зерттеу пәні: бастауыш сынып оқушыларына ана тілі пәнінен экологиялық білім мен тәрбие беру.

    Зерттеу мақсаты: бастауыш сынып оқушыларына ана тілі пәнінен экологиялық тәрбие беруде теориялық жағынан негіздеп, мазмұны мен шарттарын анықтап, әдістемесімен қамтамасыз ету.

    Зерттеу міндеттері:

     —   бастауыш сынып оқушыларына ана тілі пәнінен экологиялық білім мен тәрбие берудің теориялық негізін айқындау;

• Ана тілі пәнінде экологиялық білім мен тәрбие берудің педагогикалық шарттарын анықтап, мазмұндарын қысқаша туған өлке және қазақ этнопедагогика материалдарымен толықтыру;
• сабақта және сыныптан тыс жұмыстарда ана тілі пәнінен экологиялық білім мен тәрбие беруді жетілдіруді.

    Зерттеудің әдістері: Зерттеу проблемасы бойынша ғылыми-әдістемелік,

оқулыққа талдау жасау; бастауыш сынып мұғалімдерінің ана тілі пәнінен экологиялық білім мен тәрбие берудегі іс-тәжірибесі; мектеп құжаттарымен (ресми материалдар, бағдарлама және т.б.) танысу, мектеп жұмыс нәтижесін салыстыру, сауалнама және әңгімелесу.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

• Оқушыларды туған өлке табиғатын аялауға баулу жолдары.

 

    «Жалпы білім беретін мектептерде табиғатты қорғау жұмыстарын күшейту туралы» әдістемелік хатта оқыту процесінде экологиялық тәрбие берудің маңыздылығын ашып көрсетуі, оқушылардың табиғатқа жауапкершілік қатынасын тәрбиелеу ісіне қозғау салады. Қазіргі әлемдік экономикалық мәселелердің туындап отырған кезеңінде оқушылардың табиғатқа жауапкершілік қатынасын қалыптастыру қажеттілігі, бүгінгі бастауыш сынып теориясы мен әдістемесінде қалыптасқан дәстүрді бұзып, оқыту әдісін гуманитарландыру, экологияландыру міндетін қойып отыр. Ал, бұл міндет осы салада нақты зерттеуді жғне оларды теориялық және практикалық тұрғыда негіздеуді қажет етеді.

    Жалпы білім беретін орта мектептің бастауыш сынып оқушыларына ана тілі пәні және сыныптан тыс жұмыстар арқылы экологиялық мәдениеттің қалыптасуына, жеке тұлға ретінде жан-жақты дамуына және оның байлықтарын қорғауда адамгершілік қасиеттерін қалыптастыруға мүмкіндік береді.

    Бастауыш мектептің оқу-тәрбие үрдісінің мазмұны мен әдістемесіне экологиялық тәрбие беретін материалдарды ендіру жолдары біртұтастық жүйеде қарастырылуы тиіс. Ана тілі және сыныптан тыс жұмыстарда экологиялық білім мен тәрбие беретін материалдарды тиімді пайдалануда туған жер табиғатын және оның байлықтарын сүйіспеншілікпен тәрбиелеуді қамтамасыз етумен бірге қазақ этнопедагогикалық материалдарын ендіру қажет.

    Ал, енді осы міндеттерді шешу үшін бастауыш сынып пәндеріне (Ана тілі 3 сынып) экологиялық мазмұндағы шығармалар қаншалықты қамтылған, бағдарламада атап көрсетілген міндеттерді шешуге мүмкіндік бар ма? Екіншіден сыныптан тыс өткізілетін тәрбие жұмыстарында экологиялық тәрбие беру мүмкіндігі қандай? Зерттеу жұмысымыз ең алдымен осы мәселелерді анықтауды қажет етеді.

    2003 жылғы «Атамұра» баспасынан шыққан 3 сыныптың ана тілі оқулығындағы 150 тақырыптың 50-і табиғатқа қатысты материалдар.

    Бағдарлама мынадай тарауларды қамтиды:

    І тарау.         Туған елім, туған жерім.

    ІІ тарау.        Білім — өмір шырағы.

    ІІІ тарау        Маужырап барқыт қоңыр күз…

    ІҮ тарау.       Өткен өмірден.

    Ү тарау.        Қыс бейнесі.

    ҮІ тарау.       Жақсы – Ай мен Күндей.

    ҮІІ тарау.      Табиғат – менің өз үйім.

    ҮІІІ тарау.     Масатыдай құлпырар жердің жүзі.

    ІХ тарау.      Жаздыгүн шілде болғанда.

    Х тарау.       Сарқылмас қазына.

    Мұндағы кейбір мәтіндердің негізгі идеясы да, тәрбиелік қуаты да табиғатты аялауға, қорғауға бағытталса, ал ендігі бір мәтіндерде табиғатты сүюге әсер етерлік үзінді ретінде келеді, бұл шығармалар – көркем табиғатқа деген сүйіспеншілік сезімін оятуға, табиғатта кездесетін сан алуан сұлулық пен көркемдікті көре, түсіне және бағалай білуіне жәрдемдеседі.

    3 сыныптың оқу бағдарламасына енгізілген оқу материалдары көлемі шағын (2-3 бетке дейін) көркем шығармалар мен ғылыми көпшілік мақалалар, өлеңдер, халық ауыз әдебиетінің үлгілері (мақал-мәтелдер,ертегілер, жұмбақтар т.б.). бұл шығармалар – оқушыларды қоршаған табиғатқа деген сүйіспеншілік сезімін оятуға, олардың табиғатта кездесетін сан алуан сұлулық пен көркемдікті көре, түсіне және бағалай білуіне жәрдемдесетін, табиғатты қорғауға баулитын, балаларға экологиялық және эстетикалық тәрбие беретін, адамдар еңбегімен жан-жақты таныстыратын, заманымыздың даму деңгейіне сәйкес оқушылар ойының еркін жетілуіне интелектілік жағынан өсуі мен дербестік ңасиетініњ дамуына лайықты шығармалар: оқу барысын өмірмен, қоршаған ортамен, Отанымызбен, халқымыздың ұлттық ерекшеліктерімен тығыз байланыстыратын, ел өміріндегі елеулі тарихи кезеңдерден мәнді мәліметтер беретін, белгілі адамдардың өнегелі өмірлерін, тындырған істерінен хабар беретін шығармалар негізінде өткізіледі.

    Еліміздің өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы, ғылым мен техника, мәдениет пен өнер саласында қол жеткен табыстарын, оның жарқын болашағын жан-жақты бейнелейтін, адамдардың моральдықққасиетін аша түсуде оқушылардың танымдық білімділік қабілетін, көзқарасын қалыптастыратын, табиғатты, туған жерді қорғау, аялау сезімдерін қалыптастыратын көркем шығармалар мен өлеңдер балалардың жас ерекшеліктеріне лайықтап берілген.

    Ана тілі пәнінің бағдарлама бойынша берілген әрбір тарауындағы табиғатқа байланысты тақырыптардың оқушыларға экологиялық тәрбие беруге мүмкіндігі бар. Әрбір тақырыптың маңызы, осы экологиялық тәрбие беру мәселесіне әкеліп соғады. Мысалы: 3 сыныптың ана тілі оқулығындағы «Білім — өмір шырағы», «Маужырап барқыт қоңыр күз…» тарауларындағы тақырыптарда арнайы экологиялық білім берудің бағыт-бағдары айқындалмаған. Бірақта мұғалімнің өзі, қазіргі еліміздегі экологиялық мәселелер, өз өлкесінің экологиялық жағдайы туралы газет, журнал, радио, теледидар хабарларын пайдаланып, түсіндіріп өтуге мүмкіндігі бар.

    Оқушыларға сөз өнері арқылы экологиялық тәрбие беру табиғатты парықсыз зұлымдықтан сақтай білудегі, олардың жоғарғы адамгершілігін қамтамасыз ететін адамгершілік этикалық қатынасын қалыптастырады. Жоғарыда көрсеткендей, табиғатқа, адамгершілік — этикалық қатынасын адамдардың үйлесімді дамуын, шығармашылық іс-әрекеті арқылы әсемдікті жасауға, игілікті іске асыруға, бұзақылық пен опасыздыққа қарсы күресуге мүмкіндік туғызса, ал адамгершілік–этикалық қатынас адамдардың табиғатқа қатынасындағы іс-әрекетін, жақсылық пен жамандығын, әділдік пен әділетсіздік тұрғысынан моральдық бағалау формасында көрсетеді. Тіршілік атаулы мен жанды жаратылыс ретіндегі туыстықты сезіну – сөзсіз балалардың табиғатқа аяушылық сезімдерін білдіру, қайғысына ортақтасу, ол үшін күресу сезімін тудырады. Ал, оқушылардың табиғатқа деген мұндай сезімдерінің бейнеленуі ана тілі пәні материалдарында күресуге мүмкіндік туғызса, ал адамгершілік-этикалық қатынас адамдардың табиғатқа қатынасындағы іс-әрекетін, жақсылық пен жамандығын, әділдік пен әділетсіздік тұрғысынан моральдық бағалау формасында көрсетеді. Тіршілік атаулы мен жанды жаратылыс ретіндегі туыстықты сезіну – сөзсіз баланың табиғатқа аяушылық сезімін білдіру, қайғысына ортақтасуы, ол үшін күресу сезімін тудырады. Ал, оқушылардың табиғатқа деген мұндай сезімдерінің бейнеленуі ана тілі пәні материалдарында орын алған.

    Табиғатқа деген экологиялық қатынас 3 сыныптңњ ана тілінде М.Сүндетовтың «Қайырымдылық» әңгімесінде, Б.Соқпақбаевтың «Қамқорлық», С.Сейфуллиннің «Ақсақ киік» т.б. әңгімелерінде ашылса, қазір бұл тақырыптар адам мен табиғаттың қатынасын адамгершілік-этикалық тұрғыдан ашатын үлкен арнаға айналып отыр.

    Ана тілі – бастауыш мектептердегі негізгі маңызды пән, имандылыққа, адамгершілікке тәрбиелеудің негізі, қарым-қатынас жасау мен қоршаған ортаны танудың құралы, баланың интелектуалдық таным деңгейі мен шығармашылығын дамытудың арнасы.

    Оқулықтар мен бағдарламаларға талдау жасай отырып, қоршаған орта мен адамдардың қарым-қатынас туралы, табиғаттың біртұтастығы туралы баланың табиғи ортада өзін-өзі ұстай білу ережелерін қамтитын материалдардың алынғанын байқауға болады.

    2003 жылғы «Атамұра» баспасынан шыққан 3 сыныптың ана тілі оқулығы  10 тараудан тұрады. Осы оқулық ішінде экологиялық тәрбие беру мүмкіншілігі бар деген тақырыптарды іріктеп алдық.

