Курстық жұмыс: 1991-2004 жылдар аралығындағы қазақ-түрік қатынастарының дамуы

Кіріспе:

 

1. I. тарау. 1991-2004 жылдар аралығындағы қазақ-түрік қатынастарының дамуы.

 

• Туркия Республикасы және Қазақстан Респубикасы қарым-қатынастар стратегиясы.

 

• Туркия мен Қазақстан сауда-экономикалық   байланысының дамуы.

 

1. тарау. Туркия мен Қазақстан арасындағы мәдени қарым-қатынас.

 

2.1. 1991-2004 жылдар аралығындағы білім және мәдениет саласындағы өзара байланыс.

 

2.2. Туркия  мен Қазақстан арасындағы мәдени байланыстың болашағы.

 

III. Қорытынды.

 

1. Қолданылған әдебиеттер тізімі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе.

    Қоғамның даму тарихында ХХ ғасырдың 90 жылдары үлкен өзгерістерден басталды. Еуразия құрлығында ең мықты атанған және коммунизм мен социализм идеяларын ұстанып, капитализмге қарсы шықан тұтас бір жүйе- Кеңес Одағы ыдырады. Халықаралық аренада жас егемен мемекеттердің пайда болуы, халықаралық қатынастар тарихында жаңа бір кезең боып табылатыны сөзсіз. Дәл осы сәттен бастап бұрынғы кеңес мемлекеті орталыққа бағындырылған бүкіл саясаты, экономикасы және нарығы өзінің орны мен ролін анықтай халықаралық қатынастарды дамыту бағытына түседі. Халықаралық байланыстады дамыту жолына түскен Қазақстан- интеграция барысында Еуропа елдеріне қарағанда, Азия мемлекеттері жақын екендігін түсінеді. Олардың ішінде ең маңызды болып, этонмәдениеттік және тариха байланысы бар мемлекет — Түркия болып табылады. Қазақстан және Түркия Республикасының тығыз қарым-қатынасы туралы Н.Назарбаев: «Қазақстан мен Түркия арасында шектесу нүктелері аз емес: географиялық жағдайы жағынан қос мемлекетте Еуропа мен Азия ның тоғысқан жерінде, этнография жағынан түрік және қазақ халықтарының мәдениетінің салт-дәстүрлерінің және тілдерінің ортақ бір түбірі бар» деп атап өтті.

Түркия мемлекетінің экономикалық, саяси және мәдени – ағартушылық саласында көнегі барлық мұқтаждықтарды қанағатандырмасада, Қазақстан мен Түркия Республикасынның арасындағы қатынастардың өзара дамуына, даму деңгейіне, олардың халықаралық аренада алтын орны, бейбітшілікті қамтамасыздандыру роліне және қазіргі таңдағы интеграция процесіндегі белсенділікке едәуір ықпал жасауы таңдалған тақырыпты актуалдылығы дәлелдейді.

Қазіргі кезде саяси қолдауы мен экономиакалық көмегі және мәдениет саласындағы нәтиже қарыма-қатынастары, мемлекетіміздің нарық саясатының дамуына айтарлықтай ықпал жасайтындығына дау жоқ.

Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының әртүрлі мәселелерін зерттеу, халықаралық ұйымдарда алатын орны, шет ел мемлекеттерімен жан-жақты қарым-қатынас жасау, негізінен Түркия Республикасымен және екі жақтың да дамуы тенденциясына қатысты мәселелерді сараптау ғылыми және саяси көз қарастар жағынан да актуалды болып табылады.

Берілген зерттеуді зерделеуде, Қазақстан мен Туркия Республикасының өзара қарым-қатынастарын реттеу және дамытуға баланысты негізгі үш сала қарастырылды: саяси байланыстар, экономикалық өзара қарым-қатынастар және мәдени гуманитарлық қатынастар.

Арнаулы және фундаменталды зерттеулердің жоқтығы Қазақстан Туркия Республикасының сыртқы саясат жағынан қысқа қарым-қатынас жасаумен салыстырмалы түрде түсіндіріледі. Осы уақытқа дейін Қазақстанның Азия аумағындағы сыртқы қатынастару туралы көптеген еңбектер және Туркия Республикасымен өзара қарым-қатынас жайында ғылыми мақалар жарияланды. Олардың ішінде Н.Назарбаевтың егемен Қазақстанның сыртқы саясатының бағытын бекіту және Қазақстан дипломатиясының алғашқы қадамдарын анықтауға арналған «Қазақстан Республикасының егемен мемлекеті ретінде тұрақтану және даму стратегиясы» атты монографиясы ең құнды және актуалды болып табылады. «ХХI ғасыр табалдырығында» атты кітабының «Түркі меридианын» үш тарауында Туркия Республикасына жасаған сапары жайында және Тургут Озал мен Сулайман Демирелді көрнекті саяси қайраткерлер ретінде сипаттап олардың екі республикасының қарым-қатынасы грек тіліндегі ролі жайында баяндайды. Қазақстан-Туркия қатынастырын сипаттай отырып: «Қазақстан Туркия Республикасының қарым-қатынастары қарқынды дамуды қазір, орталық жоба жасалынбайтын экономика, білім және мәдениет салаларын атап айту қиын. Біздің халықтарымыз тек тең хұқылы серттер ғана емес, олардың арасында үлкен достық бар» деп атап кетті. Сыртқы істер Министері Қасымжомарт Тоқаевтың әлем мемлекеттерімен жасаған алғашқы достық қатынастары, Республтканың алатын орны мен ролі туралы баяндайтын еңбектері дипломдық ізденіс жұмысының негізіне алынды.

Сонымен қатар, дипомдық жұмысты жазу барысында Қазақстан Туркия қарым-қатынастарын тұрақты және қарқынды түрде сипаттайтын Қ.Тоқаевтың «Егемен жалауы астында» атты еңбегң қолданылды. Хранологиялық тізбектілікте екі республиканың өзара қарым-қатынастарының жолдарының ашылуы бейнеленеді. «гобализация жағдайындағы Қазақстанның сыртқы саясаты» атты монографиясында Туркия Республикасын «байырғы серік» ретінде сипаттап, Туркия Республикасы Қазақстанның шетел серіктері арасында «интенсивтік және байланыс дәрежесі» бойынша алдынғы орынға ие екендігін атап өтеді. Екі республиканың өзара саяси, сауда – экономикаық, білім және мәдениет салаларындағы байланыстары туралы мәліметтер береді.

Бүгінде Қазақстанның жеке мемлекеттермен жасайтын халықаралық қатынастары жайында көптеген зерттеулер мен еңбектер жарияланды. Олардың ішінде 1995 жылы жарық көрген «Қазақстанның сыртқы саясаты» атты мақалалар жинағы ең ауқымдысы болып табылады. Бұл жинақ маңыздылығы – бір кітапта ешілік сапармен шетел мемлекеттерінде болып қайтқан мемлекеттік қызметкерлердің мақалалары орын тапқандығы.

 

«Казахстанская правда», 1991 жыл, 14 наурыз – 1,3 беттер.

Н.Назарбаев «)аза0стан республикасыны4 егемен мемлекет рет3нде тұрақтануы және даму стратегиясы», алматы – 1992 жыл.

Н.Назарбаев «ХХI ғасыр табалдырығында», Алматы 1996 жыл.

Н.Назарбаев «ХХI ғасыр табалдырығында», Алматы 1996 жыл, 220 бет.

Қ.Тоқаев «Сыртқы саясат»: Ойлану және әрекет жасау уақыты Қазақстан және әлемдік қоғам – 1995 жыл №2-3-9 беттер;

Қ.Тоқаев «Қазақстанның сыртқы саясаты: әдісте, ерекшеліктер және бағыттары» — Алматы – Мәскеу, 1995 жыл, 25-45 беттер; Қ.Тоқаев «Қазақстанның сыртқы саясат бағытын іске асырудың кейбір аспектілері » саясат -1995 жыл, №5, 39-49 беттер.

Елшілдердің Қазақстанның жасаған алғашқы қадамдар жасауының куәләрі және сол әрекеттерге тікелей қатысқандығы, бұл мақалардың маңыздылығы болып табылады.

Туркия Республикасындағы Қазақстанның бірінші елшісі – Саудабековтың «Әлемдік қоғамдағы Қазақстан» атты мақаласында «Қазақстан – глобалды мәселелерді бейбіт жолмен шештін халықаралық қатынастарда белсенді қатынасқандығы туралы жазды». Сонымае қатар, басқа да Қазақстандық саясаткерлердің, Қазақстан Туркия Республикасының қатынастарының мақалалары да үлкен маңызға ие.

Ирмуханов Б.Б., Қалкенова Р., Сүлйменов Т., Абдутәліпов Ж. Еңьектері берілген зерттеу жұмысында, Қазақстанның егемен мемлекет ретінде қалыптасуы, бағыттары, мақсаттары, сырқы саясат қағидаларының себептермен сай талдануымен үлкен маңызға ие болады. Туркия Республикасының сыртқы саясатына талдау жасай отырып, Қазақстан республикасымен қарым-қатынасы жайында Куртов А.А.: «жаңа нарықпен байлықтың қайнар көзі ретінде, ал екінші жағынан Туркия Республикасымен ортақ бір түбірдің болуы Қазақстанды интеграциялы процесске итермелейді» деп атап кеткен. Туркия Республикасы саясат,экономика және мәдениет салаларында жақындасудың барлық жолын жасауда.

 

 

Ирмуханов Б.Б. «Қазақстан»: тарихи-публистикалық көзқарас – Алматы 1996 жыл, 50-56 бетте; Ирмуханов Б.Б. «сыртқы және ішкі саясат пен дипломатия», «Казахстанская правда», 1993 жы, 9 маусым; Қалиева Р. «Қазақстанның әлемдік қоғамға бетбұрысы», «Казахстанская правда» 1994 жыл, 13 қазан, 3 бет; Сүлейменов Т.С. «Қазақстан дипломатиясының алғашқы қадамдары», «Ойлар», 1994 жыл, №1, 18-19 беттер; Арынов Е., Жұлманов Р. «Қазақстанның экономикасыны сауықтырудағы шетелдердің қатысуы», «Саясат», 1995 жыл, №1, 53-57 беттер; Исингарин Н.К. «Қазақстан өзінің қатынасын әлемдік нарықта Ұлғайта береді», «Саясат» 1996 жыл, №4, 3-16 беттер; Қазақстан мен Туркия республикасының қарым-қатынасна арналған алғашқы мақалалардың бірі болып таюылады.

Куртов А.А. «ҚР байланысты Туркияның саясаты», «Қазақстан»: «Егемен дамудың  реалиялары мен перспективалары», Мәскеу – 1995 жыл, 395-406 беттер.

 

Біз сіздің назарыңызды қазіргі таңдағы Қазақстан мен Туркия республикаларының өзара қарым-қатынасын ары қарай дамытуды айқындайтын мәселелерге аудардық.

Бүгінде Қазақстан мен Туркия республикасының қарым-қатынастарының алға басуында тынық мұхит өңірлері ерекше орны алады. Ол – каспий мұнайын тасымалдау және оны әлемдік нарыққа шығару жолы. Бұл баспасөзде қарастырылатын мәселелердің бірі болды. Сонымен бірге, Қасенов У. Жұмысында да зерттелетін мәселе болып табылады. Каспий мұнайын тасымалдау мәселесі жөнінде Ресей, Түркіменстан, АҚШ, Иран, Әзірбайжан, Түркия және Қазақстан қатынастарын толығымен зерттеп, Қазақстан тарапына сараптама жасау бағдарламасын жасайды. Бұл мәселенің экономикалық және саяси аспектілеріне сараптама жасай отырып, мұнайды мұнай құбырлары арқылы тасымалдаудың дұрыстығын айтады. Осы мәселелерге қатысты зерттеу және диссертациялық жұмыстардың бірқатары бар.

«Панорама» газетінің әрбір шығарылымында жасалынып жатқан жұмыстар туралы толық сипаттамалар және мәселені шешу жолдарына сараптамалар жасаынды.

 

 

Қасенов У. «Каспий мұнайы және халықаралық қауіпсіздік», «Орталық Азия» — 1997 жыл, №5 (11), 60-69 беттер; Қасенов У. – «Ресей», «Кавказдықтар және орталық Азия-мұнай, мұнай құбырары, геосаясат», «Саясат» — 1995 жыл. №2 (3), 22-35 беттер.

Рахметов К.Г. «Қазақстан Республикасының мұнай саясат», Алматы, 1994 жыл. 75-86 беттер; Көшкімбаев С.К. «Қазақстан және Каспий теңізі өңірінің геосаясаттық жағдайы», «Саясат» — 1995, №1, 7-8 беттер; Қ.Тоқаев «Қазақстанның сыртқы саясатындағы Азия – тынық мұхит мемлекеттері», Тарих ғылымдары кандидатының диссертациясы, Алматы – 1997 жыл; Қасымов Б.Д. «Азия – тынық мұхит өңіріндегі халықаралық қатынастар (1991-2001 жылдар)», Тарих ғылымдары кандидатының диссератциясы, Алматы – 2002 жыл.

 

 

 

 

 

 

 

     Қазақстан Республикасының Сыртқы Істер Министлігінің дипломатиялық академиясының тыңдаушы, профессор- Қарибаев М.К. «Қазақстан мен  Туркия Республикасының екі жарты қарым-қатынастарының дамуы мен перспективалары» және «Қазақстан мен түркияның ара-қатынастары» атты мақалалары берілген тақырыпты зерттеуде үлкен маңызға ие болып табылады. «Қазастан мен Туркия Республикасының екі жақты қарым-қатынастарының дамуы мен перспетивалары» атты мақалада Карибаев М.К. – Туркия Республикасының сыртқы саясат ерекшіліктерін қозғай отырып, екі ел арасындағы даму мен эволюция қатынастарына сараптама жасайды.

«Қазақстан Туркияның ара-қатынасы» атты мақаласында қазігі серіктестіктің жағдайын: ортақ қатынастардың тәжірибесінің нәтижесінің алғашқы эйфориясынан кейін келген прагматикаық серіктестік … деген сөздерімен сипаттайды.

Қазіргі кездегі батыс және түрік саясатшыларының есептеуі бойынша «1990жылдары Туркия Еуропа одағы не понторкистік исламизмді таңдау дилеммасында болды» деп М.Ламулин өзінің кітабында жазды. Сөйтіп, бұл мемлекет Хантингтон концепциясы бойынша «цивилизацияның орнығуының» үлгісі бола алады. Кемал  элитасы өзінің Таяу Шығысқа жататындығын теріске шығарады. Өңірді жүйеле реттеуге түрткі болатын «ядро — мемлекет» керек деп санайды Американдық эксперттер. Осы міндетті Туркия мемлекеті атқаруға әбден айық екендігін олар көзден таса жібермейді. Бұл мақсатты жүзеге асыруға түрік исламистері де интуитивтіұмытылуда. Алайда бұл мемлекетті Батыс ықпалының астынан тысқары шығару қауіп төндіреді. Кемалшыл – ұлтшылдар қарқынды жүргізіп жатқан Балқаннан бастап Шығыс Түкістанға дейін «түркі әлімін құру» процессі Анкараның батыс ориентациясынан айнуы мүмкін. Осы орайда батыс авторлары, Н.назарбаевтың 1991 жылдың қыркүйегінде «ХХI ғасыр – Түркия ғасыры болады» деген сөздерін жандандыра түседі. Мүмкін, осының астарында тұтас Түркістанды құру ойы жатқан шығар.

Кейбір Американ саясаткерлері, Түркияның шығысына бет бұруын Батыс пайдалану керек деп санайды. Егер де, жақын болашақта жерорта теңізі өңірлерінде Солтүстік пен Оңтүстік бір-біріне қарама-қайшы келе бастаса, Түркия екі тараптардың кез-келгенінде де шешуші ролді атқара аады. Түрік саясатының басты бағыты Орталық Азия немесе Балқан мәселесіне келгенде, эксперттердің көзқарастары әр түрлі болады. Македониядан Албанияға дейін тараған Косовадағы шиеленіс, Түркия республикасын өңірдегі қақтығыстың эпицентріне айналдыруы мүмкін еді. Тиби: «Түркия Америкамен салыстырғанда Еуропа үшін маңызы жоғарырақ» деп ойлайды. Бірақ, Батыс Түркия Республикасына тілалғыш атқарушы немесе өзінің ықпалының жол бастаушысы емес, дербес серіктес ретінде қарауы керек.

Неміс авторы В.Гумнельдің ойынша, коммунизмнің құлауынан кейін Түркияның сыртқы саяси жағдайын жеңілдете түскен жоқ, оны айтарлықтай күрделендірілді. Сол кезде Түркия Республикасы өзінің сыртқы саясатында НАТО, ОБСЕ, ОЭС, ОИК және Д-8 сияқты әр түрлі ұйымдар мен блоктарда қатысуын қолданатын аймақтық держава ретінде көрсеткендігі айқын. Түркия Республикасының сыртқы саясатының жетістіктеріне келесі мақсаттар жатады: өз аймағындағы жағдайын беріктендіру, көрші мемлекеттермен экономикалық және мүмкін болатын жағдайда саяси қарым-қатынастарды сақтау, еуропа мемекеттерімен ара-қатынасты арман қарай дамыту, Қара теңіз және Орталық Азия аймақтарында өзінің экономикалық мүмкіндіктерін оптималды қолдану. Осы орайда Гумнель, Түркия Республикасының сыртқы саясатының басты бағыты Еуропа Одағымен қатынастарды дамытуға ынталандыылуы қажет, деп ойлайды. Ал, Түркия Республикасының Орталық Азия, Кавакз, Түркі мемлекеттері, ТМД елдеріне қатысты Анкараның саясаты тек мәдени және экономикалық байланыстармен шектелуі керек. 1997 жыы түрік әскерінің Генштабының бастығы жария еткен, мемлекетке потенциалды төніп тұрған курстік сепаратизм мен фундаменталды исламизи қауіптеріне қарсы түркиялық көзқарас жасалынды. Бірақ Х.Баджи, Түркияның саясаткерлері мен интелектуадаы әлі де өзінің мемлекетінің ұзақ мерзімді стратегиясын жасауға шамалары жоқ еді, деп ойлайды. ЕО кешегі өткен Варшава пактінің қарсылыстарын қабылдап, НАТО-ның сенімді одақтастарын елемей жатыр дегенді естіп Түркия мемлекеті аң-таң болуда. Түркия республикасына қатысты АҚШ пен ЕО әр түрлі қатынастары бар: алғашқысы ынтаны тұрақтылыққа бағыттаса, Еуропа – демократияны көздейді. Автордың ойлауынша, 1997 жылы В.Черномырдинның Анкараға жасаған сапарынан кейін Түркия мен Ресейдің қарым-қатынастары жақсарғандығы, болашақта еуропа процесстеріне тікелей әсер болады. Қазіргі таңда Түркия мемлекетін Еуропадан саналы түрде бөліп тастаған сияқты көзқарас қалыстасады, бірақ бұл стратегиялық қателік деп Баджи қорытынды жасайды. Түркияның саясатындағы жаңа феномен – Израилмен геосаяси және геостратегияы серіктер болып табылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

I тарау

1991-2002 жылдар аралығындағы қазақ-түрік қатынастарының дамуы.

 

Түркия Республикасының жаңа пост конфрационды кезең жағдайындағы саясатының ең шынайы сараптамасы Батыс авторлаыныңұжымдық кітабында бейнеленген. 1991 жылдан кейін геосаяси сипатқа ие болған Түркия Республикасының саясатында жаңа аспектілер пайда болғаны айдан анық. Бұл сипатқа ие болуда оның НАТО-ға мүшелік және ЕО-ғы байланыстары ықпал етті, бірақ дәл осы сипат КССР ыдырауынан кейін, Түркия Республикасының және жаңа түрік мемлекеттерімен тікелей байланысынан айқынырақ көрініс тапты. Жалпы түрік конфидерециясын құру үміті үзілгеніне қарамастан, Анкараның Орталық Азия түркі мемлекеттерімен экономикаық, саяси және мәдени байланыстарының нығайта түскен саясаты шынайырақ бола бастады. Экономикалық плацдармды жаулап алу және Каспий теңізі төңірегіндегі мұнай жобаларынан жасауда Түркия Республикасының мүддесі қамтамасыз ету түркі саясатының негізгі мақсаты еді. Түркия Республикасының сыртқы саясатының жаңа кезеңі жайында түрік және британ саясаткерлерінің ұжымдық еңбектерінде де айтылады. 1990 жылдары Түркия Республикасының сыртқы саясаты кейде идеологиялық, ал кейде интуиивтік боды, бірақ ол Анкараның Батыста да, Шығыста да қатысуын, ең алдымен бұрынға Кеңес Одағының Түрік кеңестігінде халықаралық қатынастардың жаңа жағдайлар қарсаңында айқын әрекет жасаудың қажеттілігін құрумен қалыптасты.

Түркияның жаңа түрік мемлекеттеріне қатысты саясатын О.Смолянский мұқият зерттейді. Ол: «Түркия Республикасы, жаңадан құрылған жас егемен түркі мемлекеттеріне, өзін басты шетелдік серіктес ретінде қарастырады және өзінің позициясын түсіндірумен болды» деп атап өтті. Бұл үшін түркі мемлекеттрінің әр түрлі самиттері жұмыс істеді, ал 1991 жылдан бастап Анкара сол жас мемлекеттердің егемендігін ресми түрде мойындайды.

Әзірбайжан, Өзбекстан және Қазақстан Туркия Республикасының сыртқы моделін көшіруге бет бұрды. Түркі фирмаларының және инвестицияларының мемлекеттік деңгейде енуі саяси қарым-қатынасты беріктендіре түсті. Президенттер Н.Назарбаев және Т.Озал, кейіннен С.Демирель тығыз «бауырлық» қатынастарды жоғары деңгейде орнатты. Тұтасымен алғанда, Иран мен Түркияның бәсекелестігінде, Қазақстан Туркия Республикасына басымдылық беретін. Арман қарай Қазақстан мен Өзбекстан Республикаларының елбасылары Анкараның сыртқы саясатының ресми доктаринасы болып жарияланған түркі ынтымақтастығын құу идеясына мойынсынады.

Қазіргі Түркия Республикасы өткен ғасырлардың даңқтарының, яғни Осман империясы Ресей экспансиясын мұсылман әлеміне тарауындағы ең үкен кедергі болғандығының шарайнасын әлі де ұстап кеуде. Кеңес империясының ыдырағанынан кейін, Ортаық Азияға күресудің айқын фаворит ретінде, барлық көзқарастар Түркия Республикасына жасалынды. Бұл үміттер келесі фундаменталды сілтеулерге негізделген еді: біріншіден, Түркия Республикасы мен түркі мемлекеттерінің ерекше этномәдениеттік байланыстары; ал екіншіден, Қазақстан Туркия Республикасының мұсылман экстремизінің кез-келген формаларына тиімді тосқауыл бола алатын жағдайы. 1993 жылдың наурыз-сәуір айларында өлкеге түрік мемлекеттерінің ішіндегі ең мемлекеттің жоғарғы басшыларының сапарларының бірқатар жасалынды, ал олардың соңынан Анталияға басқа түрік мемлекеттерінің басшыларының сапалары да болып, кейіннен тұрақты болды. Осы алғашқы сапарлар түрік ынтымақтастарының эйфориясының ізін қалдырғандай болды. Ал өз кезінде Анкара бауырлық сезімдерін солидары қаржылай көмекпен бекітуге бел буды. Жас түрік мемлекеттеріне жапы сомасы 1.5 АҚШ долары көлемінде қомақты несиелер бөлінді. Орталық Азия мемлекеттерінің студенттерін, мектеп оқушыларын Түркия Республикасында білім алу бағдарламалары, ортақ ғылыми, мәдени және тезникалық жобаары еске қосылды. Түркия аймақтағы жас мемлекеттердің ОЭС құрамына енуіне қолдау көрсетті.

Таңдалған тақырыптың деңгейін салыстырып келесі МАҚСАТТАРДЫ шығардық: қазақ-түрік қарым-қатынастарының тарихи заңдылығын, ара-қатынастағы дәстүрлерін қадағалау және қазақстанның сыртқы саясатында Түркияның орны мен ролін анықтау.

Осы мақсаттардан төмендегідей МІНДЕТТЕР туындайды:

• Саяси саладағы қазақ-түрік қатынастарының айбындылығы және дипломатиялық өзара қарым-қатынастарының қағидаларын қарастыру.
• Қазақстан экономикасына Түркияның тәжірибесі мен экономикалық байланыстарының жетістіктерінің деңгейі және мағынасын көрсету.
• Мәдени – гуманитарлық қатынастардың бағытын және оның екі жақты қарым-қатынаста ролін қалыптастыру.

Қазақстанның білім беру саласының сыртқы байланыстары, негізінен Түркия Республикасымен, Жұмаділова В. еңбегінде оын тапты. Оның жасаған еңбегіне орай, Азия мемлекеттері арасынан ең алдымен Қазқстанмен білім беру саласында ерекше қатынастар орнатқан, Түркия Республикасын атап өту керек деп жазды.

Осы зерттеу жұмысын жазуда «Қазақстан – Түркия: достық пен қарым-қатынаста 5 жыл» атты құжаттар жинағы үлкен көмек көрсетті. Бұл жинақта Қазастан Республикасының егемендік алғаннан бері қазақ-түрік қатынастаын орннатқан іс-құжаттарға сараптама және 1991-1996 жыдар аралығында Қазақстан мен Түркия әр түрі салаларда үкімет және ведомства аралық қол қойылған негізгі келісімдер менлісім шарттарының міндеттері келтіріледі.

Жұмысты орындауда 1992 жыдан бері баспаға шыға бастаған «Заман — Қазақстан» газеті де үкен қодау көрсетті. Оның беттерінде қазақ-түрік қатынастарының барлық салалары жарық көрді. Мұнымен қатар «Казахстанская правда», «Панорама», «Новое поколение» газеттері және «Саясат», «вестник КазГУ», «Мысль» және «казахстан: экономика и жизнь» журналдарының және басқа да басылымдардың зерттеу барысында көмегі орасан зор болды.