    «Табиғат – менің өз үйім»тарауындағы 4 тақырып қана, яғни М.Сүндетовтың «Қайырымдылық» әңгімесі, С.Сейфуллиннің «Ақсақ киік» өлеңі, Б.Соқпақбаевтың «Қамқорлық» әңгімесі, Ж.Аймауытовтың «Торғай»әңгімесі. Осы тақырыптар арқылы табиғатты қорғауға, экологиялық тәрбие беруге болады. Сонымен қатар, оқулық ішінен төмендегідей тақырыптарды, жыл мезгілдері, сол кезеңдегі табиғатта болатын өзгерістер, жануарлар дүниесі: үй жануарлары, оларды күтіп баптау; дала жануарлары, олардың тіршілігі; өсімдіктер дүниесі жөнінде; адамдардың пайдасы және Отан, туған жер туралы өлең, әңгімелерді іріктеп алдық. Бұл тақырыптар табиғатты сүйе білуге, қорғауға, оқушылардың табиғатқа деген эстетикалық, адамгершілік сезімдерін тәрбиелеуге болады деген мүмкіншіліктер бар.

    «Маужырап барқыт қоңыр күз…» тарауында Е.Салықовтың «Күзгі орманның көріністері» әңгімесі, А.Құнанбаевтың «Шегіртке мен құмырсқа» мысалы, Ғ.Табылдиевтің «Күздің кереметі» әңгімесі, И.Базидің «Жеміс бағында» әңгімесі, Ғ.Нұршайықовтың «Жалғыз дән»әңгімесі, «Егінші мен қасқыр» ертегісі мен өлеңдер, мысалдар, жалпы табиғат, қоршаған орта, жыл мезгілдері, оның ерекшеліктері жөнінде болғанымен, табиғатты қорғау, экологиялық тәрбие беру мәселесі көп қарастырылмаған.

    Мұѓалім осы тақырыптарды өткізу кезінде, материалдарға сай келетіндей етіп, табиғат байлықтарын ұқыпты пайдалану керектігін, өйткені, ол біздің күнделікті өмірде және болашақта жиі пайдаланатын заттардың бірі екендігін түсіндіріп, балаларға экологиялық тәрбие беру жағын қарастыруға болады.

    Осы тараудағы «Күзгі орманның көріністері» атты әңгімеде күзгі орман көрінісінің әдемілігі мен сұлулығы, ормандағы аңдардың: тиіннің, қоянның мінез-қылығы, оның қысқа қалай дайындалатындығы жөнінде түсінік беріп, балаларға орманның қандай пайдасы бар екенін, орманда өсетін ағаштардың күнделікті адам өміріне қажетті тұрмыстық заттар: жиһаздар, кітап, қағаз жасайтындығын түсіндіріп және орманның ауадағы лас көмірқышқыл газын өзіне сіңіріп, таза оттегі бөлетіндігін және ормансыз аңдардың, аңдарсыз орманның өмір сүруі қиын екендігін бала санасына жеткізіп, осы табиғат байлықтарын қорғау керектігі түсіндіріледі.

    Экологиялық тәрбиенің өзегі – Отанға деген сүйіспеншілік, отан, ол тек қалалар мен ауылдар ғана емес, бау-бақшалар мен ормандар, шалғындар мен жайылымдар, ауадағы құс, судағы балық, жер бетіндегі жануарлар дүниесі. Сондықтан отан мен оның табиғатына сүйіспеншілік тұтас бір ұѓым ретінде танылады.

    Ана тілі сабағында Отанның, табиғаттың тек сұлулығымен бейнеленетін әңгімелерді ғана талдап, оқушыларға оның жақсы жақтарын ғана таныту болса, тәрбие ісі бір жақты болып қалар еді. Керісінше, адам іс-әрекетінің табиғатқа жасаған қиянаты туралы әңгімелерді, өлеңдерді талдап оқу барысында, тек адамдардың табиғатқа саналы қатынасы ғана оны гүлдендіре түсетінін үнемі ұѓындырып отыруы тиіс.

    М.Пришвинше айтқанда: «Балыққа – су, құсқа – ауа, жануарға – орман, дала, тау керек. Ал, адамға – Отан керек. Табиғатты қорғау – Отанды қорғау» деген сөз.

    Ө.Тұрманжанов «Отан» өлеңінде Отан мен табиғат ұғымын бірлікте жырлайды:

 

    Әуелгі Отан – ана алды, оттың басы,

    Ауыл алды, аунаған шөптің қасы.

    Сағынғанда тым ыстық көрінеді

    Жаста ойнаған үйшік қып сайдың тасы.

              Отан дейміз от жаққан жерімізді,

              Отан дейміз өсірген елімізді.

              Отан дейміз туған жер, атамекен –

              Биік тау, орман, тоғай, көлімізді…

    Отан мен табиғат бірлігін айқындай, көркем де терең етіп жеткізіу қиын-ақ шығар. «Отан – табиғат, табиғат – Отан» деген ұғымды М.Мақатаевтың «Үш бақытым» атты өлеңі, Б.Ысқақовтың «Сенің Отаның» атты өлеңі толықтыра түседі. «Үш бақытым» өлеңінде ақын:

 

    Ең бірінші бақытым – Халқым менің,

    Соған берем ойымның алтын кенін.

    Ал екінші бақытым – Тілім менің,

    Тас жүректі тіліммен тілімдедім.

    Бақытым бар үшінші – Отан деген,

    Кім мықты? – десе біреу, — Отан дер ем, — деп жырлайды.

 

    Ал, «Сенің Отаның» деген өлеңінде ақын:

    Көп аузынан түспейтін,

    Отан деген немене?

    Оның тұлға, түс, кейпін,

    Достым, білгің келе ме?

              Отан – сенің ата-анаң,

              Отан – досың, бауырың,

              Отан — өлкең, астанаң,

              Отан – аудан, ауылың.

    Осындай өлењдерді оқыту кезінде Отан дегеніміз табиғат екенін, Отанға деген сүйіспеншілік табиғатқа деген сүйіспеншілік екенін бала санысына сіңіруге болады.

    Атақты кеңес жазушысы Л. Леонов: «Бізде Отанды сүюге тәрбиелеуде атүсті дерексіз ұғымдар арқылы көтеріңкі, даурықпа сөздерді көп айтады. Оның орнына балаларға біздің табиғатымыз Отанымыз екенін ұқтыра отырып, оларды табиғатты қорғауға баулыса, бұл нағыз практикалық патриотизм болар еді», дейді.

    Ө.Тұрманжановтың «Отан», Б.Ысқақовтың «Сенің Отаның», Д.Әбілев «Туған тілім» өлеңдері және т.б. шығармалар Отанымыз туралы: біздің жеріміздің ұлан байтақтығы, қазақ халқы мен атамекен туралы; оны ардақтап сүйе білу, қорғау жөнінде, яғни экологиялық тәрбиеден гөрі адамгершілік, эстетикалық, идеялық-саяси тәрбие беруге лайықтанған. Бірақ та мұғалім өз шеберлігі арқылы балаларға табиғатты, Отанды қорғау, оның байлықтарын көздің қарашығындай сақтау жөнінде мағлұматтар беруге болады.

    «Жаздыгүн шілде болғанда» тарауында Ө. Тұрманжановтың «Малсақ бала» өлеңі жалпы үй жануарлары, оларды күтіп баптау жөнінде, ал «Сарқылмас қазына» тарауындағы «Құмырсқаның қанағаты» ертегісі балаларды қанағатшылдыққа, табиғат байлықтарына ысрапшылдықпен қалай болса солай пайдаланбауға, үнемділікке тәрбиелейді.

    «Қыс бейнесі» тарауында А.Құнанбаевтың «Қыс» өлеңі, С.Шаймерденовтың «Қар» әңгімесі, С.Сейфуллиннің «Қызыл шұнақ» өлеңі, М.Әуезовтың «Боран»әңгімесі, «Қар астындағы ұялар» (аңшы әңгімесі), Б.Соқпақбаевтың «Шынықсын денеміз» өлеңі, М.Иманжановтың «Қысқы кеш» әңгімесі, М.Дулатовтың «Қоян» әңгімесі, З.Шүкіровтың «Арпалыс» әңгімесі және осы тарауға лайықтап жыл мезгілі, табиғат құбылыстары жөнінде мақал-мәтел, жұмбақтар берілген.

    Бұл тақырыптарда айнала қоршаған орта, өлі және тірі табиғат құбылыстары, қыс, боран, қар, аяз туралы, жылдың осы мезгілі және дала аңы қоянның қалай өмір сүретіндігі жайлы мәселелер сөз болған. Бұл тақырыптар арқылы балаларды табиғат құбылыстарымен, олардың ерекшеліктерімен таныстыруға, таным түсініктерін молайтуға көбірек көңіл бөлінген және сонымен қатар экологиялық тәрбие беруге де мүмкіншілік бар.

    «Масатыдай құлпырар жердің жүзі» тарауында А.Құнанбаевтың «Жазғытұры» өлеңі, І.Жансүгіровтың «Жазғытұрым» өлеңі, «Көктем сәні» атты ертегі, С.Сейфуллиннің «Орман» әңгімесі, Б.Майлиннің «Жаңбыр» өлеңі, М.Төрежановтың «Бұлбұлдың әні» әңгімесі, М.Дулатовтың «Қош келдің, Наурыз!» әңгімесі берілген. Бұл аталған тақырыптар жыл мезгілі, соның ішінде көктем туралы оның қызығы, көктемгі табиғаттағы өзгерістер, табиғаттың құлпырып гүлденуі, ормандағы ағаштар, табиғат құбылыстары, жаңбырдың пайдасы, наурыз мерекесі, жануарлар туралы мағлұматтар қамтылып, балалардың дүниетанымын кеңейтіп, айнала қоршаған әсем табиғаттың сұлулығына сүйсіндіріп, балалардың эстетикалық сезімін дамытып, сұлулықты, көркемдікті, әсемдікті түсініп, оны бағалай білуге, қорғай білуге тәрбиелейтін шығармалар.

    «Табиғат – менің өз үйім» тарауындағы берілген материалдар, мысалы: Ы.Алтынсариннің «өзен» өлеңі балаларды табиғаттағы сұлулықты сезіне білуге, қорғай білуге тәрбиелесе, М.Сүндетовтың «Қайырымдылық» әңгімесі қайырымсыз, мейірімсіз балалардың күшікті қорлауы, Мұхтар деген баланың күшікті құтқарғаны балаларды адамгершілікке, қайырымдылыққа, табиғатты қорғай білуге тәрбиелейді.

    С.Мұқановтың «Көкшенің көрінісі» әңгімесі мен И.Байзақовтың «Алтай аясында» өлеңінде ақын-жазушыларымыз Көкше мен Алтайдың әсемдігін, сұлулығын, ақұлпа бұлт көмкерген ұшар басын шеберлікпен суреттеген.

    Ә.Қоңыратбаевтың «Киіктің айласы» әңгімесі, К.Сегізбаевтың «Арқарға үлкен мүйіз неге керек?» атты әңгімелері дала жануарларының жауларынан қалай қорғанатындығы, олардың пайдасы, сұлулығы, өзіндік ерекшеліктері шынайы әңгімеленіп, балалардың дала жануарлары жөнінде мағлұмат алып, оларды табиғатқа деген эстетикалық, адамгершілік жғне экологиялық қатынаста тәрбиелейді.