Ғылымилық, объективтік және тарихи қағидалар дипломдық жұмыстың әдістемелік негізі болып табылады. Зерттеу барысында жалпы ғылыми әдістермен қатар анализ бен синтез, дедукция мен индукция, сонымен бірге арнайы тарихы, тарихи салыстырмалы, генетикалық және ретоспективті әдістер де қолданыды.

   Тәжірибелік маңызы. Екі елдің қарым-қатынасы жайында жиналған құжаттар мен фактілер, зерттеу жұмысы барысында екі жақты байланысты айқындаудың сертпесі болары сөзсіз. «Шығыстану», «Хаықаврарлық қатынастар тарихы» және «қазақстан тарихы» мамандықтарында оқитын студенттер курстық жұмыс және баяндамалар жасағанда осы еңбекті қолдануларына болады. Сонымен қатар, семинар сабақтарында да қоданыс табатыны әбден мүмкін.

 

 

Жұмаділова – «ҚР білім беру саласындағы халықаралық байланыстары», Вестник КазГУ, тарихи сериясы, Алматы 2002 жыл,№3, 59 бет.

«Қазақстан – Түркия: достық пен қарым-қатынаста 5 жыл», Іс-құжаттар жинағы, Анкара «Бимы», 1996 жыл.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

• Түркия Республикасы Қазақстан Республикасының сыртқы саясатының негізгі приоритеттер жүйесінде

 

Біздің делегациямыздың Түркия Республикасына алғашқы сапары 1990 жылы Т.Озаланың шақыруымен жасалынған еді. Ал 1990 жыдың 25 қазанында Қазақ ССР-нің мемлекеттік егемендігі туралы декларация қабылданған болатын. Қазақстан халықаралық қатынастардың дербес субъектісі, сыртқы өз мүдделеі шеңберіндегі жеке анықтайтын, дипломатиялық және елшіік өкілеттіліктермен алмаса алатын және халықаралық ұйымдардың іс-шараарына қатыса алатын мемлекет екндігі Деклорацияда көрсетілді. Осы деклорацияның қабылдануы бізлің делегациямыздың Түркия Республикасында қабылдауына әсер етті. Бұл сапар Қазақстанның халықаралық саяси аренада Н.Назарбаевтың басшылығымен дербес келіссөзде жүргізуінің алғашқы тәжірибесі еді. Дәл сол кезде Түркия Республикасымен арман қарай өзара қарым-қатынас жасаудың негізі қаланған еді. Қазақстан мен Түркия Республикаларының қарым-қатынастары кең ауқымды мәселелердің жақындығына немесе сай келуіне негізделеді. Негіздері 1990 жыдың аяғында қалған және мемлекеттік деңгейді қол қоылып, бекітілген «Қазақ ССР мен Түркия Республикасының Үкіметтерінің ниеттерінің хаттамасы» (Алматы, 05.12.1990 жыл) және «Қазақ ССР-нің мәдениет саласының мемлекеттік комитеті мен Түркия Республикасының мәдениет Министрлігі арасында мәдени қарым-қатынастары туралы келісім»  (Алматы, 05.12.1990 жыл) құжаттры екі мемекеттің де экономикалық байланыстарды дамытуға деген қызығушылықтары жолындағы жан-жақты қарым-қатынас жасауына оңтайы негіз туындатады.

«Қазақстан мен Түркия» екі жақты қатынастың хроноогисының, «Қазақстан – Түркия: достық пен қарым-қатынаста 5 жыл», Іс-құжаттар жинағы, Анкара, 1996 жыл, 21-22 беттер.

1991 жылы Түркия Республикасының Президенті Т.Озала Қазақстанға алғашқы ресми сапарын жасады. Сапар барысында Қазақ Кеңестік Социаистік Республикасы мен Түркия Республикасы арасында өзара қарым-қатынас жасау туралы келісім шартқа қол қойылды. 1991 жылдың 15 наурызында қабылданған келісім шартта саяси, сауда-экономикалық, ғылыми-техникалық, экологияық, мәдениет, гуманитарлық, ақпараттық және басқада да салаларда ұзақ мерзімді негізде өзара тиімді қарым-қатынасты арман қарай ұлғайтудың және тереңдету мақсаттары туралы айтылған. Сонымен бірге қазақстандық және түік мекемелері мен фирмалары арасында тікелей байланыс пен коммерциялық келісімдердің оңтайлы жағдайларын жасау, бір-біріне сауда-саттық жәмеңкелер, көрмелер өткізуге, өкілеттіліктер, фирмалар, ұйымдар ашуда қол ұшын беу жәнеделегациялармен өзара алмасу, кәсіби байланыстарды дамыту шаралары да мәмілеге келтірілген. Тараптар екі мемлекет арасында ешілік қатынастарын орнату және де өзара негізде елшілік өкіеттерін ашу ниетін білдірді. Екі жақты қатынастарға, негізгі халықаралық қатынастарға және өзара мүдделерге қатысты негізгі халықараық мәселелерге байланысты екі елдің сыртқы істер министрліктері арасында тұрақты консултациялар өткізуге де келісім жасасты. Бұл келісім ережелері 1994 жылдың қазан айында қол қойылған «Қазақстан және Түркия Республикалары арасындағы достық пен өзара қарым-қатынас туралы келісім шарттында» арман қарай дамытыған.

1994 жылдың қазан айының 17-де Қазақстан мен Түркия Республикасының халықтарының мәдениетінің, тілінің және тарихының ортақтығына негізделген тереңдетілген жан-жақты қатынастары мен өзара қарым-қатынастарын атай отырып, 15.03.1991 жылы қабылданған «Қазақ ССР мен Түркия Республикасының достығы мен өзара қарым-қатынасы келісімінің» ережелеріне сәйкес отырып, достық пен қарым-қатынасты ұлғайту және беріктендіруге бағытталған «екі елдің саяси ерігіне» арқа сүйеп, достық пен қарым-қатынасты беріктендіру нәтижелері тұрақтыықты, бейбітшілікті және қауіпсіздікті тек аймақта ғана емес, сонымен қатар БҰҰ-ның жарғысының халықараық құқығы нормаларының, мақсаттары мен қағидаарының жолын ұстанғанын толығымен дәлелдей отырып, Хельсенкиде қабылданған қорытынды актісінің және Еуропадағы қауіпсіздік пен қарым-қатынаста байланысты жиындардың құжаттарының міндеттерін ұстанып, бүкіл дүние жүзіндегі іске асыраты6ндығын атап кетті. Бүкі халықтық бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтау және реттеу қағидаларына және барлық туындайтын мәселелерді бейбіт жолмен шешу, егеменділік, тәуелсіздік, территориялық тұтастық, бір-бірінің істеріне араласпау, тең құқылы, өзара құрмет пен табыс негізінде қарым-қатынасты дамытуға келісті. Сонымен бірге, тараптар саясат, дипломатия, экономика, сауда, білім, мәдениет пен ғылым, транспорт, байаныс және коммуникация, ауыл шаруашылығы, энергетика, денсаулық сақтау және т.б. салаларда қарым-қатынас жасауға өзара кғелісім жасасты. Қазастан Туркия Республикаары сауда мен экономика саласында қарым-қатынас жасау, екі жақты қатынас жасаудың маңызды бөлімі болып табылады және елдердің мүмкіндіктері шеңберінде оларды жоғары деңгейге көтеру керек деп санайды. Екі тарапта өзара инвестициялады өнеркәсіп, транспорт және коммуникация және т.б. салаларда қатынас жасауды әлемдік дәрежеде мадақтау мен қорғауға қолдау көрсететін болады. 1991 жылдың қыркүйегінде екі елдің Президенттерінің қабылдаған «Қазақстан мен Түркия Республикалары арасындағы өзара қарым-қатынастардың қағидалары мен мақсаттары туралы декларацияда» орнаған өзара тиімді достық қарым-қатынастарды БҰҰ жарғысының,

 

 

«Қазақ ССР-і Түркия Республикаларының достығы мен өзара қарым-қатынасы келісім», Қазақстан – Түркия, Анкара: «Билиг», 1996 жыл, 33 бет.

«Қазақстан мен Туркия Республикалары арасындағы өзара қарым-қатынастарының қағидалары мен мақсаттары туралы деклорациясы», «Түркия – Қазақстан: достық пен қарым-қатынаста 5 жыл», Анкара, 1996 жыл, 36-38 беттер.

Хельсинки қорытынды актісінің, Жаңа Еуропа туралы Париж Хартиясы және СБСЕ-нің процесстерінің басқа да құжаттарының шеңберінде, құқығы приоритеті, құрмет, тәуелсіздік негізінде, ішкі істерге араласпау, өзара қарым-қатынас пен солидарлық негіздерінде бекітуге дайын екендігін аталып кетті. Қазақ ССР-нің мен Түркия Республикасы екі елдің тарихтың, мәдениеттің, тідің және дәстүрлердің орталығына және жан-жақты өзара тиімді қарым-қатынасты дамытуға сүйенген өзара түсіністік пен солидарлық жігерді жасау керектігі көрсетілген, 1991 жыдың 15 наурызында қабылданған «Өзара қарым-қатынас жасау кеісімдегі» өзара міндеттерді мақұдады. Бірін-бірін өзара толықтыратын бай жер ресурстары, өнеркәсіп базасы және жоғары білікті жұмыс күшінің арқасында, екі халықтың да әл ауқаттылығы мен амандығына айтарлықтай үлес қосатын, экономикалары нақты жобаларды, қарым-қатынастарды іске асыруға мүмкіндіктері бар екендігі дәлелденді.

Сонымен бірге, Түркия мен Қазақстан мәдениет, өнер, ғылым, білім, спорт, ақпарат және туризм салаларында да қатынастарын дамытуға ұмтылатындығын айтты. Оған қоса бауырлас болып қалған Алматы мен Ыстамбул, Түкістан мен Байбұрт, Қызылқұм мен Қараман қалаларының арасындағы байланысты орнатуға ниетін де білдірді. Қазақстан мен Түркия соңғы екі жыл ішінде қадағалап жүген демократия, бейбітшілік және ынтымақ кезеңінің нақты және тұрақты шынайылығына алып баратып, сол бағытты ұстануға күш жұмсаудың ерігі шешімділігіне және халықаралық ынтымақтастыққа белсенді үлес қосуындағы түбірлі және тұрақты өзгерістерге қанағат бідірді.

 

 

«Қазақ ССР-і мен Түркия Республикасының арасында өзара қарым-қатынас жасау келісім» 1991 жыл, 15 наурыз Алматы, Қазақстан – Түркия, Анкара, 1996 жыл, 33-36 беттер.

 

 

 

1992 жыл 29 сәуір және 1 мамыр аралығында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың арнайы шақырумен Түркия республикасының премьер-министрі Сүлеймен Демирель Қазақстанда ресми сапармен болып қайтты.

Сапар барысында Қазастан Республикасының Президенті Н.Назарбаев пен Түркия Республикасының премьер-министрі Сүлеймен Демирель арасында қазақ-түрік қарым-қатынастары жайындағы барлық және басты халықаралық мәселелері туралы да өзара ойларымен бөлісті. Олар жоғары деңгейде өткен кездесуердің нәтижесінде, екі елдің арасы6ндағы қарым-қатынас ұстанған бағыттан ауытқымай, тұрақты дамуына қанағат білдірді. Сонымен қатар, тараптар қазақ-түрік қатынастарының тұрақты тенденциясын және әр түрі салалардағы байланыстарының маңыздылығымен келісті. Қазақстан мен Түркия да екі ел арасында және отық тығыз тарихи және мәдени байланстары бар басқа да Азия мемлекеттеімен кеңестер өткізудің пайдалылығын да атап өтті. Қазақстан мен Түркия 1992 жыдың кезінде Ыстамбулда жоғарыда аталған мемлекеттердің басшыларының өзара мүдделерді білдіретін мәселелерді, сонымен қатар аймақтық және халықаралық мәселерді де талқылау үшін кездесуін жоғары деңгейде өткізуге келісім жасасты.

Келіссөздер барысында өзара қарым-қатынасты  ұлғайтуға байланысты қажетті іс-шаралардың барлығын жасау келісімдеріне қол жеткізілді. Түркия мен Қазақстан халықтарының өркендеуіне бағытталған, тығыз қарым-қатынас пен өзара бірлесе жұмыс істеуге негізделген қатынастарына Қазақстан мен Түркия тараптары жаңа сапа беріге бел болды. Осы орайда тараптар Түркия Республикасының тәжірибесін халықаралық және аймақтық қарым-қатынаста пайдалы екендігін атап кетті. Екі жақты қарым-қатынастардың ары қарай нығайта түсу үшін екі елде де елшіліктер орнатудың маңыздылығын бекітті. Олар Алматыда Түркия Республикасының Елшілігінің ашылуын аса қанағаттылықпен атап өтті. Қазақстан тарапы жақын арада Анкарада Қазақстан Республикасының Елшілігін орнатуға барлық іс-шаралар қолданылатындығын айтты.

Әлемдегі қазіргі орныққан жағдай жөнінде тараптар ашық пікір алмасты. Олар көптеген көзқарастардың сай келуін аса ыждақаттылықпен мақұлдап, өздерінің мемлекеттерінің халықаралық қарым-қатынасты жан-жақты тұрақтандыру мен дамытуға дайын және оны іске асыруда қолдау көрсетуге ниет білдірді. Қазақстан мен Түркия сыртқы саясат ведомствалар арасында тұрақты кеңес алмасып тұрудың халықаралық аренада екі елдің де әрекеттерін координациялау жағынан өте маңызды екенін атап өтті.

Сапар барысында «автомобильді транспорт», «авиация байланысы» салаларында қарым-қатынас орнату үшін «Инвестиция жасау және қорғау», орта және шағын кәсіпкерлікті дамытуда қарым-қатынас жасау келісімдеріне және банк саласына қатысты меморандумға қол қойылды. Сонымен қатар «несие туралы Келісімдерге» қол қойылды. Қазақстан ведомстваларының Түркия Республикасының фирмаларымен Қазақстанның батыс өңірінідегі мұнай бағдарламаларын жасау, Ақтөбеде электр бекетін елу, Маңғышлақтағы мұнай өңдеу зауытын салу және қайта жаңарту, Ақтаудағы порты қайта жаңарту, Каспий теңізі арқылы қара және Балтық теңіздеріне Қазақстандық тауарларды тасымалдау, қара және Жерорта теңіздері жағалауларындағы Түркияның экономикалық аймақтарына Қазақстандық тауарларды тасымадау туралы хаттамаларына қол қойылғандығына тараптар қанағат білдірді.

 

 

«Қазақстан және Туркия Республикалары арасында өзара қарым-қатынас жасау мен инвестицияны қоршау келісім» Алматы, 01.05.1992 жыл, Түркия – Қазақстан, Анкара, 1996 жы, 24 бет.

«Қазақстан және Туркия Республикалары Өкіметтері арасында автомобиль транспорты бойынша халықаралық келісім», 01.05.1992 жыл, Қазақстан – Түкия, 1996 жыл, 24 бет.

«Қазақстан және Туркия Республикаларының Өкіметтері арасында әуе байланысы туралы келісім». Алматы, 01.05.1992 жыл, Түркия – Қазақстан, Анкара, 1996 жыл, 25 бет.

 

Түркия тарабы Қазақстан тарабын, Қазақстан республикасына көмегі және орта азия мемлекеттерін дамыту мақсатында даму банкін қосқанда, халықаралық көмек көрсету жолында жасалынып жатқан іс-шаралры мен инициативалары туралы ақпарат берді. Өз кезегінде Қазақстан тарабы осы іс-шараларға қанағатын білдіріп, оның ары қарай дамуына қолдау көрсететіндігін айтты. Қазақстан және Түркия Республикалары мәдениет, білім, ғылым және техника салаларында, екі елдің азаматтарының ұлғаюын, сонымен қатар гуманитарлық салада байланыстарын дамыту мақсатында Қазақстан мен Түркия қарым-қатынасының ары қарай терңдеуіне оңтайлы жағдайларын жасау ниетін білдірді. «Білім, ғылым, мәдениет және спорт салаларында қарым-қатынас жасау келісіміне» қол қойылды.

Түркия тарабы Қазақстан жастарының Түркия Республикасында орта және жоғары техникаық білім алу үшін, 1992-1993 оқу жылына 2000 степендия бөлетіндігі туралы хабардар етті. Қос тарапта осы ұсыныста оперативті түрде іске асыруға тиісті ведомстваларға тапсырмалар беоді. Ахмет Яссауи атындағы Түркістан Мемекеттік Университетіне Халықаралық Қазақ-Түрік Унирситеті статусын беру туралы келісімге қол жеткізілді. Қазақстан және Туркия Республикалары теледидар саласында қазақ-түрік қарым-қатынастарының мәдени байланыстарын ары қарай нығайтуда өте маңызды болатынын атап өтті.

Осы тақырыпқа байланысты екі мемлекет арасында Түркия Республикасының Еуразиялық теледидарын Қазақстанға және қазақ телерадио байланыс компаниясына ұсынылатын арнайы бағдарламаларды тапсыру жөнінде кеісімге қол қойылды. Қазақстан – Түркия арасындакеліссөздер достық және кәсіби деңгейде өтті. Олар тең құқылық, сенімділік, өзара табыс қағидаларына қатынасты, достықты және қарым-қатынасты одан ары тығыз орнатуға дайын екендігін білдірді. Сонымен қатар ертеректе қол жеткізген келісімдердің негізінде, екі мемлекет Арыстан баб және Қожа Ахмет Яссауи мовзолейі секілді тарихи ескерткіштерді қайта жаңартуға отақ жобалар жасауға дайын.

1994 жылы Түркия Республикасында Қазақстан Республиаксының Президенті Н.Назарбаев ресми сапармен болып қайтты. Сапар барысында екі жақты қарым-қатынастың фундаменталды келісімнің импулсты саналы жалғасын табатын «Достық пен қарым-қатынас келісіміне» қол қойылды. Екі ел халықтарының мәдениетінің, тілінің және дәстүрлерінің ортақтығына негізделіп, қаланған өзара қарым-қатынасты атай отырып, 1991 жылы 15 науызда қабылданған «Қазақ ССР-і мен Түркия Республикасы арасындағы достық пен қарым-қатынас келісіміне» ережелеріне және екі ел халықтарының достық пен қарым-қатынасты нығайтуға мен тереңдету олындағы саяси мақсаттарына сүйене отырып, достық қатынастары мен өзара қарым-қатынас нығайту ғана емес, сонымен қатар бүкіл әлемде тұрақтылықты, бейбітшілікті және қауіпсіздікті қамтамасыз ететіндігін атап өтті. Барық адамзаттың бейбітшілігі мен қауіпсіздігін қаматамасыз ету және сақтау қағидаларына және туындаған балық мәселелерді бейбіт жолмен шешуге негізделген қатынас жасауда, өзара қарым-қатынастарын бір-бірінің егемендігін, тәуелсіздігін, аймақтық тұтастығын құрметтеу, ішкі сітеріне араласпау, тең құқылық, өзара құрмет пен табыс қағидалары негізінде жасауға келісті.

Түкия мен Қазақстан Республикалары екі жақты қарым-қатынастарын саясат, дипломатия, экономика, сауда, білім, ғылым мен мәдениет, байланыс және коммуникация, ауыл шаруашылығы, энергетика, денсаулық сақтау, экология, туризм, спорт және т.б. салаларда дамыту және нығайтуға келісті. Екі мемлекеттің тараптары да экономика және сауда салаларында қарым-қатынасты дамыту ең маңыздылары болып табылады.

 

 

«Қазақстан және Туркия Республикалары арасында достық пен өзара қарым-қатынас кғелісім», Қазақстан – Түркия, Анкара «Билиг», 1996 жыл, 44-50 беттер.

 

Ортақ инвестицияларды өнеркәсіп, транспорт және коммуникация саларында қарым-қатынастарға қолдау көрсету мен қорғау, сауда айналым жоғарлату мақсатында өзара инвестицияларды дамыту мен басқа да жобаларды іске асыру және қарым-қатынастың басқа түрлерінде қарым-қатынастарды екі елдің потенциалын ескеріп жоғары деңгейге көтеру қажеттілігін атап өтті. Біім саласының маңыздылығын ескере отырып, өзара тиімді болатын мектептер мен жоғары оқу орындарын ашу, аңғарту ісі саласындағы басқа мекемелер арасында бағдарламалармен, ақпараттармен амасу, және де білім министрліктері мен тиісті ұйымдармен қарым-қатынас жасауға ықпалын тигізетіндігін де талқылады. Оқу орындарының оқушыларыман, стажерларымен және оқытушы – профессорлар мен әкімшілік құрамымен алмасу бағдарламасы да қарастырылады. Әдебиет пен өнерді дамыту мен тарату маңыздылығын ескере отырып, кейінгі уақыттарда мәдениет министрліктері мен басқа да тиісті ұйымдар арасында жасайтындығыайтыды. Қазақстан және Туркия Республикалары өнер мен мәдениет саасында тікелей қарым-қатынас орнатып, екі елдің мәдени орталықтарын ашуға қажетті көмек көрсетуге дайын екендігін білдірді. Халықтар арасында достық пен қарым-қатынасты дамыту және терңдету мақсатында ресми және жеке мекемелер, университеттер, жергілікті басқару орындары, бұқаралық ақпарат құралдары, әдебиет және өнер саасында ұйымдар арасында байланыстарды нығайтатын және жақындастыру мақсатында қалалар мен аймақтар арасында байланысқа қолдау көрсететін, екі елдің қоғам өкілдері арасында тұрақты кездесулер өткізіп тұратындығын атап кетті. Транспорт, байланыс және коммуникация салаларында маңыздылыққа ерекше мән бере отырып, болашақта транспорт байланыстарын дамытуға қолдау көрсететін, баспасөз, радио және теледидар арқылы ақпараттарды тарататын, сонымен қатар әр түрлі ақпараттар, анықтамалар мен хабарамаларды және де спутник байланыстарын қосқанда коммуникация мен байаныс құралдары саасын дамытуға барлық жағдайларды жасайтындығын айтты. Қарым-қатынастарды ары қарай дамыту және нығайту жолында Қазақстан және Туркия Республикалары аймақтық және хаықаралық мәселелер бойынша екі жақта кездесуе тұрақты өткізіп тұрақты келісім жасасты. 1995 жыдың маусым айында Түркия Республикасының Президенті Қазақстанға ресми сапар жасады. Сапар баысында Азаматтық істер бойынша құқықтық қолдау көрсету декларациясына ортақ қол қойылды. Ортақ декларацияға сай, Түркия Республикасы Қазақстанда жасалып жатқан экономикалық және құрылымдық реформаларға қолдау көрсету ниетін ашық бідірді. Қысқа мерзім ішінде қол жеткізілген экономикалық және сауда қатынастарын дамыту және оларды ары қарай тереңдетуге мүмкіндіктердің бар болуының арқасында мен Түркия екі ел арасындағы тауар және қор айналымына жүйелі қоладулар көрсететіндігін бідірді. Қос тарапта Түркия кәсіпкерлерінің құрылыс және өнекәсіп салаларындағы жинақтаған тәжіибесін есепке алып, айтылған салаларда басты қарым-қатынас орнататындығын және қазақ-түрік мекемелерінің Түркия мен Қазақстанда өткізілетін халықаралық тендрлерге қатысуна қолдау көрсететіндігін айтты. Мұнай, газ және жер игеру мен өңдеу өнеркәсібі салаларындағы қатынастарын ары-қарай дамытатындығын және осы оайда ортақ мекемеле құруға қолдау көрсететін болады.

Екі ел арасында экономикалық қатынасты дамыту әрекетінде «ҚазақТүікМұнай» компаниясының жұмыстарын атай отырып, Компания жүргізіп отырған өндірісті арттыру көші мен зерттеулерді ұғайту мақсатында тығыз қарым-қатынастар орнатуға дайын екендігін бідірді. Қазақстан және Туркия Республикалары қарым-қатынастарын Қазақстан мұнайын халықаралық нарықта шығару үшін, Түркия Республикасының территориясы арқылы Жерорта теңізіне мұнай құбырын салудағы техникаық, қаржылық және т.б. аспектілер бойынша зерделеуді жалғастыратын болады.

Со жыдың тамыз айында Премьер-министр Т.Чиллердің сапары кезінде Нитеттер хаттамасы, тұғалады тапсыру және қылмыстық істер бойынша құқықтық қодау көрсету келісімі және табыстарға саынатын салықтар бойынша екі рет салық салудың алдын ау келісімі сиқяты бірқатар құжаттарға қол қойылды. 1997 жылдың наурыз және қыркүйек айларнда Премьер-министрлердің сапарларының амасу өтіп, 1997 жылдың 10 қыркүйегінде «Қазақстан және Туркия Республикалары арасында байаныс пен қарым-қатынасты ары қарай дамыту мен тереңдету деклорациясына қол қойылды». Осы сапарлар барысында екі елдің потециалдары толығымен қолданылмай жатыр деп айтылып кетті және экономикалық байланыстарды сапалы жақсартуда өзара шаралары қолданылатындығы айтылып кетті. Делегация басшылары кез-келген мәселелерден шығу жолының болатындығына шешімділік пен сеніммен қарады.

1998 жылдың шілде айында Түркия Президентінің резиденциясында Н.назарбаев пен С.Демирельдің кездесуі өтті. Түркия Республикасының лидері Қазақстан мен Түркия арасындағы екі жақты қатынастардың тиімділігіне жоғары баға берді. Оның ойынша, соңғы уақыттары орныққан жоғары деңгейдегі кездесулер графигі, кейінірек те дәл солай жалғасын

 

 

«Қазақстан және Туркия Республикалары арасында қарым-қатынасты ары қарай дамыту мен терңдету туралы ортақ декарация» қазақстан – Түркия, Анкара «Билиг», 1996 жыл, 51-57 беттер.

«Қазақстан және Туркия Республикалары арасында азаматтық істер бойынша құқықтық қолдау көрсету кеісім шарты», Алматы, 13.06.1995 жыл, Қазақстан – Түркия, Анкара «Билиг», 1996 жыл, 30 бет.

«Қазақстан Республикасының мұнай және газ өндірісі Министрлігі мен Түркия Республикасының табиғи ресурстар және Энергетиква министрлігі арасындағы ниеттер хаттамасы», Алматы, 15.08.1995 жыл, Қазақстан –Түркия достық пен қарым-қатынасқа 5 жы, Анкара, 1996 жыл, 30 бет.