    С.Сейфуллиннің «Ақсақ киік» өлеңі тікелей табиғатты қорғауға арналған шығарма. Ол арқылы оқушыларды табиғат байлығын, соның ішінде сахараның сұлу аңы киікті атқан мергенге жиіркеніш сезімін туғызып, олардың жанашырлық, аяушылық сезімін, экологиялық санасын қалыптастырады. Оқулықтағы қысқартыла отырып іріктелініп алынған өлең мәтіні киіктің шөл дала сәні, тұла бойы тұрған сұлулық екені және осы сұлулыққа оқ атқан мейірімсіз аңшыға деген ақын лағынеті суреттеледі.

    Тарауда тақырыбы ортақ туындылардың үлкен тобы оқушыларды құстарға қамқорлық жасап, оларды қорғай білуге бағыттайтын әңгіме, өлеңдер (Торғай, бүркіт, балапан торғай т.б.).

    Б.Соқпақбаевтың «Қамқорлық» әңгімесінде Жантас пен Қожаның торғай балапынына деген екі түрлі қатынасын ашу арқылы оқушылардың құстарға деген жанашырлық сезімдерін тереңдете түсудің мүмкіндігі мол.

    Мұндай тақырыптардың тәлімдік әсері мен мәнін экологиялық тәрбие беру мақсатында пайдалануда оқушыларға құстардың шаруашылыққа пайдалы екенін ұғындырумен бірге олардың табиғат сұлулығының бөлінбес бір бөлігі екенін әрдайым түсіндірген дұрыс.

    Мұғалім «Қамқорлық» әңгімесін оқушыларға оқып, мазмұнын түсіндіреді. Кейіпкерлердің балапанға деген қатынасын даралау үшін мынадай сұрақтар қойып, оқушылардан жауап алады. 

    Мұғалім: Жантас қандай бала?

    Оқушы жауабы: Жантас жаман бала.

    Мұғалім: Неге жаман?

    Оқушы жауабы: Ол торғайдың балапанын азаптады.

    Осы сәтте торғайдың Жантастан көрген азабына байланысты оқушылар бойында эмоция тудыра білудің мәні ерекше. Ол үшін торғайдың тартқан азабын бейнелейтін мәтіндегі мына үзінділерді мұғалімнің мәнерлеп оқып беруінің немесе оқушылардың өздеріне оқытудың әсері мол:

    «…Жантас екінші рет атып үлгергенше балапан торғай жан далбаса ұша жөнелді. Балапан торғай алыс шырқап ұша алмайтын еді… Бір шоқ талға талықсып әрең жетіп қонды. Жүрегі кеудесіне симай дүрс-дүрс соқты… Жантас ентелеп тағы жетті… және атты. Балапан торғайдың қыр соңынан қалмады, ауылды шыр айналдырып қуа берді. өкпесі өшіп, әлсіреген балапанның енді көтеріліп ұшуға халі де қалмады. Әлсіз аяқтары сырғанақтап, сүріне құлап «Аяшы!» «Атпашы!» деп жалынғандай шыр-шыр етеді. Бірақ безбүйрек Жантас оған құлақ аспады. Қол созым жерде тұрып атқылай бастады… Дәл топшысынан дөп тиген тас балапан торғайды домалатып түсірді…».

    Мұғалім болған оқиғаға сай дауысты өзгерте отырып, мәнерлеп оқылған мұндай үзіндіні тыңдап отырған оқушының балапанға жаны ашиды, оның көрген қасіретіне ортақтасады.

    Мұғалім: Балапанды кім қорғап қалды?

    Оқушы жауабы: Балапанды Қожа қорғап қалды.

    Мұғалім: Қожа қандай бала?

    Оқушы жауабы: Қожа жақсы бала, балапанды Жантастан арашалап алды.

    Мұғалім: Қожа балапанға не істеді?

    Оқушы жауабы: Ол жаралы балапанды үйіне әкелді, жем берді, үй жасап ілді.

    Мұғалім оқушылар жауабын толықтырып, сабақты қорытындылайды.

    Шынында да Қожа мейірімді, қайырымды бала. Ал Жантас керісінше, мейірімсіз, қайырымсыз бала. Қожа Жантастан азап шеккен жазықсыз кішкене балапанды арашалап алды. Бәріміз де Қожа сияқты әлсіздерге қамқор болып, балапанды қорғай білсек болар еді. Олар біздің қанатты достарымыз екенін ұмытпайық.

    Осылайша мұғалім құстарға деген мейірімділік, жанашырлық, адамгершілік пен сүйіспеншілік қасиеттерін қалыптастыру арқылы оқушылар бойына адамгершіліктің алғашқы нышандарын сіңіріп, экологиялық тәрбие бере алады.

    «Сарқылмас қазына» тарауында төрт түлік туралы жырлар, құстар туралы, мысалы: «Торы құлын», «Сиыр», «Қой», «Ешкі», «Қарлығаштың құйрығы неге айыр?», «Қарлығаш пен Шөже торғай» атты өлеңдер берілген. Бұл өлеңдерде үй жануарлары мен құстардың пайдасы, олардың сыртқы бейнесі жөнінде ұѓым-түсініктерін қалыптастырумен қатар малдың пірлері жөнінде мағлұмат беріп, оларды аялап, қорғауға, тәрбиелеуге болады.

    «Жаздыгүн шілде болғанда» тарауындағы жаз мезгілі тақырыбына арналған шығармаларды оқыту барысында оқушыларға экологиялық тәрбие берудің мүмкіншіліктері бар. Оқытудың түсіндірмелі, мәнерлеп оқу әдістерін пайдаланып отырып, көптеген көрнекі құралдарды пайдалануға болады. Жаз мезгіліне байланысты табиғат туралы білімдерін толықтырып, табиғат байлығының адамдарға пайдасын, оны игерудегі және жаз мезгіліндегі адамдардың атқаратын еңбегінің рөлін, осының бәрін балалардың эстетикалық сезімін, табиғат байлығын көздің қарашығындай сақтап, оның қорын көбейтуге қалай жұмыстанатынын, экологиялық қиын жағдайдан құтқару мүмкіндігін іздестіруге болады.

    Осы тарауда А.Құнанбаевтың «Жаз» өлеңі, М.Дулатовтың «Шілде» әңгімесі, С.Сейфуллиннің «Дала», М.Әуезовтың «Кешкі дөң басында» әңгімесі, Ә.Нұрпейісовтың «Кеш» әңгімесі, С.Мұқановтың «Шыбынсыз жаз» әңгімесі және осы тарау материалдарына ойластыра жаңылтпаш, жұмбақ, мақал-мәтелдер берілген.

    Бұл жоғарыда аталған шығармалардың біреуінде жыл мезгілдері, соның ішінде жаз мезгіліндегі табиғаттағы өзгерістер, ауылдың жаз мезгіліне сай өзгерістері суреттелсе, енді біреуінде сол кездегі табиғаттағы құбылыстар, жануарлар мінез-құлқы, оның сұлулығы, әсемдігі өзіндік ерекшеліктерімен сипатталып, бала жанын өзіне тартатындай сұлулыққа, әсемдікке, сол сұлулықты сақтай, қорғай білуге тәрбиелейтіні сөзсіз.

    Ақындар мен жазушылардың табиғат туралы әсем өлеңдері мен әңгімелері оқушыларды толқытып, әсерлендіріп, тамсандырады. Балалардың білуге құштарлығын, көре білуге, ести білуге, айналадағы дүниені қабылдауға тәрбиелейтін, олардың ойын, тілін, эстетикалық сезімін, экологиялық санасын дамытатын – осы шығармалар болып табылады. Әрине бұл шығармаларды оқыту әрбір мұғалімнің ізденісіне, ой-өрісіне, біліміне, педагогикалық шеберлігіне байланысты болады деп ойлаймыз.

    А.Құнанбаевтың «Жаз» өлеңі осы мезгілдегі табиғат құбылыстарын, оның сұлулығын, жануарлардың, құстардың мінез-құлқын бала санасына жететіндей етіп шебер суреттеген:

    Жаздыгүн шілде болғанда,

    Көкорай шалғын, бғйшешек

    Ұзарып, өсіп толғанда;

    Күркіреп жатқан өзенге

    Көшіп ауыл қонғанда;

              …Ат, айғыр, биелер

              Бүйірі шығып ыңқылдап…

              Арасында құлын-тай

              Айнала шауып бұлтылдап,

              Жоғары-төмен үйрек, қаз

              Ұшып тұрса сымпылдап…

    Бұл өлең баланың көз алдына құлпырған жаз жайлауды, ондағы гүл, бәйшешек, күркіреген өзенді, көшіп-қонған ауылды, жан-жануарлар мен құстардың қимылын елестетеді. Сол арқылы баланың эстетикалық сезімін, табиғатқа сүйіспеншілік сезімін туғызады.

    Осы тараудағы «Дала» өлеңі туған жерге деген перзенттік сүйіспеншілігін,  азаматтың ар тазалығын танытатын Сәкеннің жүрек сөзімен жазылған өлеңі. Даласын аңсап келген ақын онымен алғаш ұшырасуын:

         «Құшағын жайған кең дала

         Төсін ашқан анадай.

         Қаладан келген сағынып,

         Бейне бір жас баладай».      

деп суреттесе, дала-анаға деген еркелігін:

         «…Далаға келіп көк жасыл,

         Кестелі жібек көрпедей,

         Жас баладай шаттанып,

         Құлай кеттім еркелей,-»

дейді.

Ақын-перзенттің дала-анаға деген сағыныш аңсары қаншалықты мол болса, ананың оған деген мейірімі одан да шексіз. Перзентіне көк ала кілемі – шөбін төсеп, аңқыған жас исімен жан дүниесін балқытады. Шалғын көк «кетпе» деп аяғына оралса, гүлдер алдынан жосып, жібермей майысады. өлеңді оқытуда ақын мен дала арасындағы осы қиыспастықты аша отырып, сезімге бөлеу оқушыларды туған жерін қасиет тұтып, табиғатын ардақтай білуге жетелейді.

    Туған жер табиғатының әсем келбеті мен нәзік сырларын танытып, оқушы бойына эстетикалық сезім мен рухани қуат беруде табиғат көріністеріне жазылған пейзаждық шығармалардың маңызы ерекше.

    М.Әуезовтың «Кешкі дөң басында» әңгімесінде жаздың жайлы кешін: «Зәрі қайтқан қызыл күн әлсізденіп таудан асып, ұясына кіріп барады. Жұқалтаң, ұзынша көп бұлт қызыл сеңдей болып, батар күнді ентелеп қамап тұр. Қара көк тұңғиық аспан күнбатысқа тақаған жерінде қызыл торғындай толқынданады. Кейбір жерінде қызулы өрттің жалынындай жайнайды. Күннің ақырғы сәулесі түсіп тұрған тау бастары. Олар көлеңке басқан қоңыр жердің алтын шатырындай нұрланып қызғылттанады»,-  деп суреттейді.

    Осы шығарманы оқыту арқылы балаға тәуліктің таң, түс, кеш мезгілдері туралы ұғым-түсініктерін қалыптастырып, ондағы әдемілік пен әсемдікті сезіндіруге болады. балалардың кешкі табиғат көріністерінің қандай болатындығын байқап жүруін, байқағандарын әңгімелетуіне болады.

    М.Дулатовтың «Шілде» әңгімесінде шілде айының ерекшеліктерін, сол кездегі табиғаттағы құбылыстар мен өзгерістерді, адамдардың әрекеттерін бейнелейді. «Шілдеде күн ұзарып, түн қысқа болады. күннің ыстығы соншалықты – тас пен құм қызып кетеді. Бұл – қымыз молайып, қозы піскен кез. Ел жайлауда бірін-бірі қонақ қонақ қылып, қазақ салты өз алдына бір қызық. Қыз ұзатса, ұл туса, жұрт жиналып той болып, ат шаптырып өткізеді…». Жазушы табиғаттың сұлулығын бала санысына жеткізетіндей қылып суреттейді де, осы сұлу табиғат жаздың ешқандай шыбынсыз, маса-шіркейсіз болатындығын әңгімелейді. Бұл шығарма арқылы балаларды жазғы шілдедегі табиғаттың әсем көріністерімен, адамдардың тіршілігін таныстыра отырып балалардың эстетикалық, экологиялық сезімін қалыптастырып, табиғатты қорғауға тәрбиелеуге болады.

    Ал, С.Мұқановтың «Шыбынсыз жаз» әңгімесі Алатау өлкесінің жаз айларында құлпырған табиғатын былайша суреттейді: «ешбір көркем кілемнің, ешбір көркем кестенің бетінен табылмайтын ғажап бояуларды көрсеңіз! Не деген сұлу сурет ол! Гүлденгіш қурайлар мен бұталар өсетін тұстан тау басына қарай көтеріліңіз. Онда бойларын жарыстыра, таудың биігіне тырмыса өскен қалың шырша тоғайына кездесесіз одан әрі өрлесеңіз, тақырлана, ұйыса өскен қалың бетегеге тап боласыз. Ол – қарлы жотаға жақын тұс». Жазушы табиғаттың сұлулығын баланы сүйсіндіретіндей қылып суреттеп, жаздың ешқандай шыбынсыз, маса-шіркейсіз болатындығын осылай сипаттайды. Осы шығарма баланың табиғаттың сұлулығына, әсемдігіне деген сүйіспеншілігін қалыптастырып, осы сұлулықты, әсемдікті қастерлеуге, қорғауға тәрбиелейді.

    Ә.Нұрпейісовтың «Кеш» атты әңгімесінде: «…Күн қызара төмен жылжып барады. Асықпай қараған адамға күн аспаннан түсіп келе жатқан қызыл доп сияқты көрінеді. Ұясына жақындаған сайын оның бояуы қызарып,қоюлана түседі. Міне, күн ұясына кіріп барады. Енді ол өзі ғана қызармай, бүкіл батысты да қып-қызыл түске айналдырды».

    Күн батардағы табиғаттың қайталанбас осы бір әсем сәтін бұдан артық дәл, көркем етіп суреттеу қиын шығар. Өйткені, көркем сөз арқылы өрнектелген ғажайып көріністі оқушысына қалай сезіндіруге болады? Балаларды шығармадағы табиғаттың ғажап сұлулығымен сусындатып, рухани дүниесіне эстетикалық сезім нәрін қалай сіңіруге болады?

    Мұғалім бұл тақырыптарды өтуден бұрын оқушылармен бірге күннің батар шағын бақылауға болады. сонда ғана мұғалім жақсы нәтижеге жетіп, бала көзі көргенмен оқығанды салыстыра отырып әңгімені жақсы түсінеді.

    Балалардың жас ерекшеліктерін ескере отырып, ақыл-ойына, сана-сезіміне сай түсінікті болатындай, экологиялық тақырыпқа арналған әңгімелер айту, өлең жолдарын оқып, мақал-мәтелдер айтып, мағынасын түсіндіру әрбір мұғалімнің міндеті.

    Табиғат туралы халық даналығында хайуанаттар мен жәндіктерді сақтау жөнінде ежелден қалыптасатын әртүрлі ырымдар мен тыйым сөздер, мақал-мәтелдер өте көп. Бұрынғы ата-бабаларымыз туған жердің тау, тас, өзен, көл, орманын діл аман күйінде кейінгі ұрпаққа тастап кетуді мақсат еткен. Мынадай ақыл-нақыл немесе тыйым сөздерден-ақ байқауға болады: «От орнынан шөп шықпас», «Аққуды атпас болар», «Бұлақ көрсең, көзін аш», «Қарлығаштың ұясын бұзсаң, үйің өртенеді» және сол сияқты «Обал», «Сауап» деген ұғымдарды түсіндіруді қажет етеді. Сабақ процесінде мұндай этикалық ережеге арналған даналық сөздердің тәрбиелік мәнін аша отырып оқыту, бастауыш сынып оқушыларының табиғат байлықтары – құстарға, жануарлар5а мейірімді болуѓа, µсімдіктерді қорѓап, жерді тоздырмауѓа, су кµздерін қорѓай білуге баулиды. Табиѓатта басы артық нғрсе жоқ екенін, бір жғндікті немесе бірнеше жануарларды қ±рту басқа бірнеше жғндіктер мен жануарлардыњ тіршілігіне қауіп тµндіретіндігін, сол арқылы адам баласыныњ к‰н кµрінісіне н±қсан келтіретіндігін бала санасына жеткізе отырып, т‰сіндіру ғрбір м±ѓалімніњ борышы. Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық білім мен тғрбие беріп, экологиялық санасы мен мғдениетін қалыптастырудыњ қ±рѓақ насихаттан гµрі табиѓат жайында мақал-мғтелдер мен µлењ-жырлар жаттатқызып, маѓынасын т‰сіндіріп, оқушыларѓа тікелей практикалық ж±мыстарѓа, қоѓамѓа пайдалы ењбекке қалыптастыру, яѓни табиѓат аясына танымжорыққа апару болып табылады. Мысалы: мектеп алањына аѓаштар мен г‰лдер отырѓызып кµгалдандыру, қ±старѓа ±я жасап беру, жем беру, мектеп тғжірибе участкесіндегі µнімдерді к‰тіп, баптау ж±мыстарына қатыстыру. Табиѓат адам баласыныњ µмір с‰ріп, тіршілік ететін ортасы ѓана емес, кµркемдік с±лулықтыњ ғлемі, молшылық, байлықтыњ кµзі; бала д‰ниетанымын, ақыл-ойын қалыптастырудыњ негізгі қ±ралы болып табылады.табиѓаттыњ сан алуан ж±мбақтары, сырлары мен қызықтарын адам баласы ғлі де зерттеп біткен емес.

    Қазақта «‰ш сауап» деп шµлден қ±дық қазуды, µзенге кµпір салуды, жол жиегіне аѓаш егуді айтқан. ‡лкендер айтатын «қ±дыққа т‰кірме», «қ±стыњ ±ясын б±зба», «малды теппе», «ањды артық қырма» т.б. тыйым сµздердіњ мақсаты т‰сінікті болѓанымен, «аққуды атуѓа болмайды» деген сияқты сµздеріне «неге олай?» — деп с±раса, «жаман болады, киелі» — дей салатын. Шын мғнінде табиѓатты қорѓау мақсатында айтылѓанда сµз екен ѓой. Оныњ басқа да мазм±н-мақсаты болуы м‰мкін. Мғселен, ‰йге кірген жыланныњ басына ақ қ±йып шыѓару себебі – б±рынѓылар жылан қ±т иесі деп т‰сінген. Кµп кеніштерде жыланныњ кµп болуы олар металдан, рудадан шыѓатын жылуѓа бауырын тµсеп жатады.

    Осындай мазм±ндаѓы ғњгімелер мен ањыздарды, нақыл сµздерді балаларѓа сабақ кезінде, сыныптан тғрбие ж±мыстарында қолданып т‰сіндіруге болады.

    Бастауыш сыныптардыњ ана тілі пғні арқылы балаларѓа экологиялық тғрбие беру ісі табиѓаттыњ адам µміріндегі мањызы мен қасиетін ашу, оѓан адам қатынасыныњ сан т‰рлі сипатын таныту; оқушылардыњ табиѓатқа д‰ниетанымдық кµзқарасыныњ гигиеналық-денсаулықтық, адамгершілігін – этикалық, кµркем шыѓармашылық қатынасын қалыптастыру негізінде іске асырылады. Сондықтан, бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тғрбие беруде ана тілі алдыњѓы, бастапқы саты болып есептеледі. Ана тілі пғнін оқытудаѓы негізгі мақсат табиѓи ортадаѓы тірі жғне µлі табиѓат объектілерініњ арасындаѓы байланыстарды, µсімдіктер мен жануарлардыњ тіршілік етуіндегі, табиѓат пен қоѓам арасындаѓы байланысты т‰сіндіруге, экологиялық тғрбие білімді қалыптастыруѓа баѓытталады.

    Б±л мақсатты іске асыру мына міндеттерді шешумен тікелей байланысты:

1. Бастауыш сынып оқушыларыныњ психологиялық,педагогикалық, физиологиялық ерекшеліктерімен санасу.
2. Оқулықтардаѓы экологиялық мазм±ны бар материалдарды іріктей білу.
3. Табиѓат туралы кµркем мғтіндердіњ ішкі табиѓи қ±рылыстарына сай мазм±ндылық, тғрбиелік мғнін аша білу.
4. Кµркем мғтінді оқыту процесінде т‰йсініп, сезінуін қамтамасыз етіп, эстетикалық адамгершілік сезімін тудыру.
5. Экологиялық тғрбие беруді оқу процесі мен сыныптан тыс ж±мыстарда ±штастыру.

    Жоѓарыда айтылѓан, қарастырылѓан мғселелердіњ бғрі – табиѓатта, оныњ суреттелген кµркем бейнесі сабақта жғне сыныптан тыс ж±мыстарда экологиялық тғрбиені іске асыруда аса мањызды қорытынды жасауѓа м‰мкіндік береді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2        Оқушыларды туѓан µлке табиѓатын аялауѓа баулу жолдары.

 

 

    Орта білім беретін мањызды міндеттердіњ бірі болашақ жас ±рпақтарѓа экологиялық тғрбиеніњ ѓылыми негіздерін терењ де, тиянақты т‰рде беру, оларды практикада қолдана білуге даѓдыландыру, экологиялық жауапкршілік сезімін қалыптастыру болып табылады.

    Білімді игерудіњ жан жақты тғрбиелік астарын жоѓары баѓалаѓан орыстыњ атақты педагогы Н.И.Пирогов: «Ѓылым мен мғліметтер — игеру ‰шін ѓана емес, онда аса мањызды элемент тғрбиеленушілік жасырынып жатады, кім оны µз мақсатына пайдалана алмаса, онда ол ѓылымдардыњ барлық қасиетін білмегені, ‰лкен ж‰ктерді кµтере алатын т±тқаны µз қолынан т‰сіріп алѓаны»,- дейді. Сондықтан ғрбір ±стаз µз пғнініњ экологиялық тғрбие берудегі осы т±тқасын дғл тауып, оны қоѓам қасиетіне сай пайдалана алуы тиіс.