«Қазақстан және Туркия Республикалары арасында тұлғалаларды тапсыру мен қылмыстық істер бойынша қолдау көрсету», Алматы, 15.08.1995 жыл, Қазақстан – Түркия, Анкара «Билиг», 1996 жы, 30 бет.

 «Қазақстан және Туркия Республикалары арасында табыстарға салынатын салықтар бойынша екі рет салық салудың алдын алу келісім», Алматы, 15.08.1995 жы, қазақстан – Түркия, Анкара «Билиг», 1996 жыл, 31 бет.

«Ресми хроника», «Казахстанская правда», 1998 жыл, 16 маусым, №116,1-3 беттер.

Тапқандығын дұрыс болады деп атап кетті. Сонымен бірге, Қазақстан Республикасының Президенті өз тарапынан, соңғы сегіз ай ішіндегі төртінші кездесулері екендігін де қоса кетті. С.Демирель Алматыда өткен ЭӘҰ саммитінде және Астана, қаласвының ашылу салтанатында Түркия делегациясына көрсеткен қоақжайлылығы үшін алғысын білдірді. Қазақстан сондай қысқа мерзім ішінді бүкіл әлемге өзінің потенциалын көрсете білшгендігін, ал Астана соның дәлелі екендігі мақтан тұтарлық деп С.Демирель айта кетті. Сонымен қатар, жоғары деңгейдегі кездесулер үкімет аралық қатынастарға импульс беру керектігін де өз тұжырымына қоса кетті.

 

 

 

       1.2 Түркия мен Қазақстан арасындағы экономикалық қарым-қатынас

 

      Түркия және Қазақстан Республикаларының елбасылары осы уақытқа дейін белгілі себептермен бір де бір отырыс өткізбеген, үкімет аралық комиссия жұмысын өкінішпен қанағаттанарлықсыз деп айта кетті.

Республикамыздың елбасы Түркияның әлемдегі ролін жоғары бағалап, С.Демирельді Қазақстанның қайта құрылуына жасаған қолдауына алғысын білдірді. Біздің еліміздің Президенті, С.Демирельдің Қазақстан халқы аса құрметпен қабылдаған, Түркия және түрік әлеміне достық пен бауырлық сезімдері Қақастанның жанында әрқашанда боады деген сөздері ерекше жанына жаққанын атап кетті. Сол күні әйгілі Билькент университеті Н.Назарбаевты қабылдады және осы елбасымыздың саясат ілімінің құрметті докторы атанғын беру салтанаты өтті. Доктор мантиясын киген Президентіміз көрсеткен құрметі үшін Университет ректорына алғысын білдіріп, егемен Қазақстанның мақсаттары мен міндеттері және екі халықтың терең рухани – адамгершілік ағымдарының бірлігі туралы сөз сөйледі.

15 маусымда Н.назарбаев Түрік кәсіпкерлері алдында үлкен сөз сөйледі және премьер-министр М.Йылмазбен кездесті. Н.назарбаев Қазақстан экономикасының перспективаларын серіктестері алдында кең түрде ашып беріп, Түркия Республикасының іскер азаматтарын белсендірек қарым-қатынасқа шақырды және Түркия Республикаары өздерінің қарым-қатынастарының жаңа кезеңіне өткендігін мәлімдеді.

1995 жылдың 13 маусымында Қазақстанға ресми сапармен Түркия Республикасының Президенті С.Демирель келді.

Біздің елімізге Түркия Республикасының Президенті С.Демирельдің ресми сапарының брифингін ҚР сыртқы істер министрінің орынбасары В.газзатов өткізді. Бұл брифингке Алматыда орналасқан дипломатияық миссиялар мен халықаралық өкілеттіліктердің басшылары шақырылды. Алдымен осы маңызды саяси уақиғаға баға берілді. Газазатов мырза осы сапардаң Қазақстан және Туркия Республикаларының байланысы аы қарай жалғасын табатындығын айқын дәлелі екендігін атап кетті. Достық негізде байланыс бар мемлекет басшысының, қазақстан халқы өздерінің Пезидентіне жоғары сенімділік білдірген жалпы халықтық референдумнан кейін келуі, терең символикалық сипатқа ие болды. Елшілер екі ел арасындағы түбірі күнә замандарға тарататын міндеттің, тарихтың және тідің отақтығынан негізделген достық сипаттағы қарым-қатынасты, жоғары да атқарушы дәрежедегі байланыстың жоғары  қарқындылығын ерекше атап кетті. Қазақстан және Туркия Республикалары Еуразяның алдыңғы мемлекттері бола тұрып, құрлықтағы мемлекеттер арасында тығыз байланыс орнату процесстерін жылдамдатуға көшетін болады. Өйткені, мемлекеттеріміздің ООН, ОБСЕ, ОЭС шеңбеінде өзара бірлесіп жұмыс жасайды, басқа да хаықаралық форумдарға қатысады, бір-біріне ә түрлі аймақтық және хаықаралық мәселелер бойынша қолдау көрсетеді. Еуразия кеңестігінде интегацияны дамыту, Азияда сенімдіік пен тұрақтылық атмосферасын қалыптастыру сол мәселелердің негізділері болып табылады. Осы орайда қарым-қатынастың айтарлықтай перспективалары бар Түркия Республикасы еуропа одағының мемлекеттерімен тығыз баланысқан, ал қазақстан ТМД-да маңызды роль ойнайтын болғандықтан Еуразиядағы алдыңғы қатарлы екі саяси экономикаық құрылымдардың өзара қарым-қатынас жасауына түрткі бола алады. Қазақстан және Туркия Республикаларының әлемінің ысытық нүктелерінде бейбітшілікті онату процестеріне қатысуы, мемлекеттеріміздің беделін дәлелдейлі түседі. Түркия Республикасының демократия мен алдынғы қатарлы қоғам құрудағы жинақтаған тәжірибесі, аймақтағы мемлекеттерге тамаша үгі боа алады. Қазақстан басшылығы жапы әлемдік демократияны ұстанады және халқының мүддесі шеңбеінде әрекет жасайды.

Қазақстандағы қоғамдық саяси тұрақтылық пен ұлтараық ынтымақтастық басты мақсаты боып табылатын әлеуметтік ориентацияланған нарықтық экономикасы ба құқықтық мемлкект құру жоында демократиялық және әлеуметтік – экономикалық реформалардың қарқынды алға басуына септігін тигізеді. Достық және конструктивтік дәрежеде өткен кеіссөздер барысында екі мемлкеттік басшылаы өз елдеіндегі саяси, экономикалық жағдайлар жайында мәліметтер ұсынды, қазақ-түрік қатынастаының барлық мәселелері туалы пікір алмасумен қатар, актуалды аймақтық және халықаралық мәселерге де назар аударады. Мысалыға,Түркия Республикасының президенті С.Демирель Н.Назарбаевтың Азиядағы сенімділік пен қарым-қатынас жайында мәжіліс өткізу инициативасына және Қазақстанның Каспий теңізінің статусына байланысты мәселені әді шешім жасағандығына да қолдау көрсетті. Қазақстан тарапы Түркияға маңызды ьолып табылатын, Еуропа Одағымен кеден бірлігін орнату хаттамасына қол қойылғандығына аса ыждақаттылық білдірді,өйткені Түркияның Еуропамен интеграция жасауы Қазақстанның екі ел арасындағы тығыз қарым-қатынасна тікелей әсер етеді. Түркия Республикасының Қазақстанда жүргізіліп жатқан экономикалық және құрылымдық реформаларына мүмкіндігінше қолдау көрсетуін жалғастыратындығына Қазсқтанс тарапынан өзінің ыждақаттылығын білдірді. Сапар барысында саяси-экономикаық қарым-қатынастың жаңа оринтирі болатын Қазақстан және Туркия Республикалары арасында қарым-қатынасты ары қарай дамыту мен тереңдету декларациясына қол қойылды. Қазақстан және Туркия Республикалары арасындағы азаматтығы істер бойынша құқықтық қолдау көрсету келісімі, Қазақстан Республикасының энергетика және көмір өндірісі Министрлігіне «Қазақстанэнерго» мемлекеттік энергетика Компаниясы мен «Сименс БМБ — Бобок» Концоцирумы арасындағы Ақтөбе өңіріндегі күші 654 Мвт болатын электр бекетін сау келісім шарты және басқа да маңызды құжаттарға қол қойылды. Ортақ экономикалық жобалардың жалпы сомасы 1 миллиард АҚШ долларын құрайды және ары қарай серіктестік жасауды қарастыратын 50 астам келісімдер жасаынды. Түркия Республикасы айтарлықтай маңызды назар ауңдаратын «ҚазақТүрікМүнай» кең ауқымды мемлекетаралық қарым-қатынастың үлгісі бола алады. Екі жылдан бері жұмыс жасайтын бұл компания Қазақстан мұнай кен орындарын игеру бағдарламалары алға басты, 110 миллион АҚШ долларын құрайтын қор салу көлемі игерілді, ад 1995 жылдың аяғына дейін тағы да 80 миллион АҚШ долларын игеру көзделіп отыр. Толығымен алғанда қор салу көлемін 500 миллион АҚШ долларына көбейту жоспарлануда. Осылармен қатар, әр түрлі салаларда ортақ тиімді және жемісті іс жүргізудің келісім шарттары да бар. Қазақстан басшылары, осы сапар екі ел арасындағы жан-жақты байланысқа қарқындылық беретіндігіне сенім артады. (информбюро хабарлайды), «Казахстанская павда», 1995 жыл, 16 маусым.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

II тарау. Түркия мен Қазақстан арасындағы мәдени

қарым-қатынас

 

13  маусымда Қазақстан Республикасының Президенті мен Қазақстанда ресми сапармен жүрген Түркия Республикасының Президенті С.Демирель құрылысына халықаралық «Бөбек» қорының инициатр боған Республикалық балаларды сауықтыру комплексінің іргетасының қалану салатынына қатысты. Бұл құрылысты мердігелікті жеңіп алған әйгілі Түрік құрылыс Компаниясы «Финтако» жүргізетін болады. Салтанатты ашуды Алматы әкімшілігінің басшысы Ш.Құлмаханов және «Бөбек» қорының президенті С.Назарбаева ашты. Онда Түркия және басқа да ведомствалар өкілдері қатысты. Түркия Республикасы жаңа егемен мемлекеттер экономикасының алып инвестоына айналуда. Өткен о 15.2 милиард АҚШ доллары көлемінде инвестиция жасаса, оның 1 миллиарды Қазақстан үлесіне тиесілі. Бұл фактілер сол күнгі Н.Назарбаев пен С.Демирельдің және екі е іскер өкілдерінің қатысуымен өткен кездесуде келтірілген болатын. Сол кездесуде екі ел арасындағы сауда-экономикалық қарым-қатынастарының қарқынды дамып жатқандығы туралы айтылды. Әр дайым мұнай игеруді ұлғайтып «ҚазақТүрікМұнай» компаниясы кең ауқымды мемлекетаралық серіктестікті дамытудың тамаша үлгісі бола алады. Екі жыл ішінде ол компания ортақ жобаларды іске асыруды есептемегенде 110 миллиард АҚШ долларын игерді және Түрік ұлттық Компаниясы көмірсутек шикізат кен орындарын дербес игеру және іздеу жұмыстарын жүргізеді.

Екі жақты тиімді қарым-қатынастың басқа да фактілері мәлім. Алматы қаласында «Анкара» қонақ үйіне және Петрапавловскідегі макарон фабрикаларының құрылыстары аяқтады. өскеменде сүт өнімдері фабрикасы мен мысты байыту және анодтық құю тізбегі эксплуатацияға берілді. Қазақстанда достық мемлекеттің көмегімен телекоммуникация саласы дамуда және жақын арада Ақтөбе қаласында алып электр бекетінің құрыысы басталды. Бірақ біздің елде шет ел жеке кәсіпкерлік оңай жүріп жатқан жоқ. Оны заңның тоық жетілмегендігі, бюрократияық кедергілер ұстап қалуда. Кәсіпкерлер негізінен, өз кезінде түрік фирмасымен келісім шартқа отырып, екі жыл бойы олбыс орталығында қонақ үй салу мәселесін  шеше алмай жүрген Атырау обыстық әкімшілігіне шағынды. Атап айтқанда, шешім қабылдауда ондай созулар жиі болмайды. Ол шет ел фирмаларының бәсекелестігінен және арасынан біреуін таңдауға тура келетін көптеген түрлі жобалардың бар болуымен түсіндіріледі. Осыған қарамастан, табыстың бюджетке 60 процентін емес 45 прцентін аудару туралы қабылданған, салықтың жаңа заңына қанағат білдірді. Бірақ кәсіпкерлер сол кезде ол заңмен таныспаған болатын және қосымша құн салығын қайта есептеу қажеттілігі туындады. Енді қосымша құн салығы16 процентте алынатын боады. Қайта есептеу мекеменің жұмысын тоқтатады. Жер қойнауларын игеретін жер қойнауының барлаушыларына және мұнайшылаға салынатын саықты қысқарту ұсыныстары да жасалды, өйткені олардың жұмысы қауіппен тығыз байланысты. Сақтандыру жүйесінің толық қарастырылмағандығын және онла жеке меншікті қорғау мен қайта алудың нақты кепілдері жоқтығы туралы да қатысущылар айтты. Н.Назарбаев әңгіменің қорытындысын шығара отырып, барлық ұсыныста Өкіметте қарастырылатын атап кетті. Өкімет қажетті деп табылатын жағдайлардың барлығын жасайтын болады, ал қосымша құн саығын төлеудікейінге қалдыру мәселесі шешімін табуы мүмкін деп айтылды. Бірақ осы жерде ослардың барлығы елдің заңына қарым-қайшылық келтірмесіне қарау қажет. Фирмалар өзінің әрекетіне әуел басынан бастап түскен табысты дұрыс реттей білу қажет деп атап кетті. Ондай болған жағдайда ешқандай Өкімет құтқара да алмайды және шығындарды қайтарып беру мойнына алмайды.