    Экологиялық тғрбие беру тғжірибелік-педагогикалық ж±мыс тғрбие дидактиканыњ соњѓы жетістіктеріне с‰йене отырып ж‰ргізіледі. Дидактика мғселесін зерттеушілер Ю.Н.Бабанский, Р.Г.Лемберг, И.Ф.Харламов, И.П.Пподласый, А.И.Ильина, Н.Д.Хмель, Б.Р.Айтмамбетова, А.А.Бейсенбаева, Ж.Б.Қоянбаев жғне т.б. оқытудыњ тғрбиелік рµлін к‰шейту жғне қазіргі сабақтыњ ерекше кењ тғрбиелеушілік, дамытушылық µрістерімен астасып жғне адамды қалыптастыруды кешенді т±рѓыдан шешуге тиіс деген теориялық пікірлерін басшылыққа алдық.

    Жалпы орта білім беретін мектептердегі пғндерді экологияландыру педагогика ѓылымдарыныњ міндеттерініњ бірі болып отырѓан қазіргі кезењде қоѓам талабы экологиялық білім мен тғрбие беруді барлық пғндердіњ нақты мазм±нына с‰йене, табиѓатты қорѓауѓа тғрбиелеудегі ғрбір пғнніњ µзіндік м‰мкіндігін анықтай, ғрқайсысын экологияландыруды жғне олардыњ нақты ж‰йесін жасауды қажет етіп отыр. Экологияландыру дегеніміз – табиѓат жайлы білім негіздерін беріп қана қоймай, ғрбір пғнніњ оқушыларды табиѓатты с‰юге баулудаѓы тғрбиелік ғсерін, м‰мкіндігін аша отырып оқыту, ол арқылы оқушылардыњ мейірімділік қасиетін, эстетикалық сезімін, д‰ниетанымын қалыптастыру, табиѓатқа з±лымдық жасамауѓа, оныњ зањдылықтарымен санаса отырып, табиѓатты сақтауѓа жғне б±рынѓыданда г‰лдендіруге ±мтылу деп т‰сінеміз.

    Белгілі педагог А.С.Макаренконыњ: «Тғрбие ж±мыстарыныњ мақсаты қайдан туындайды? Ол сµзсіз біздіњ қоѓамдық қажеттілігімізден туындайды», — деген µміршењ пікірін ескерсек, ана тілі оқулыѓындаѓы табиѓат жғне оны қорѓау туралы тақырыптар бойынша экологиялық білім мен тғрбие беру кездейсоқ қ±былыс емес.

    Оқушылардыњ экологиялық тғрбиелігін қалыптастыру мғселесінде ана тілді оқыту аясында нақтыланѓан белгілі бір ±станымдар ж‰йесі болу керек. Ю.К.Бабанский: «…проблемалық аспектіні ж‰зеге асырудаѓы педагогикалық ғрекеттіњ ж‰йелілігін қамтамасыз етуге қызымет ететін педагогикалық процесс болып табылады», — деп жазѓан.

    Бастауыш сынып оқушыларына эколгиялық тғрбие беру ісін ж‰йелі жғне дидактикалық талаптарѓа сай ж‰зеге асыру осы мғселені педагогикалық процестіњ т±жырымдамалық мазм±ны мен ±станымдарын (принциптерін) айқындап алуѓа қажет етеді.

1. Қазіргі кезде барлық адамзаттыњ ойлауыныњ экологиялануы.

Ана тілі сабақтарында табиѓат қ±былыстары мен оѓан тіршілік ж‰йесініњ тепе-тењдігі µте нғзік қ±былыстар жғне оныњ б±зылуы адам µміріне, қоѓамѓа ‰лкен зардаптар алып келеді… Экологиялық мғнін т‰сіну нақты саналы ғдепті байытады.

2. Кез келге тақырыптаѓы шыѓармалар (ғњгіме, µлењ т.б.) µзініњ толық мазм±ны адамзат қоѓамыныњ д‰ние, µмір, тіршілікті сақтау идеяларымен сабақтасып жатады.
3. педагогикалық процесс кµркем шыѓармалардыњ тарихи ғлеуметтік жаѓдайлар ықпалымен, д‰ниеге, табиѓат қ±былыстарына адамдардыњ қарым-қатынастарыныњ ғр т‰рлі болып отыратынын да кµрсететінін ескереді.

         Бастауыш сынып оқушыларын экологиялық білім мен тғрбие беру мақсатында ана тілі сабаѓында экологиялық мазм±ндаѓы тақырыптарды оқыту кезінде µткізілген мынадай сабақ т‰рлерін атап µтеміз:

1. Аралас сабақ.
2. Т‰сіндіріп µту сабаѓы.
3. Жања материалдарды енгізу сабаѓы.
4. бақылау сабаѓы.

Аралас сабақ.

        Б±л мектеп практикасында кµп қолданылатын, кењ таралѓан сабақтыњ т‰рі. Аралас сабақта жања материалдарды енгізу, білімді, даѓдыны, шеберлікті жетілдіру сабаѓы µтілген материалдарды ж‰йелеу, жалпылау сабаѓы дидактикалық міндеттерді шешеді.  

Біз дидактикалық мақсатқа с‰йене отырып, аралас сабақ т‰рін ±сынамыз:

1 сабақ. Ана тілі/3 сынып/

Сабақтыњ тақырыбы: Ғ.Табылдиевтіњ «К‰здіњ кереметі» ғњгімесі.

Сабақтыњ мақсаты:

а) Білімділік мақсаты: оқушыларѓа жања сабақты мењгерту, ғњгіме бойынша жыл мезгілдері, сол кездегі табиѓаттаѓы µзгерістер жғне табиѓат байлықтары туралы ±ѓым-т‰сініктерін қалыптастыру. ¦ѓымдар, атаулар: кµкµніс, жеміс, жануарлар, ањдар туралы маѓл±мат беру.

ғ) Тғрбиелік мақсаты: балаларды ғдемілікті, с±лулықты кµре білуге, адамгершілікке, ењбекс‰йгіштікке тғрбиелеу, эстетикалық ±қыптылыққа, ‰немділікке тғрбиелеу.

б) Дамытушылық мақсаты: оқушылардыњ оқу-танымдық қызметін, ғњгіменіњ мазм±нын д±рыс қабылдай білуін, табиѓатқа жғне оныњ ғдемілігіне, ғсемдігіне қызыѓушылыѓын, бақылаѓыштыѓын, ғњгіме мазм±нын т±тас оймен қамтып айта алу, суреттей,сипаттай алуын, оқыѓанын салыстыра, қорыта отырып, осы тақырыпқа байланысты суреттер салу, шыѓарма жазу сияқты шыѓармалардыњ белсенділігін арттыру.

Сабақтыњ ғдістері мен тғсілдері: кµрнекілік, иллюстрациялық сурет, жемістер мен кµкµністердіњ (қарбыз, қауын, асқабақ, картоп, қызан, қияр, µрік, ж‰зім т.б.) суреттері жғне кейбір кµкµністер мен жемістердіњ µздері, ањдар, қ±стар бейнеленген суреттер мен плакаттар т.б.

Сабақтыњ қ±рылымы:

1. ¦йымдастыру.
2. ‡й тапсырмасын с±рау.
3. Сергіту сғті.
4. Жања сабақты т‰сіндіру.
5. Жања материалдарды бекіту(жања сабақ бойынша ж±мыс).
6. ‡йге тапсырма беру.
7. Оқушыларды баѓалау, сабақты қорытындылау.
8. ¦йымдастыру бµлімінде сғлемдесу, сабаққа келгендерді анықтау, оқушылардыњ қ±рал-жабдықтарыныњ, сынып бµлмесініњ сабаққа ғзір екндігін тексеру енеді. ¦йымдастыру бµлімініњ мақсаты сабақта ж±мыс жаѓдайын туѓызу.
9. ‡й тапсырмасын с±рау.

‡й тапсырмасы: Т.Жароков «Ауыл к‰зі» µлењін жаттап келу.

М±ѓалім 7-8 баладан µлењді жатқа айтқызѓаннан кейін, µлењ бойынша с±рақтар қояды:

М±ѓалім: Ақын к‰зді қалай суреттеген?

Оқушы жауабы: Ақын к‰зді барқыт қоњыр к‰з, сарѓылт тартқан жапырақ, кµњілді к‰з деп суреттейді.

М±ѓалім: Ақын ауыл к‰зініњ ғдемілігін, байлыѓын қандай белгілермен бейнелеген?

Оқушы жауабы: Піскен жеміс-жидек, далада қаптаѓан мал, қырмандаѓы қызѓан ењбек,алтын дария егін, маржан бидай т.б.

М±ѓалім ‰й тапсырмасын қорытады.

М±ѓалім жыл мезгілдерініњ, яѓни к‰з мезгілініњ — µзіндік ерекшеліктерін, к‰згі табиѓаттыњ с±лулыѓын, к‰згі табиѓаттаѓы адамдардыњ ењбегі жµнінде жғне к‰з молшылық, байлық мезгілі екенін т‰сіндіреді.

3. Сергіту сғті.
4. Жања сабақты т‰сіндіру.

М±ѓалім «К‰здіњ кереметі» ғњгімесін оқулықтан т‰сінікті етіп, мғнерлеп оқып, мазм±нын т‰сіндіреді. Оқулықпен ж±мыс ж‰ргізіп, бірнеше балаѓа ғњгімені оқытқаннан кейін жања тақырып бойынша с±рақ қойылады.

5. Жања сабақ бойынша ж±мыс.

М±ѓалім: неліктен ғњгіме «К‰здіњ кереметі» деп аталды?

Оқушы жауабы: Себебі, бар байлық к‰зде, ол кезде кµкµністер: қауын, қарбыз, картоп, қызан; жемістер: алма, µрік, шие жғне егін піседі.

М±ѓалім: Омар атай к‰з туралы не айтты?

Оқушы жауабы: К‰з дегеніміз, біріншіден, байлық, молшылық. Осы к‰зде астық, егін пісіп жетіледі. Екіншіден, к‰з дегеніміз ет пен май. Мал да ањ да, қ±с та к‰зге дейін ғбден семіріп болады.

М±ѓалім: Балалар, µздеріњ білесіњдер, ғњгімеден естігендей, ондаѓы кµкµністер де, жемістер де, астық та, қ±с та, ањ да, мал да бғрі табиѓат байлықтары, б±ларды баптап к‰ту, µсіру міндетіміз. Олардыњ бғрі Жер-Анадан µсіп-µнеді, жерден тамыр алады, жан-жануарлар жерден µскен шµптермен қоректенеді. Егер бізді асырап отырѓан жерді к‰тпесек жер, топырақ тозады, шµп те егін де, аѓаш та шықпай қалады. Жер-Ана табиѓаттыњ ендігі таѓдыры б‰гінгі жас ±рпақ сендердіњ қолдарыњда. Тек табиѓаттыњ б‰гін беретін пайдасын ѓана ойлап, болашақты ойламау, µте ‰лкен қасірет ғкеледі. Мысалы, Арал тењізініњ суыныњ тартылып,т±зы ±шып, айналадаѓы халыққа қасірет ғкеліп отыр. Семей, Нарын палигондарыныњ қазіргі тигізіп отырѓан зардабын айтуѓа болады. Ол аймақтыњ т±рѓындарыныњ ауыр халі, жерініњ уланып тозуы, ауасыныњ б±зылуы, µсімдік атаулыныњ шықпай қалуы, жануарлар мен жғндіктердіњ қырылып қалуы. Алысқа бармай-қ µз облысымыздыњ экологиялық жаѓдайы, ғр т‰рлі завод-фабрикалардан шыққан улы газдар ауаѓа тарап, шыққан улы, лас қалдықтардыњ тењізге, суѓа тµгіліп, одан балықтардыњ қырылатын жаѓдайлары болады. Қаламыздыњ сыртында жасанды «Қошқар ата» кµлі бар. Ол зауыт-фабрикаларданшыққан улы, лас сулардан жиналѓан кµл, онда ешқандай балық µспейді, ±шқан қ±с, ж‰гірген ањ да, ешқандай тірі нғрселер болмйды. Сондықтан да балалар, µлкемізді экологиялық апат аймаѓына айналдырып алмау ‰шін, б‰гіннен бастап табиѓатты, оныњ байлықтарын қорѓай білуіміз керек.