Өткізілген кездесуді С.Димерель де маңызды деп тапты. Ақауларды алдын-ала жойып отыру екі ел арасындағы қарым-қатынасты тереңдете түседі деп айта кетті. Жасалынған ұсыныстарға назар аудара отырып, Түркияның «Эксимбанкі» арқылы қаражатты бөліп, осы мәселелер байланысты тиімді шешімдер қабылдауына ықпал жасайтын әрекеттер жасауға үкімет артатынын айтты.

Сонымен қатар, 13 маусым күні ұлттық Комитеттің қызыл Жарты ай және Қазақстан қызыл Крест қоғамдарының бас директоы Арғынбаев Еркебектің Түркия Республикасының қызыл жарты ай қоғамының Президенті Кемалии Демирмен кездесуі өтті. Кездесу барысында Қазақстанда денсаулық сақтау саласы және жастармен жұмыс істеу кезінде болып қалған келеңсіз жағдайларға байланысты азық-түліктерді, медикаменттерді және құрал жабықтарды сақтау мен қоймаға орналастыру туралы екі бауырлас қоғам арасында өзара қарым-қатынас жасау хаттамасына қол қойылды.

Қазақстан Республикасының өнеркәсіп және сауда Министрлігінде Түркия Республикасының үкіметінің делегациясының сапары шеңберінде халықаралық «дөңгелек үстел» жұмысын аяқтады. Семинарды Қазақстан ведомствасы Министрінің орынбасары Мұртазаев Мұрат басқарды. Түркия – ТМД кеңесінің төрағасы Н.Геийгит мыза түркі тарапының атынан жан-жақты қарым-қатынас жасауға дайын екендігін айтты. Түрік-қазақ кәсібі кеңесінің төрағасы Сервет Харыноғлы мырза қазақстандықтады банк ісіне және жекешелендіру саласындағы перспективалы жобалар мен дайындалып жатқан бағдарламалар жайында құлағдар етті. Кездесу барысында басты министрлікте мен ведомствалардың басшылары, ұлттық акционерлік және қазақстанның жеке кәсіпкерлік өкілдері қатысты.

 

 

 

 

2.1. 1991-2000 жылдар аралығындағы мәдени қарым-қатынас

 

 

Түркия Республикасы Таяу және Орталық Шығыста Қазақстанның ең көне және тұрақты серіктесі болып табылады. Ол соңғы он жыл ішінде саясат және экономика саласын дамытуда айтарлықтай жетістікреге жетті, өзінің халықаралық беделін нығайтты, сыртқы саясатын бесенді жүргізді және демократиялық институттарын дамытуда. Ал қазақстан мен Түркия Республикаларының өзара қарым-қатынасының көздеген мақсаты – барлық елдердің тең құқылық негізінде аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз ету болып табылады. Түркия Республикасының Орталық Азия мемлекеттерімен, оның ішінде Қазақстанмен қарым-қатынас жасауының негізі параметрлері сол қатынастарды ары қарай оптимизациялаудың қажеттілігімен түсіндіріеді. Аймақтық басқа мемлекеттермен этникалық, тілдік, діни жақындықты қолдау, осы саясаттық негізгі құрал болып табылады. Қазақстан және Туркия Республикаларының қарым-қатынастары екі елдің көзделген мақсаттарының сай және жақын келуіне арқа сүйейді. Түркия біздің Республикамыздың халықаралық құрамда интеграциялануына белсенді күш жұмсауда. Қазақстан және Туркия Республикаларының қарым-қатынастарының негізі 1990 жыдың аяғында қаланды және кейіннен мемлекеттік құжаттардың бірқатарына қол қоюмен бекітілді³². екі ел арасында әр түрлі деңгейде 50 шақты келісімдерге қол қойылған. Түркия Республикасының Президенті Т.Озаланың Қазақстанға 1993 жылы және Қазақстан Республикасының Түркияға 1994 жылы жасаған ресми сапарлары, тараптардың қазақстан – Түркия қарым-қатынастарының мүмкіндіктері мен перспективаларына прагматикалы қадам жасағандығының дәелі болды.

Түркия Республикасы байланыстардың қарқындылығы және деңгейі жағынан Қазақстанның шетел серіктері арасында алдынғы орындардың біріне ие болып табылады. 1995 жылы Президент С.Демиреь мен Премьер – министр Т.Чиллердің қазақстанға ресми сапары екі ел арасындағы қарым-қатынастың стратегиялық сипатын дәлелдейді. Әлі де болса мұнайды тасымалдау екі жақты қарым-қатынастың маңызды аспектісі болып табылады. Осы орайда каспий теңізінің статусы жөніндегі мәселе ерекше рөлге ие болады. Бұл жерде Түркия Республикасының позициясы – қазақстан мен Әзірбайжанның Каспийді ұлттық секторларға бөлу әрекетіне қолдау көрсету.

Екі жақты сауда – экономикаық әрекеттер толығымен алға6нда түсімі түрде дамуда және өсу мен ұлғаюға қарқынды тенденциясы бар. 1992 жылы Түркия Республикасының 200 миллион АҚШ доллары көлемінде білген несиесін реализациялау процессі жалғасын табуда. Түркияның іскер шеңберінің іс-әрекеттері Қазақстанда белсендірілуде. 200-ден астам Түрік фирмалары жалпы сомасы 2 миллиард АҚШ долларын құрайтын 42 жобаны іске асыру жұмыстарына кірісті. Олар жанармай – энергетикалық комплекстерінің металлургия өндірісінің мекемелерінің бірқатар қазіргі заман талабына сай жетідіру, жаңа астана – Астана қаласының құрылыс жобаларына қатысуда.

1998 жылдың қорытындысы бойыншы Түркия Республикасына Қазақстандық экспорт 180 миллион АҚШ долларын құрады, ал 1997 жылы бұ көрсеткіш 105.7 миллион АҚШ долларын құраған боатын. Қазсқстан Түркияның экспортерлары арасында 29 орынға. Ал импортелары арасында 25 орынға ие болып табылады.

Қазақстанға Түркияның импорты 135 миллион доллары құрады және 1997 жылмен саыстырғанда 16.1 миллион долларға өсті. Түркия Республикасымен тауар айналымының көлемі жағынан Ресей менУкраинадан кейін ТМД-да үшінші орынды иеленді. Түрік фирмалары құрылыс секторында ерекше жетістіктерге жетті. Жиналған мәселелерді өту, сыртқы сауда көлемін көбейту және экономикалық қарым-қатынасты ұлғайту мақсатында Президент Н. Назарбаев 1998 жылдың маусым айында «Қазақстан мен Түркия Республикалары арасында 1998-2007 жылдар аралығында сауда – экономикалық байланыстарын дамыту бағдарламасын»³³ жасауды ұсынды. Бағдарламаның негізгі мақсаты ретінде сыртқы сауда көлемін 1 миллиард АҚШ долларына ұлғайту ұсынылды. Бағдарлама екі жақты үкімет аралық сауда – экономикалық комиссиясының іс- әрекетінің негізіне алынуы қажет. Каспий мұнайын Түркия Республикасының  территориясы арқылы әлемдік нарықтарға шығару мәселесі ерекше қарастыруларды талап етеді. Осы бағытта Түркия Республикасының  75- жылдығын тойлау мерекесі қарсаңында Әзербайжан, Грузия, Қазақсан, Түркия, Өзбекстан және АҚШ энергетика Министрі араларында қол қойған «Анкара декларациясы»³⁴ маңызды нәтиже болып табылады. Декларацияда каспийлік көмірсутектерді әлемдік нарықтарға шығару үшін транс каспий және транс кавказ мұнай-газ құбырларын салу маңыздылығы көрсетілген. «Шығыс- Батыс» энергетика корридорында негізгі мұнай құбыры болып табылатын «Баку-Джейхан» мұнай құбыры декларацияда ерекше орынды иеленді. 1999 жылдың қараша айында ОБСЕ-нің саммитін өткізу барысында, осы жобаға қатысушы елдер «Баку-Тбилиси-Джейхан» жобасын іске асырудың ары қарай шешімін дамытуға қол жеткізген «Стамбул декларациясын» қабылдады. Декларациясының мәтінінде көрсетілгендей, бұл экология жағынан сенімді, қауіпсіз және коммерциляық тіршілікке бейім маршрутпен жеткізуді қамтамасыз ететін «негізгі экспорты мұнай құбыры» болып табылатын транспорттық жол.

 

 

³²«Қазақ ССР Өкіметі мен Түркия Республикаларының өкіметі арасындағы ниеттер хаттамасы», Алматы, 05.12.1990 жыл. Қазақстан-Түркия достық пен қарым-қатынасқа 5 жыл, Анкара «Билиг», 1996 жыл, 21 бет.

³³ «Қазақстан және Туркия Республикалары арасында сауда-экономикалық қатынастарды дамыту бағдаламасы», «Казахстанская правда», 1998 жыл, 16 маусым, 1 бет.

³⁴ «Анкара декларациясы», қазақстан-Түркия, Анкара, 1996 жы, 30 бет.

Қазақстан-Түркия қарым-қатынастарының қарқындылығы, оларды жаңа нақты мазмұндармен толықтыру еліміздің стратегиялық мүдделеріне сай келеді. Осы жеоде Түркия Республикасының Еуразиялық саяси кеңестік белсенді позициясын қазақстан пайдасына толығымен пайдалану қажет. Осы бағытта, ең алдымен біздің еліміздің сыртқы саяси инициативасын Түркия Республикасының қолдауы және ОЭС, ОИК, ОЧЭС және де басқа амйақтық құрылымдарда Қазақстан мүдделерін алға тарту болып табылады. Екі жақты қарым-қатынастардың жаңа перспективалары алдағы уақытта «Баку-Джейхан» маршруты бойынша Қазақстан мұнайын тасымадау, транс кавказ транспорттық корридорын және «Еуропа-Кавказ-Азия» трансазиялық темір жол магистралін қолдану жобаларын іске асырауда көрінетін болады.

Түркиямен қарым-қатынас жасау приоритетік маңызға да ие. Қазақстан Республикасы алдында екі жақты да, ОБСЕ, ОЭС шеңберінде де Анкарамен саяси, экономикалық, әскери және мәдени – гуманитарлық салалардағы қатынастардың потенциалдарын баынша іске қосу болып табылады. Түркия Республикасының территориясы арқылы мұнайды тасымалдау жобаларын іске асырудағы қызығушылығы, Қазақстанға алтернативті транспорт байланыстар каналын және әлемдік нарыққа шығу жолын қамтамасыз етуі мүмкін. Түркия Республикасының тығыз байланыстары және НАТО-ны қосқанда маңызды халықаралық және аймақтық ұйымдарға мүше болуы, қазақстанды еуропа құрылымына интеграциялану көзқарасы жағынан маңызды болып табылады. Елді әлемдік тауар, Қызметтер және қорлар нарықтарына шығару жағдайларын жасау, өндірістік құылымдарға инвестициялар мен жоғарғы технологиялар тарту, алтенативті транспорт жобаларын іске асыру Қазақстанның шетелдермен экономикалық байланыстарын дамытудың басты приоритеттері болып табыады.

Қазақстан Республикасының саяси қауіпсіздігін қамтамасыз етуде проритет-күш жұмсау әдістерінен бас тарту, даулы мәселерді шешу, ядролы және жаппай қырып жою қаруын қандай да болмасын бір мемлекетке қарсы қолдану немесе қолдану қаупін тудыру қағидаларын бекітуге бағытталған дипломатиялық іс-шараларға беріледі. Осы орайда қазақстан:

• Халықаралық құрылымдардың қауіпсіздік және превенивтік дипломатия іс-әрекеттеріне белсенді араласу және қауіпсіздік және сенімділік шаралары ұжымдық институттарының қатысушы елдердің заңды мүдделері мен құқықтарын қамтамасыз етуде олардың тиімділігін арттыруға қол жеткізуді;
• Аймақта шиеленістерді болдырмаудың басты механизмі ретінде және еліміздің геосаяси қошауындағы тұрақтылықты сақтау мақсатында Азияда өзара қатынас пен сенімділік шаралары мәжілісіне шақыру инициативасына белсенді қатысуды;
• Косенсус қағидаларына негізделген тұтас қорғаныс құруға байланысты шешім қабылдауға бағытталған ТМД шеңбеіндегі
• Ұжымдық қауіпсіздік келісім шартының орындалуына қолау көрсетуді ұстанды.

Қазақстанның  Туркия Республикасымен сыртқы экономикалық байланыстарының қарқындылығы тек географиялық жақындық пен түсіндірілмейді. Әлемдік транспорт коммуникацияларына ол салу қажеттілігі Түркия Республикасын сауда – экономикалық қатынас жасау приотитет болып табылатын қатарына жатқызады. Сонымен қатар ортақ мәсеелерге байланысты бетпе-бет әңгімелер жүргізудің маңызы одан кем емес. Қазақстан және Туркия Республикалары арасында қарым-қатынас жасау өзара тиімді болған және солай болып қала береді. Сондықтан да, өзара сапарлар мен әр түрлі дәрежелерде кездесуле ұйымдастыру, яғни екі жақты байланыстардың көлем аспектісі емес, екі ел арасындағы қарым-қатынастарға сапалық сипаттар беру қазақстан дипломатиясының алдында тұрған негізгі мақсат еді. Ол дегеніміз конструктивті саяси дилаог пен өзара тиімді қарым-қатынас орнатуды мемлекеттің ұлттық мүдделеріне нұқсан келтірмей тиісті шеңберлерде жасау. Халықаралық аренадағы Қазақстан және Туркия Республикаларының мақсаты – барық мемлекеттердің тең құқылық негізінде қауіпсіздікті қамтамасыз етуге қолдау көрсету. Түркия Республикасы Таяу және орталық Шығыста Қазақстанның көне және тұрақты серігі болып табылады. Түркия соңғы он жыл ішінде саяси және экономикалық дамуында айтарлықтай жетістіктерге жетті өзінің халықаралық беделін нығайтуға, белсенді сыртқы экономикалық әрекет жасайды, демократиялық институттарын дамытуда және қоғамда айтарлықтай тұрақтылықты қамтамасыз етеді. Ататүріктің  үш қағидасы – қауіпсіздік приоритеті, ресурстарды максимизациялау, дамыту және аймақтағы орталық рөл-сыртқы саясатының, экономикасының және елді ұлттық қауіпсіздігінің доктаринасымен бірден бір байланысы теориялық іргетасы болып табылады.Еркін нарық қағидаларын ендіруді және оны әлемдік нарыққа итеграцияланудың жылдамдатуды қарастыратын, МВФ пен МБРР-дің ұсыныстарына сай 80 жылдардың басында жасалған Түркияның әлеументтік- экономиялық даму концепциясы қиыншылықтарға қарамастан бірінен кейін бірі іске асуда. М.Йылмаздың башылығымен коалициялық үкіметтің үкімет  басынан кеткенінен кейін Президент С. Демирель «Береке» партиясының идері Н. Эрбакануша жақа кабинет құруды тапсырады. Береке партиясы мен «Адал жол» партиясы арасында келіссөздер жүргізудің  нәтижесінде, партия лидерлері Н. Эрбакан мен Т.Чиллер 1996 жылдың 29 маусымында жаңа коалицияары өкіметтің құрылғандығы туралы мәлімдеді. Осындай жолмен РП партиясыЭрбаканның Түркия Республикасының жаңа 54 үкіметін құра алды. Түркия тарихында исламдық партияның  басшылығымен жаңа өкіметтің  құрылуы елде және әлемде кең  ауқымды резонанс тудырды. ПВП коалициялы партия құрамына кіруді жергілікті  саясаткерлер мемлекеттің  таңдаулы сиапатының өзгермейтіндігінің кепілі деп қарастырады. ПВП мен ПВ арасында хаттамаға қол қою барысында ішкі және сыртқы саясаттың бұрынғыдай жалғасын табатындығы және халықаралық келісімдер мен келісім шарттарды іске асырумен бірге нарықтық – экономиканы ары қарай дамыту тураы айтылды. Қол қойылған хаттамаға сай өкімет басшысының қызметі ротациялы қағидаға сай жүргізілетін болады. Алғашқы екі жылда Премьер-министр қызметін Н.Эрбакан атқаратын болады. Ал ПВП-ға келер болсақ, Т.Чиллер пемьер-министр және сыртқы істер минист қызметін атқаратын болады. 36 министрлік папкалардың ішінде 18 ПВП-ның меншігінде. Олардың құрамында Сыртқы Істер, Қорғаныс, Ішкі Істер, Білім, Транспорт, Өнеркәсіп және сауда Министрліктері сияқты басты Министрліктеі бар. Сонымен қатар ПВП орталық банк, қазыналық басқарма, мемлекеттік басқару ұйымы, сыртқы сауда және жекешелендіру басқармалары сияқты маңызды экономикалық құрылымдарды бақылау құқығын сақтап қалды. Осындай жолмен бұ партия елдің қорғанысын, сыртқы экономика, қаржы және транспорт сыртқы елдің маңызды министрліктері мен ведомстваларын өзіне бекітіп алды. Бірақ Түркия Республикасының экономикалық жағдайы айтарлықтай күрделі болып қала береді, осыған қарамастан өндірістік өсудің жоғары қарқынын ұстану жалғасын табуда. Түркия Республикасы сыртқы қарыздарын өтеуді тұрақты жалғастырды – жалпы өтемдер 6.8 милиад долларды құрады. Алдын – 1996 жылдың қазан айына дейін 27.9 миллиард долларды құрады. Бұл Түркия Республикасының төлем өтеу деңгейінің жоғары екендігінің дәлелі бола алады. Түркияның экономикалық мүдделері, ең алдымен Азиямен және әлемнің басқа елдерімен белсенді қарым-қатынас жасауға тиімді жағдайлар жасады. Ал өз кезегіндегі Азияның жоғаы дамыған мемлекеттері Түркия Республикасына қор аудару қызығушылығын танытты.

Қазақстан және Туркия Республикаларының қарым-қатынасының негізі параметрлеі ең алдымен оны эконогмикалық салада белсенді ету болып табылады. Келісім шарттарды жоғары деңгейде бесенді ету көзделуде. Батыс емес Шығысқа ориентация аған және декларацияланған алдыңғы қаталы мемлекет болып, Түркия Республикасы түркияның сыртқы саясатының басты бағыты болған Орталық Азия аймағында ерекше орынға ие. Түркі тілдес халықтардың жоғарғы басшыларының 1992 жылы 31 қазанда өткен Анкарада кездесуі қарым-қатынас орнатудың соңғы нүктесі болды. Мемлекет және Өкімет басшылары тарих, тіл және мәдениеттің ортақтығын ескере отырып, өздерінің түрлі салаларда жан-жақты қарым-қатынас, түрлі аймақтық және халықаралық мәселелерді шешу мақсатында халықаралық ұйымдармен байланыс жасауға ұмтылатындарын айтты. Сауда экономикаық қарым-қатынастаы олардың қатынастарының басты факторы болғандықтан, елдер оларды жан-жақты дамытуға қолдау көрсету шешімін қабылдады. Қарым-қатынастарды барлық салаларда дамыту экономикалық және саяси қатынастардың ұзақ мерзімді болуына дәлел бола алады. Қазіргі кезде Түркия Республикасы аймақтағы хаықаралық қатынастар бойынша орталық орынға ие және ықпал күшті аймақтық держава болып табылады. Өзінің экономикалық және саяси мақсаттарын көздеумен қатар, Түркия Республикасы Батыс одақтастарының стратегиялық тірегінің ерекше рөлін іске асыруда. С.Демирельдің пайымдауынша Түркия Республикасы түрік мемлекеттері мен бұрынғы Кеңес Одағы және Батыс арасындағы «көпір» боып табылады деп есептейді. Түркия Республикасына Кавказ бен Орталық Азия мемлекеттері арасындағы өзара қарым-қатынасты орнату, саяси және экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету және Түрік Мемлекеттерін әлемге таныту жауапкершіліктерін артады. Түркия олардың НАТО-ның МБРР, МВФ сияқты ұйымдарына және НАТО-ның Ассамблеясына, ЕС, СБСЕ, ОЭСР, ОЭС және басқада ұйымдарға жылдам және тиімді жолмен кіруіне қолдау көрсетуі, оның елде және халықаралық аренада едәуір пайда мен приоритетке иелендірді. Түркия Республикасының саясаткерлері жан-жақты қарым-қатынас онату, аймақтық мәселелерді талқылау және ортақ позицияны анықтау мақсатында түрік тідес мемлекеттердің лидерлердің жоғары кездесулер өткізіп тұруына ерекше мән береді. Осындай кездесулердің алғашқысы 1992 жылы қазан айының 30-31 жұлдыздарында өтті. Түркия Президенті басқарған ол кездесуге Әзірбайжан, Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Түрікменстан Республикаларының басшылары келді. А.Эльчибай, Н.Назарбаев, А.Акаев, С.Ниязов және И.Каимов түрік басшыларымен Түркия Республикасының 69 жылдық тойын тойлауға шақырылған болатын. Сонымен бірге, осы елдердің тарихында айтарлықтай маңызды және олардың ары қарай қарым-қатынас жасауына негіз болған, Түркияның инициативасы бойынша келіссөздер өткізілді. 1992 жылы жоғары деңгейде өткен анкара кездесуі Түркия және Қазақстан арасындағы қатынастың жаңа кезеңі болып табылады. Кездесу барысынды осындай кездесуі жыл сайын өткізіп тұру шешімі қабыданды. Н.Назарбаев пресс-конференцияда экономикалық одақ құру сауалына: «Қазақстан – түрік көршілерімен тең құқықты және оңтайластырылған қарым-қатынас жасайды, өзіндік жеке саясат құруға ерекше назар аударды және ол топтарды этникалық немесе сәйкестік негізінде қатынас жасаудың қолдаушысы емес» деп жауап берді. Сонымен қатар Н.Назарбаев экономикалық қатынастарды қатысушы мемлекеттер, ТМД елдері және әлем алдында жауапкершілікті бұзбай дамытқысы келетіндігін айтып кетті.

6 мемлекеттің басшыларының екінші кездесуі 1992 жылдың 18-19 қазанда, Түркия Республикасының басшылығы және инициативасы бойынша Стамбул қаласында өтті. С.Демирель, Г.Алиев, Н.Назарбаев, А.Акаев, С.Ниязов және И.Каримов экономикалық және мәдени байлансытар мен аймақтағы саяси тұрақтылықты дамыту және халықаралық және аймақтық мәселелерді тақылады. Кездесу кезінде С.Демирель түрік кәсіпкерлерінің бауырлас мемлекеттерге жасап жатқан қолдауына назар аудара кетті. Мұнай құбыры мәселесіне Н.назарбаев Түркия тарапы келіспеген Ресей позициясын ұстанды, бірақ нәтижесінде Қазақстан позициясы өзгерді. Ресейден, Орталық Азиядан, Әзірбайжаннан мұнайды Новороссииск мұнай құбыры бойынша және ары қарай танкелермен Қара теңіз бұғаздары арқылы тасымалдау керек деген Ресей нұсқасы, мұнай құбыры Жерорта теңізінің жағалауындағы соңғы нүктеге дейін Түркия Республикасының территориясы арқылы өтуі қажеттілігін ұстанған Түркияның нұсқасынан айрықшылатыны белгілі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2. Түркияның іс-әрекет және оның мен перспективасы

 

екі ел арасындағы экономикалық қарым-қатынастың алғашқы жылында тауар айналымы 30 миллион АҚШ долларын құрады. Бүгінде бұ көрсеткіш 500 миллионға АҚШ долларын құрайды. Қазақстан және Туркия Республикаларының елбасыларының барлық кездесулерінде осы көрсеткішті 1 миллиард АҚШ долларына жеткізу ниетін білдіреді. Жыл сайын Түркия Республикасының Қазақстан экономикасына салатын салымы өсу үстінде. Қазіргі таңда Түркияның Қазақстан экогномикасының әр түрі салаларында инвестиция көлемі 1.5 миллиард АҚШ долларын құрады. Түрік құрылысшылары жасап жатқан медігерлік жұмыстар 2 миллиард АҚШ долларны құрайды, ал соңғы мәіметтер бойынша бұл көрсеткіш 2.5 миллиард АҚШ долларына жетті. Біздің еледерімізге тауар айнаымын 500 милион АҚШ долларынан 1 миллиад АҚШ долларына дейін көтеру, басқа да бағыттар бойынша,ең алдымен өнеркәсіп және өндіріс секторларында экономикалық қатынасты дамыту қажет.

Қазақстан және Туркияның мұнай саласында да үлкен мүмкіндіктері бар. Осы салада мұнайды өндіру мен тасымалдаудың Ақтау-Баку-Тбилиси-Джейхан жобасы бар.

Мемлекеттер арасында өзара инвестицияға қолдау бағытында инвестицияны қолдау келісім шартына қол қойылуда, бірақ келісімдер қол қойылғаннан кейін әр түрлі кедергілерге душар болады. Мысалы аатын болсақ, анық-анықтамасы бар салықтан босатылу саласындағы келісімдерге қарамастан түрік компаниялары салық органдарының бітпес тексерулеріне ұшырайды және салық төлеуге мәжбүр болады. Түркиядан шақырылған жұмыс күші екінші мәселе болып табылады. Қазқстан жұмыс істеу үшін, Түркия фирмалары өздерінің инвесторларының әр түрлі мәселелерге ұшырауына қарамастан жұмыс ресустарын Қазақстанға тартуда және Түркия әлеуметінің Қазақстанға деген қызығушылығы жалғасын табуда. Түркияның кәсіпкерлер қоғамының мәліметтеріне қарағанда Қазақстанда ортақ 300 жуық мекеме, 10 пайыздық түркиялық қоры бар 2000 компания жұмыс істеуде. 300 миллион АҚШ доллары көлеміндегі қаржыны «ҚазТүрікмұнай» компаниясы шығарады.