М±ѓалім: Сіздер білесіздер ме, табиѓатта қандай µзгерістер болып жатқанын?

Оқушы жауабы: Ауа ластанып, µсімдік азайып барады.

М±ѓалім: Айтқандарыњыз орынды, табиѓи орта µзгеріп, табиѓат байлыѓы азайып кетті. Себебі, адамдардыњ табиѓат байлыѓын шектен тыс ±қыпсыз пайдалануы, ішетін суымыздыњ, ж±татын ауамыздыњ ластануы – осыныњ бғрі экологиялық апат, адамдардыњ табиѓатқа қолдан жасаѓан µзгерістері. Сонымен, балалар , туѓан µлкеміздіњ, еліміздіњ байлықтарын кµздіњ қарашыѓындай сақтап, қорѓай білейік. Ол тіршілігіміздіњ қайнар кµзі.

6. ‡йге тапсырма беру.

К‰з мезгіліне байланысты µз қалаулары бойынша сурет салып келу. «К‰здіњ кереметі» ғњгімесін оқып, мазм±нын айтып беру.

7. Сабаққа қатынасып, жауап берген оқушылар баѓаланып, сабақты м±ѓалім қорытындылайды.

Т‰сіндіріп µту сабаѓы.

Т‰сіндіріп µту сабаѓы негізгі ‰ш мғселені шешеді:

• Балаларѓа жања экологиялық мазм±ндаѓы ±ѓымдарды айтып беру.
• Оқушылардыњ білімдерін қалыптастырып, экологиялық даѓды мен іскерлікке ‰йрету.
• Алѓан білімдерін табиѓи ортаѓа шыққанда саналы т‰рде қолдана білуге ‰йрету.

2 сабақ. Ана тілі /3 сынып/

Сабақтыњ тақырыбы: М.С‰ндетовтыњ «Қайырымдылық» ғњгімесі.

Сабақтыњ мақсаты:

    а) Білімділік мақсаты: оқушыларды ғњгіме мазм±нына мғн беріп, т‰сіне білуге, к‰нделікті µмірде, іс ж‰зінде оқыѓандарын пайдалана білуге ‰йрету, алѓан білімдерін бекіту.Ғњгіме мазм±нындаѓы к‰шіктіњ де табиѓат байлыѓы екенін т‰сіндіру, ±ѓымт‰сініктерін қалыптастыру.

ғ) Тғрбиелік мақсат: балалардыњ ақыл-ойын, адамгершілігін, қайырымдылық, жанашырлық сезімін қалыптастыру, эстетикалық, экологиялық тғрбие беру, табиѓат байлықтарын қорѓауѓа ‰йрету.

б) Дамытушылық мақсаты: оқушылардыњ танымдық процесін, яѓни ғњгіме мазм±нындаѓы оқиѓаны қабылдауын, оѓан зейін аударып тыњдауын, адамгершілік сезімін, экологиялық д‰ниетанымын қалыптастыру. Олардыњ ғњгіме мазм±нын толықтай т‰сіне білуін, т‰сінгенін суреттеп, сипаттай алуын, µзіндік пікірін айта білуін дамыту.

Сабақтыњ ғдістері мен тғсілдері: кµрнекілік, сµздік, ғњгіме, с±рақ, жауап, талдау, проблемалық ситуация туѓызу, оқулықпен ж±мыс, мғнерлеп оқу, кµз ж‰гірту т.б.

Сабақтыњ кµрнекілігі: тақырып мазм±нын бейнелейтін сурет, к‰шік бейнеленген плакат т.б.

Сабақтыњ қ±рылымы:

1. ¦йымдастыру.
2. Жања материалды т‰сіндіру.
3. Жања материалды оқу (Жања сабақ бойынша ж±мыс).
4. Сергіту сғті.
5. Оқыѓандарын кейін талдау.
6. Оқыѓандарын айтып беруі ‰шін оқушылардыњ жоспар жасауы.
7. Оқыѓандарын қайта айтып беру
8. ‡йге тапсырма, баѓалау, сабақты қорыту.

¦йымдастыру бµлімі µткеннен кейін м±ѓалім  сабақты бірден жања материалды т‰сіндіруден бастайды.

М±ѓалім ғњгіменіњ мазм±нын балаларѓа т‰сіндіреді. ғњгіме мазм±нындаѓы оқушыларѓа т‰сініксіз сµздерді т‰сіндіріп, сµздік ж±мысын ж‰ргізеді.

М±ѓалім ғњгімені оқыды жғне оқушыларѓа кезекпен ғњгімені оқытты. Оқулықпен ж±мыс ж‰ргізілгеннен кейін, м±ѓалім тақырып бойынша оқушыларѓа с±рақ қойып ғњгімені талдатты.

М±ѓалім: К‰шікті кімдер қорлады?

Оқушы жауабы: К‰шікті бірнеше бала қоршап суѓа итеріп, тас атты.

М±ѓалім: К‰шікті кім қ±тқарды?

Оқушы жауабы: К‰шікті М±хтар қ±тқарды. Ол жақсы қайырымды бала.

М±ѓалім: ‡стін былѓаѓаны ‰шін шешесі баласына ренжіді ме? Неге ренжімеді?

Оқушы жауабы: Шешесі баласына ренжіген жоқ. Себебі, оѓан к‰шікті қ±тқарѓаны ‰шін риза болды. ғр кез осындай қайырымды бол деді.

М±ѓалім: Ғњгіменіњ «Қайырымдылық» аталуыныњ себебі не?

Оқушы жауабы: Бала к‰шікті қ±тқарып қайырымды іс жасады. Сондықтан ғњгіме «Қайырымдылық» деп аталѓан.

Оқыѓандарын қайта айтып беру ‰шін оқушылар ғњгімеге жоспар қ±рды.

Жоспар:

1. Балалардыњ к‰шікті қорлауы.
2. М±хтардыњ к‰шікті қ±тқарып алуы.
3. М±хтарѓа апасыныњ риза болуы.

Оқушылар қ±рѓан жоспары бойынша ғњгіменіњ мазм±нын айтты.

‡йге тапсырма: Осы ғњгімені мғнерлеп т‰сініп оқып жғне т‰сінгендерін айту.

Жања материалдарды енгізу сабаѓы.

Б±л сабақта м±ѓалім ‰й тапсырмасын тексермей-ақ жања сабақты т‰сіндіреді оныњ алдында µтілгенмен байланыстыру ‰шін қажеттіні қысқаша қайталаумен ауыстырып (егер б±л қажет болса) оѓан бірден кірісе беруіне болады.

• сабақ. Ана тілі /3 сынып/

 Сабақтыњ тақырыбы: С.Сейфуллинніњ «Ақсақ киік» µлењі.

Сабақтыњ мақсаты:

а) Білімділік мақсаты: балаларѓа табиѓат байлыѓы, киік туралы, бетпақдала жµнінде маѓл±маттар беру. Жања ±ѓымдар, атаулар: шµп атаулары, Бетпақдаладаѓы тіршілік, ақын µлењініњ оѓан байланысы. ¤лењніњ идеялық мғнісі: экологиялық, биологиялық, поэзиялық, эстетикалық танымын жғне табиѓаттыњ с±лулыѓы, оны қорѓау туралы білімін қалыптастыру.

ғ) Тғрбиелік мақсаты: с±лулықты, ғдемілікті кµре білуге, баѓалай, қорѓай білуге жғне с±лулыққа оқушы қатынасын қалыптастыру.  Табиѓат пен адам ғрекеттерініњ эстетикалық-этикалық қарым-қатыныстарын дамыту. Оқушылардыњ адамгершілік сезімдерін тғрбиелеу, оқушылардыњ бойында с±лулық, ғсемдік, аяныш сезімдерін тғрбиелеп, жауыздықты, мейірімсіздікті т‰сінуге, оѓан қарсы к‰ресуге тғрбиелеу.

б) Дамытушылық мақсаты: балалардыњ экологиялық д‰ниетанымын, сана-сезімін дамыту, бақылаѓыштыѓын, баѓа берушілігін, танымдық процестерін, яѓни µлењдегі оқиѓаны, жаѓдайды ж‰регімен,жанымен сезініп қабылдауын, т‰йсінуін, ондаѓы бейнелерді жғне т±тастай жалпылап елестете алуын, µлењ мазм±нын оймен толық қамтып айта алуын, суреттеп, сипаттай алуын, µлењдегі адамдар іс-ғрекетіне µзіндік пікірін, кµзқарасын білдіре алуын, салыстыру, қорыту сияқты ойлау прцестерін жғне ақыл-ойын дамыту.

Сабақтыњ ғдістері мен тғсілдері: кµрнекілік, техникалық ғдіс, бақылау ғдісі, сµздік, с±рақ-жауап, оқулықпен ж±мыс, мғнерлеп оқу, кµз ж‰гірту, проблемалық ситуация туѓызу, ғњгіме т.б.

Сабақтыњ кµрнекілігі: иллюстрациялық суреттер, киіктіњ суреті, «Ақсақ киік» ғнініњ таспасы, ‰нтаспа, эстетикалық танымдық плакаттар т.б.

Сабақтыњ қ±рылымы:

1. ¦йымдастыру.
2. Жања материалдарды енгізу.
3. Сергіту сғті.
4. Жања сабақ бойынша ж±мыс.
5. ‡йге тапсырма беру.
6. Оқушылардыњ білімін баѓалау, сабақты қорытындылау.

¦йымдастыру бµлімі µткеннен кейін, м±ѓалім µткен сабақпен байланыстыра отырып бастайды.

Б‰гінгі сабақта µтілетін материал С.Сейфуллинніњ «Ақсақ киік» µлењі. Ақын µз елініњ табиѓатын, тауларын, жануарлары мен қ±старын шексіз с‰йген Сғкенніњ табиѓаттыњ наѓыз қамқоршысы екендігін білдіретін µлењдерініњ бірі – «Ақсақ киік». М±ѓалімµлењді мғнерлеп оқып шыѓып, мазм±нын т‰сіндіреді де мғнерлетіп оқытады.

Арқаныњ Бетпақ деген даласы бар,

Бетпақ шµл, ойлы-қырлы панасы бар.

Сол шµлде ел жоқ, к‰н жоқ µсіп-µнген

Жғндіктіњ киік деген баласы бар.