Телекоммуникация саласында Қазақстанға GSM жүйесін енгізген «KCell» және «Kmobile» сияқты атақты фирмалар табысты жұмыс істеуде.

Түрік қорлары Қазақстанның банк саласында да жұмыс істеуде. Бұл салада KZI TKI, Bank IBA және Demir Kazakhstan Bank банктері жұмыс атқаруда.

Астана мен Алматыда түрік құрылысшылары тұрғызған «Анкара», «Интрконтиненталь» және т.б. секілді 5 жұдызды қонақ үйлер өте танымал. Бұл қалаларда «РАМСТОР»гипермаркеттері де ашылған.

Шет елдік инвестициялар көбіне түрік ұлттық экономика салаларынан түсуде. Жыл сайын шынайы қоданылған шет ел қорларының көлемі өсуде. Соңғы жылдары буырқынды инвестициялардан кейін Түркия Республикасы осы саланы реттеуге көшті. Шет елдік қорларды орынды қолданудың негізінде міндеттер алға қойылған, инфрақұрылымдағы ауыл шаруашылығын комплексті дамытуда шет е инвестицияларынан қолдау көрсету, табиғи ресурстарды комплексті игеру, жоғары және алдынғы қатарлы технологияларды еліміздің орталық және батыс аудандарында енгізу мақсаттары да көзделген. Халықаралық нормаларға сай кеетін шараларды қолданып, еліміздегі бәсекелестікті реттеу, қызмет көрсету жұмыстарын жетілдіруді қолға алу және мекемені шет ел қорын қатыстырып басқару шешімдері қабылданды.

 

 

³⁵ «Қазақстан және Туркияның қарым-қатынасы ұлғаятын болатын» (Ч.Алдемирдің сұхбаты-«Время ПО»), 07.12.2000 жыл, 10 бет.

 

 

 

 

Бұл бағдаламаның негізінде салық салудың жаңа жүйесін жетілдіру, клісім шарттардың орындалуын қадағалау және шетел компанияларының қызметкерлерінің құқықтарын қорғау мәселелері қарастырылған.

Түрік басшыларының экономикалық саясатының маңызы қағидаларының бірі – шетел қолдарын тарту және шетелдік инвесторлардың әрекетіне жан-жақты қолдау көрсету. Әемнің барлық елдерінде олардың ұлттық қорларына сияқты, кәсіпкерлеіне де сондай құқықтар беілген. Сонымен қатар, шетелдік қор салуларға байланысты елдің экономикалық дамуының стратегиясына сай келетін инвестицияларға стимул және қолдау көрсету шаралары қолданылады. Негізінен, Түріктермен бірге шетел инвестицияларының үлестік қатысуына шек қойылмайды. Фирманың сатылуы немесе ликвидациясы жағдайында шетелге табыстық аударылуына және репатриациясына кепілдік беріледі. Инвестицияға қолдау көрсету шараларына өндірістің дамуының айқын бір сатысында салықтан және кеден алым салықтарының толығымен немесе бөлшектей босату, жеңілдетілген несие беру және ивестициялық тауарларды импорттау жағдайында қосымша құн салығын төлеуді кейінге қалдыру сияқты шаралар жатады³⁶. толығымен алғанда, Түркия Республикасында елдіңэкономикаық бағытына толығымен сай келетін шетел қорының жұмысының ең бір либералды режимі орнатылған.

Инвестицияларды салаларға бөу шеңберінде өнеркәсіп пен ғыыммен тығыз байланысты өндіріске қор сау алдыңғы кезекке қойылған, сонымен қатар туризм, адамдар мен жүктерді тасымалдау, құрылыс, білім және денсаулық сақтау салаларына да ерекше назар аударылған. Жеке аудандардың экономикалық дамуының деңгейін теңестіру саясаты шеңберінде шет ел инвестициялаына қодау көрсетудің әр түрлілігіне байланысты елдің территориясы шартты 4 бөлікке бөлінген: 1-ші және 20-шы дәрежелі приоритеттері бар және айтарлықтай жетіген аудандар жатады. Түркия Республикасының экономикасына жасалынған шетел инвестицияларының сомаық көлемі 19 миллиард АҚШ долларына жетті. 1995 жылдан бастап Түркия Республикасының экономикасына айтарлықтай үлкен көлемде маңызды қорар салынды. Құрамында шетел инвестицияларын қадағалау басқармасы кіретін өкімет органы қазына істер Департаменті шетел инвестицияларын бағыттаушы болып табылады.

Шет ел қор саымдаын экономикалық секторалына бөлу сараптамасы олардың өндіріс секторларына шоғырлануын анықтайды. Осы орайда транспорт, химия мен тамақ өнімдері өндірісі және құрылыс және туризм салалары маңызды орындарға ие болады.

Түркия Республикасында инвестициялардың фирманы ашық типтегі және жабық типтегі АҚ және филиал ретінде құруға таңдау құқығы. Іс-жүзінде басым көпшілігі АҚ таңдайды, өйткені оны тіркеу үшін анайы рұқсат және әрбір АҚ үшін арнайы резервті қордың болуы қажет. Қоғамның барлық 100 пайыз қоры шетелдік инвестициялардың меншігінде болу жағдайлары да кездеседі. Қоғамның Директорлары жалпы акционерлер жиналысында сайланады, ал оперативтік басқарама бас Менеджерге жүктеледі. Ал ол өз кезегінде Түркия Республикасында, яғни өкіл боуы керек. Ұлттық ерекшеліктерге байланысты шектеулер жоқ. Еңбек ұжымына басқармаға арласуы емес. Президенттерге меншікті акциялардың сертифакаттары міндетті түрде тіркелген болуы қажет. Акциялардың басқа Президентке өтуі де тіркеуге алынуы керек.

 

 

³⁶ «Панорама», 1998 жыл, 5 маусым, №22                                               

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қ О Р Ы Т Ы Н Д Ы

 

Қорыта келгенде, тәуелсіз Қазақстанның құрылуындағы қиыншылықтар артта қалды және оның кезеңге кіруі халықаралық қарым-қатынастар, дәл осы уақытта біз жаңа этапқа өттік. Көз қарасбойынша эволюция қазақ-түрік арасындағы қарым-қатынас алыс тереңдетілген және кеңінен бірге жұмыс істеу жүреді. Қазақстанға түрік ағайындарымен бірігіп қызметте істеу және олармен дос болу өте қажет. Дәл қазіргі зерттеуде, біз осы екі мемлекеттің қарым-қатынасы туралы мінездеме беріге тырыстық, бұл екі мемлекеттің бі-біріне деген қарым-қатынасы ажырата алу өте пайдалы. Мақтанарлық ете алатындай Қазақстан және Туркия Республикасы өздерінің саяси экономикалық және мәдени қарым-қатынастарын кеңейте отырып, ұзақталған жолмен бірге қызметтесе алады. Түркия Отралық Азия өздерінің тәуелсіздігін алған мемекеттер үшін, саяси және экономикалық әріптестер Еуропа және Азияда орналаса алады. Түркия соңғы он жыдың ішінде осы еуропалық елдерге ұқсап келеді. Қазақ-түрік жан-жақты талқылау арқылы бізбен байланыста болады. Түркия, Еуропа, АҚШ-та Қазақстанның геосаяси жағдайына көңіл аударған, әлі қолданылмаған байлықтары халықаралық саяси көзқараста және Қазақстанның белсенді саясаты халықаралық арена-мұның бәрі Қазақстанның үлкен болашағы бар екендігін көрсетеді. Бұл қарым-қатынастарда үкен рөл атқаратын транспорттық кәсіби мұнайлары халықаралық нарықтар экономикалық тез дамуы үшін Ресейлік жіне Түркиялық транспорттық мұнайды таңдап алады. Басқа Еуропамен салыстырғанды Қазақстан АҚШ және Батыс Еуропаға қарағанда Түркиямен жақын қарым-қатынаста болып отыр.

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

 

1. Законодательные акты
2. Конституция Республики Казахстан, Алматы, 1996 г.
3. Декларация о государственном суверенитете казахской ССР, Аматы, 1991 г.
4. Закон Республики Казахстан о дипломатической службе, Алматы, 1997 г.
5. Указ Президента Республики Казахстан, имеющий силу Закона от 12,12,1995 г «О порядке заключения и денонсации международных договоров РК», «Казахстанская правда», 15 декабря 1995 г.
6. Дипломатические документы
7. «Соглашение о сотрудничестве между Казахской ССР и Турецкой Республикой», Казахстан-Турция … 5 лет Дружбы и сотрудничества, Анкара, «Билиг», 1996г, стр. 33-36.
8. Декларация о принципах и целях взаимоотношении между Казахской ССР и Турецкой Республикой», Казахстан-Турция … 5 лет Дружбы и сотрудничества, Анкара, «Билиг», 1996г, стр. 36-38.
9. «Меморандум о взаимных договоренностях», Казахстан-Турция .. 5 лет Дружбы и сотрудничества, Анкара, «Билиг», 1996г, стр. 38-40.
10. «Совместное Коммюнике», Казахстан-Турция … 5 лет Дружбы и сотрудничества, Анкара, «Билиг», 1996г, стр. 40-44.
11. Договор о дружбе и сотрудничестве между Республиканской Казахстан и турецкой Республикой, Казахстан-Турция … 5 лет Дружбы и сотрудничества, Анкара, «Билиг», 1996г, стр. 44-50.
12. Совместная Декларация о дальнейшем развитии и углублении сотрудничества между Республиканской Казахстан и турецкой Республикой, Казахстан-Турция … 5 лет Дружбы и сотрудничества, Анкара, «Билиг», 1996г, стр. 50-54.

 

 

 

 

 

«Казахстанская правда», 1991 жыл, 14 наурыз – 1,3 беттер.

Н.Назарбаев «)аза0стан республикасыны4 егемен мемлекет рет3нде тұрақтануы және даму стратегиясы», алматы – 1992 жыл.

Н.Назарбаев «ХХI ғасыр табалдырығында», Алматы 1996 жыл.

Н.Назарбаев «ХХI ғасыр табалдырығында», Алматы 1996 жыл, 220 бет.

Қ.Тоқаев «Сыртқы саясат»: Ойлану және әрекет жасау уақыты Қазақстан және әлемдік қоғам – 1995 жыл №2-3-9 беттер;

Қ.Тоқаев «Қазақстанның сыртқы саясаты: әдісте, ерекшеліктер және бағыттары» — Алматы – Мәскеу, 1995 жыл, 25-45 беттер; Қ.Тоқаев «Қазақстанның сыртқы саясат бағытын іске асырудың кейбір аспектілері » саясат -1995 жыл, №5, 39-49 беттер.

Ирмуханов Б.Б. «Қазақстан»: тарихи-публистикалық көзқарас – Алматы 1996 жыл, 50-56 бетте; Ирмуханов Б.Б. «сыртқы және ішкі саясат пен дипломатия», «Казахстанская правда», 1993 жы, 9 маусым; Қалиева Р. «Қазақстанның әлемдік қоғамға бетбұрысы», «Казахстанская правда» 1994 жыл, 13 қазан, 3 бет; Сүлейменов Т.С. «Қазақстан дипломатиясының алғашқы қадамдары», «Ойлар», 1994 жыл, №1, 18-19 беттер; Арынов Е., Жұлманов Р. «Қазақстанның экономикасыны сауықтырудағы шетелдердің қатысуы», «Саясат», 1995 жыл, №1, 53-57 беттер; Исингарин Н.К. «Қазақстан өзінің қатынасын әлемдік нарықта Ұлғайта береді», «Саясат» 1996 жыл, №4, 3-16 беттер; Қазақстан мен Туркия республикасының қарым-қатынасна арналған алғашқы мақалалардың бірі болып таюылады.

Куртов А.А. «ҚР байланысты Туркияның саясаты», «Қазақстан»: «Егемен дамудың  реалиялары мен перспективалары», Мәскеу – 1995 жыл, 395-406 беттер

Қасенов У. «Каспий мұнайы және халықаралық қауіпсіздік», «Орталық Азия» — 1997 жыл, №5 (11), 60-69 беттер; Қасенов У. – «Ресей», «Кавказдықтар және орталық Азия-мұнай, мұнай құбырары, геосаясат», «Саясат» — 1995 жыл. №2 (3), 22-35 беттер.

Рахметов К.Г. «Қазақстан Республикасының мұнай саясат», Алматы, 1994 жыл. 75-86 беттер; Көшкімбаев С.К. «Қазақстан және Каспий теңізі өңірінің геосаясаттық жағдайы», «Саясат» — 1995, №1, 7-8 беттер; Қ.Тоқаев «Қазақстанның сыртқы саясатындағы Азия – тынық мұхит мемлекеттері», Тарих ғылымдары кандидатының диссертациясы, Алматы – 1997 жыл; Қасымов Б.Д. «Азия – тынық мұхит өңіріндегі халықаралық қатынастар (1991-2001 жылдар)», Тарих ғылымдары кандидатының диссератциясы, Алматы – 2002 жыл.