Осы арқылы оқушылардыњ кµз алдына ақын суреттеуіндегі Арқаныњ Бетпақбаласын елестетеміз. «Бетпақ шµлі» деген суретті кµрсете отырып, м±ѓалім: «Бетпақдала. Ел жоқ, ж±рт жоқ, не µзен, не кµл жоқ, кµлденењі сегіз кµштік дала. Б±л далаѓа жігіттіњ жігіті, т‰йеніњ атаны, аттыњ т±лпарыныњ да шыдас беруі қиын. Осы шµл далаѓакµндіккен жалѓыз ѓана тіршілік иесі, дала кербезі – ақбµкендер», дей отырып мғтінді талдады. М±ѓалімніњ осы кіріспе сµзінен кейін киіктіњ бетпақ тіршілігініњ сғні екендігін айқындай т‰сетін µлењ шумаѓы оқылады. Содан соњ оқушылардыњ зейінін ақын суреттеген дала кербезініњ сыртқы с±лулыѓына аударылады:

Бµкеннен с±лу мен кµрмедім,

¤зге ањѓа жануарды тењ кµрмедім,

Кµздері мµлдіреген ақ бµкенді

Адамныњ баласынан кем кµрмедім.

Нғзік ғрі ғсем кµрініс. Мінсіз жаратылым. Бµкен бойындаѓы ақын суреттеген с±лулық оқушыны, сµз жоқ, терењ сезімге жетелейді. ғдемілікті баѓалау қабілетін дамытады. Эстетикалық танымын байытады. Эстетикалық сезімніњ пғрменділігі сол: ол тек с±лулықты сезіндіріп қана қоймай, оныњ жаманшылыққа, кµріксіздікке ±шырауына қарсылық ғрекетіне ж±мылдыруында.

Одан ғрі ақынныњ киікке деген жанашырлық сезімін, к‰йзелісін танытатын µлењ шумақтарын оқи отырып,адамгершілік, табиѓатты қорѓау сезімін ±штастырады. Олардыњ кµз алдына: дамылсыз киік атқан мергендер, ауылды қан сасытқан киіктер, «жазасыз неге µлтірдім?», — деп ойламайтын жауыз, мейірімсіз адамдар елестейді. Сол мыњдап қырылып жатқан киіктіњ бірін – ақын суреттеп отырѓан жаралы киік дей келіп:

Сандалып келе жатты ақсақ киік,

Бір тоқтап, анда-санда ғлді жиып…

Ақ бµкен – сахараныњ ботагµзі,

Атты екен қандай адам кµзі қиып…

деген ‰зінділермен аяқтайды. М±ѓалім Сғкенніњ осы µлењіне жазылѓан арнайы ғн бар екенін ескеріп, ‰нтаспадан «Ақсақ киік» ғнін тыњдатады. Оқушылар тып-тыныш ‰нсіз қалып, жаралы киіктіњ аянышты халіне ортақтасқандай болып, олардыњ жанашырлық, аяушылық сезімі оянѓандай болады. µлењді оқу арқылы бµкенніњ с±лулыѓын таныту, жазықсыз жғбірленіп жан азабын тартуына аяныш сезімін тудыру, мергендердіњ қ±лқынқ±марлыѓын кµрсету оқушылардыњ эстетикалық, адамгершілік сезімдерін қалыптастыра отырып, жануарларѓа с‰йіспеншілік сезімдерін арттырады.

М±ѓалім µлењді бір шумақтан балаларѓа кезектестіріп, мғнерлетіп оқытып, мғтіннен киіктіњ с±лулыѓын бейнелейтін жерін тауып оқытып, с±рақтар қояды:

М±ѓалім: Бетпақдаланы неге шµл дала деп атайды?

Оқушы жауабы: себебі, Бетпақдала елі, ж±рты, суы, µзені жоқ шµл дала.

М±ѓалім: Киік қандай жерлерді мекендейді?

Оқушы жауабы: Киіктер осы Бетпақдала сияқты елсіз, шµл даланы мекен етеді.

М±ѓалім: Ақын жаралы киіктіњ аянышты халін қалай суреттеген?

Оқушы жауабы: Ақсақ киік ғр жерге бір тоқтап, ғрењ-ғрењ ж‰ріп келді.

М±ѓалім: Киікті қазақ халқы басқаша қалай атайды?

Оқушы жауабы: Қазақ халқы киікті ақбµкен деп те атаѓан.

М±ѓалім:

Киіктер µте ж‰йрік, олар жауларынан аяѓымен қашып қ±тылады. Олар µздерінше с±лу жғне қой секілді шµппен қоректенеді. Олардыњ адамѓа еш зияны жоқ. Киіктіњ лаѓын қ±ралай деп атайды. Киік те табиѓат байлыѓы, адам ‰шін пайдасы зор. Оныњ етін тамаққа пайдаланып, м‰йізінен ғр т‰рлі заттар жасайды.

Киік біздіњ елімізде қорѓауѓа алынып, «Қызыл кітапқа» енген. «Қызыл кітапқа» енген жануарларды, қ±старды µлтірген, жаралаѓан, µсімдіктерді, аѓаштарды сындырѓан адамдар елімізде зањ жолымен жазаланады. Кµп адамдар киіктіњ м‰йізін шетелге сатып, µз жеке басыныњ пайдасына ақша табу ‰шін киіктерді атып-қырады. Қазақ халқында киіктіњ «киесі» ±рады. Оны атқан адамдар қауіп-қатерге ±шырайды деп айтады. Киік біздіњ облысымызда Мањѓыстау µлкесінде, ‡стіртте, Бейнеу ауданында, Атырау обылысыныњ Жылой, Қызылқоѓа ауданында кездеседі. Олар жазда осы µњірлерді мекендеп, қыста Т‰ркменстан сияқты қысы жылы жерлерге ‰йірімен кµшіп отырады.

Киіктермен қатар µлкемізде кездесетін тасбақа, арқар т.б. ањдардыњ суреттерін кµрсетіп, олардыњ қорѓауѓа алынѓанын айтып, «Қызыл кітапқа» енген жануарлар мен қ±стар біздіњ µлкемізде «‡стірт» қорыѓында, Қызылордадаѓы «Барсакелмес» қорыѓында, Алматыныњ «Қорѓалжын» қорыѓында кездеседі.

Сонымен, балалар, киік те табиѓат байлыѓына жатады. Оны шектен тыс қырып, жойып жіберсек, табиѓаттыњ экологиялық тепе-тењдігі б±зылады. Сондықтан да балалар, табиѓаттыњ қорѓаушысы, қамқоршысы сендерсіњдер.

М±ѓалім осылайша сабақты қорытындылап, ‰йге тапсырма береді.

‡й тапсырмасы: ¤лењдерді мғнерлеп, т‰сініп оқып келу.

Бақылау сабаѓы.

Пғндердегі табиѓат, жыл мезгілдеріне байланысты тақырыптарды бақылау сабаѓы қылып µткізуге болады. М±ѓалім тақырыпты µткізбестен алдын-ала сол тақырыпқа сай табиѓат қ±былыстарын, ерекшеліктерін бақылатып, алѓан білімдерін сабақ процесімен байланыстырып толықтырады. Сабақтыњ негізгі мақсаты, оқушылардыњ табиѓи ортадаѓы µзгерістерді, қ±былыстарды бақылауы, жањбырдыњ, қардыњ жаууы, т±манныњ т‰суі, к‰нніњ батуы, тғулік мезгіліндегі µзгерістер, қ±стардыњ жылы жаққа кетуі, кµктемде қайтып келуі, µзендерде м±здыњ қатуы жғне еруі, судыњ аѓуы жғне т.б. қ±былыстар бақыланады. Осы мғселелер жµнінде бақылау, шыѓармалар жазып, к‰нделіктер толтырады. Қоршаѓан табиѓи ортаѓа тікелей бақылау ж‰ргізудіњ ‰лкен мањызы бар. Сабақ негізінен с±рақ-жауап т‰рінде µтеді.

• сабақ. Ана тілі /3 сынып/

Сабақтыњ тақырыбы: Ғ.Н±рпейісовтыњ «Кеш» ғњгімесі.

Сабақтыњ мақсаты:

а) Білімділік мақсаты: балалардыњ қошаѓан орта, табиѓат қ±былыстары, жыл мезгілдері, уақыт, тғулік мезгілі туралы білімін қалыптастыру. µтілетін тақырып бойынша к‰нніњ батуы, сол кездегі табиѓаттыњ ғсемдігі мен ғдемілігі туралы жғне к‰н, аспан, жер ±ѓымдарын қалыптастыру, жања сµз тіркестерін қолдана білуді ‰йрету.

ғ) Тғрбиелік мақсаты: оқушылардыњ табиѓат с±лулыѓын, ғсемдігін кµре, с‰йсіне білуге, баѓалай білуге баулу. Экологиялық, эстетикалық сезімін қалыптастыру, табиѓатты қорѓауѓа тғрбиелеу.

б) Дамытушылық мақсаты: балалардыњ танымдық процестерін, яѓни айнала қоршаѓан табиѓаттыњ с±лулыѓын қабылдай, т‰йсіне, сезіне білуін дамыту. Тақырып бойынша алѓан білімдерін қорыту, синтездеу. Табиѓат кµріністерін бақылаѓанда кµргендерін сабақ процесінде тақырыппен байланыстырып, ондаѓы бейнелерді толықтай жалпылап елестете алуын, суреттей  білуін жғне экологиялық д‰ниетанымын, сана-сезімін, ақыл-ойын дамыту.

Сабақтыњ ғдістері мен тғсілдері: кµрнекілік, бақылау, с±рақ-жауап, проблемалық ситуация туѓызу, ғњгіме, оқулықпен ж±мыс.

Сабақтыњ кµрнекілігі: иллюстрациялық суреттер, жыл мезгілдерін, кешкі тғулік мезгілдерін бейнелейтін т‰рлі-т‰сті сурет.

Сабақтыњ қ±рылымы:

1. ¦йымдастыру.
2. Жања материалды мењгерту.
3. Сергіту сғті.
4. Жања сабақ бойынша ж±мыс.
5. ‡йге тапсырма беру.
6. Оқушыларды баѓалау, сабақты қорыту.

¦йымдастыру бµлімі µткеннен кейін м±ѓалім µткен сабақты қысқаша қорытындылап, жања сабақты µткен сабақпен байланыстыра отырып бастады. М±ѓалім оқушыларѓа ғњгімені оқып, мазм±нын т‰сіндіреді.

М±ѓалім шыѓармадаѓы суреттелген нақты ‰ш ±ѓымѓа – к‰н, аспан жғне жердіњ кешкі кµрінісіне назарларын аударады.

М±ѓалім: Қай мезгілді кеш деп айтамыз?

Оқушы жауабы: К‰н бататын мезгілді кеш деп айтамыз.

М±ѓалім: Ғњгімеде жылдыњ қай мезгіліндегі кеш туралы айтылѓан?

Оқушы жауабы: Жаз мезгіліндегі кеш туралы айтылѓан.

     М±ѓалім:Балалар, батып бара жатқан к‰н неге ±қсайды?

• Дµњгелек допқа, шарѓа.
• Қандай шарѓа?
• Қызыл шарѓа.
• Аспан қандай?
• К‰њгірт, кµњілсіз.
• Неге кµњілсіз?
• ¤зініњ с‰йікті к‰німен қоштасқысы келмейді.
• Жер, айнала, тµњірек қандай?
• Қарақошқыл.
• М±њлы.
• Неге м±њлы?
• К‰н сғулесін қимайды.
• Батыстаѓы кµкжиек қандай?
• Қызыл. ¤ртеніп жатқандай.
• Қызыл тењіз сияқты.

    Балалар алдын ала к‰н батар шақты бақылаѓаннан кейін, сабақта ғњгімедегі к‰н батар шақтыѓы кµрініспен салыстыра отырып сµйлейді. Олар к‰н батар шақты суреттеу арқылы: «К‰н жерге иегін с‰йеді», «Қызыл тењізге батып барады», «Алтын шар от тењізіне батып барады», «Алтын шар от тењізіне с‰њгіп кетті», «Кµкше аспан бірте-бірте қара қошқылданып барады», т.б. бейнелі сµздерді т±њѓыш рет қолдана бастайды. Олар кµркем сµздіњ қайнар кµзі – табиѓат ғлеміне жақындай т‰сіп, б±рын қолданбаѓан сµз тіркестерін қолданады.

М±ѓалім балаларѓа к‰н батар шақтаѓы мезгілді алдын ала бақылатып, оны сабақ процесінде шыѓармадаѓы кµрініспен салыстыру арқылы оқушылар жања сабақты мењгеріп, қоршаѓан табиѓи орта с±лулыѓын, ғсемдігін сезініп, м±ѓалім сабаѓын µткізуде оқушылардыњ экологиялық, эстетикалық сезімін қалыптастырып, табиѓатты қорѓауѓа тғрбиелеуде мақсатына жетті.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

Бастауыш сынып оқушыларына экологиялық тғрбие беру мақсатында ж‰ргізілген тғжірибелік-зерттеу ж±мысымыздыњ барысы мен нғтижесі мына тµмендегідей қорытынды жасауѓа м‰мкіндік береді.

Жоѓарыда аталып кµрсетілгендей еліміздегі экологиялық жаѓдайлар кейбір  жерлеріміздіњ экологиялық апат аймаѓына айналуы, экологиялық тғрбиеге байланысты философиялық, психологиялық, педагогикалық ғдебиеттерге, ғр т‰рлі табиѓат қорѓау туралы зањдарѓа талдау жасау б±л мғселеніњ бірден пайда болмаѓанын, оныњ қоѓам дамуы барысында адам мен табиѓаттыњ қатынасы негізінде пайда болып, қазіргі кезењде аса мањызды, д‰ние ж‰зі ден қойѓан мғселеге айналып отырѓандыѓын кµрсетеді.

    Экологиялық тғрбие беру ж‰йесі міндеттерін шешуде жалпы орта білім беретін пғндердіњ орны ерекше. Б±л салада педагогика теориясы мен орта мектептіњ осы баѓыттаѓы іс-тғжірибесін зерттеу жғне экологиялық тғрбие беру м‰мкіндіктерін, оқушылардыњ табиѓатқа жауапкершілік қатынасын барлық пғндер негізінде ж‰ргізуді қажет етеді.

Солардыњ ішінде экологиялық тғрбие беруде ана тілі пғні материалдарыныњ орны ерекше.

Ана тілдегі табиѓат жғне оны қорѓау, жыл мезгілдері, ол кездегі табиѓат қ±былыстары, Отан туралы шыѓармалар арқылы экологиялық тғрбие беріп жғне оны µз µлкесініњ экологиялық жаѓдайы мен табиѓат ерекшеліктерімен байланыстыра отырып алѓан теориялық білімдерін сыныптан тыс ж±мыстар арқылы толықтырып, терењдетуге м‰мкіндік бар.

Зерттеу ж±мысымыздан байқаѓанымыздай б‰гін қолданыста ж‰рген оқу баѓдарламалары мен оқулықтары негізінен экологиялық тғрбиеніњ керек екендігін назардан шыѓарып алѓан. Арнайы экологиялық тғрбие беруге арналѓан кµмекші қ±ралдар жоқтыњ қасы. Тек қана соњѓы жылдары кғсіби газет-журналдардыњ беттерінен экологиялық тғрбие беруге байланысты материалдардыњ оқта-текте жарияланып т±руы, ±стаздар қауымына аз да болса кµмек болуда.

Біздіњ зерттеуіміз, ана тілі пғні арқылы экологиялық тғрбие беруді жетілдірудіњ басты баѓыттары: 3 сыныптыњ ана тілі пғніндегі табиѓатқа байланысты материалдарды іріктей, оларѓа экологиялық мазм±н беріп, оқыту мен тғрбие бірлігі принципін сақтау, м±ѓалімдер мен оқушылардыњ µзара қатынасын жоѓары дењгейге кµтеру, экологиялық білімін µздігінше кењейтуге ±мтылысын, табиѓат қорѓау баѓыттаѓы шыѓармашылық қабілетініњ дамуын, осы баѓыттаѓы практикалық іс-ғрекеттіњ тиімділігін кµрсетті.

Экологиялық тғрбиені ж‰зеге асырудыњ ењ тиімді жолдарыныњ бірі сабақ процесі арқыла болады. Ана тілі пғніндегі экологиялық тғрбие беру м‰мкіншілігі бар материалдар бойынша сабақ µткізіліп, ол сабақтарда оқушыларѓа экологиялық білім мен тғрбие беру, еліміздіњ экологиялық жаѓдайы жғне туѓан µлке экологиялық жаѓдаймен байланыстыра отырып µткізілді.

Оқушыларѓа экологиялық тғрбие беру ж±мысында экологиялық соқпақтыњ танымдық, тғрбиелік жғне ±йымдастырушылық мањызы ерекше. Ол балаларѓа табиѓи ортамен д±рыс қарым-қатынас жасай білуге ‰йретеді. Экологиялық соқпақ табиѓи ортада ж‰ргізіледі.

 Сонымен:

• бастауыш сыныптыњ ана тілі пғніндегі табиѓат тақырыбынада яѓни экологиялық мазм±ндаѓы тақырыптардыњ орны мен м‰мкіндіктері анықталды;
• ана тілінде табиѓат туралы материалдар іріктеліп алынып, экологиялық мазм±нмен толықтырылып жғне жергілік ті жердіњ экологиялық жаѓдайымен байланыстырылып сабақтар µткізілді;
• сабақ процесінде айнала қоршаѓан табиѓи ортаныњ экологиясыныњ µзгеру себебі, оны қайта қалпына келтіру, табиѓат байлықтарын қорѓау туралы білімдерін мењгерді;
• оқушылар табиѓи ортаѓа танымжорыққа, саяхатқа шыѓып, практикалық ж±мыстармен айналысып, табиѓи ортаны қорѓаудыњ мањызды екндігі т‰сіндірілді;
• оқушылардыњ экологиялық тғрбиелік дењгейі жғне сабақ процесінде экологиялық жауаптары мен ‰лгерімін білу мақсатында µткізілген с±рақ-жауап, сауалнама жауаптары талданып, қорытындыланды.

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылѓан ғдебиеттер.

 

1. Назарбаев Н.Ғ. «Қазақстан 2030». Ел Президентініњ Қазақстан халқына жолдауы. –А: Білім. 1997. –63б.
2. Қазақстан Республикасыныњ жалпы білім беретін мектептер т±жырымдамасы. Қаз. м±ѓ. 1991
3. Қазақстан Республикасыныњ білім беру туралы Зањы. 1992,//Қаз. мект. журн. №5-6. –3б.
4. Қазақстан Республикасыныњ экологиялық қауіпсіздігініњ т±жырымдамасы, 1996. Егеменді Қазақстан. 1 маусым.
5. Қазақстан Республикасыныњ Конституциясы, 1995. –А: жеті жарѓы, 1998. 6 бап. –8б.
6. Қазақстан Республикасыныњ қоршаѓан ортаны қорѓау туралы Зањы. 1997. Егеменді Қазақстан. 5-6 тамыз.
7. Қасабеков А., Алтаев Ж. Қазақ философиясы тарихына кіріспе. –А: Ер Дғулет. 1994. –84б.
8. Қасабеков А. Қазақ философиясы дамуыныњ тарихи ерекшеліктері, КазМУ хабаршысы, -А: 1994, -78б.
9. Б±хар Жырау Қалқаман±лы шыѓармалары. –А: 1992. –62б.
10. Валиханов Ч. Следы шаманство у киргизов. Изб. произв. каз.гос.изд. –Алматы,, 1952. –144-147.
11. Қ±нанбаев А. Шыѓармаларыныњ толық жинаѓы. 2т. –А, 1954. –330б.
12. Алтынсарин Ы. Тањдамалы шыѓармалар. –Алматы, 1995. –415б.
13. Байт±рсынов А. Ақжол. –Алматы, 1991. –48б.
14. Бес ѓасыр жырлайды. 1-3 т. 1989. –320б.
15. Ж±мабаев М. тањдамалы //¤лењдер, поэмалар, зерттеулер, аудармалар. –А: Ѓылым. 1992, -50б.
16. Қ±дайбердиев Ш. Шыѓармалары. Алматы, 1988, -380б.
17. Аймауытов Ж. Тғрбиеге жетекші. Орынбор, 1924. –34б.
18. Ғбдікғрімова Т., Рахметова С., Қабатаева Б. ана тілі /3 сыныпқа арналѓан оқулық/, -А «Атам±ра» 2003
19. Леонов Л. Мысли о родной природе в книге Дороже золото. Изд.гегр материал. –М: 1962, -14с.
20. Ахметов З. Абайдың ақындық әлемі. –А: «Ана тілі». 1995. -120-130б.
21. Құнанбаев А. Өлеңдер. –А: «Мектеп». -158б.
22. Қазақ мақал-мәтелдері. Жинақ. –Алматы, 1993. -176б.
23. Шаханов М. Путь к Аралу. Казахстанская правда, 5 января. 1989. -4с.
24. Бұзаубақова К. Мектептен тыс уақытта табиғат қорғауға тәрбиелеу. //Қаз. Мек. 1996. №4, 65б.
25. Оспанова Г., Исабаева Е., Бозшатаев Г. Экологиялық ойлауды қалыптастырудың кейбір әдістері туралы. //Қаз.жоғ.мек. журн. 1996.

     №1. 90б.

26.Орынбаева Г.С. Оқушыларға экологиялық тәрбие беру. –А: «Рауан».              1993. -35б.

27.Әлімқұлова Э. Табиғатты қорғау дәстүрлерінің тәрбиелік мәні. //       Баст.мек. 2003. №12. -37б.

28.Құтпанбаев Ә. Экологиялық білім мен тәрбие керек пе? //Атамекен.   2005. 24 наурыз.

29.Жорабекова З., Жарылғапов Ш. Экологиялық тәрбие – туған өлкені сүюге баулу. //Білім. 2002. №3. 43б.

     30.Үсенбаева А. Оқушы және экологиялық тәрбие. //Атамекен 2000. 20 желтоқсан.