Мазмұны
Кіріспе
I Дебиторлық борыштардың есебі.
1.1. Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп
айырысудың есебі.
1.2. Басқа да дебиторлық қарыздардың есебі және болашақ кезеңнің есебі.
1.3. Күдікті қарыздар бойынша резервтердің есебі.
II Дебиторлық борыштардың аудиті.
2.1. Дебиторлық борыштарды жіктеу, талдау және түгендеудің есебінің
аудиті.
2.2. Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп
айырысудың аудиті.
1.3. Басқадай дебиторлық борыштармен берілген аванс бойынша есеп
айырысудың аудиті.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Тіркемелер
Кіріспе.
Нарықтық экономиканың дамуы, экономиканың түрлі салаларына өз ықпалын тигізуде . Мемлекетіміздің қалыптасып дамып өркендеуіне экономиканың алатын орны ерекше деп ел басымыз Н.Ә. Назарбаевтің өзі ерекше атап өтті. Экономикалық салаларда дебиторлық борыштардың атқарар қызметі ерекше болып табылады. Дипломдық жұмысымның осы тақырыпқа сәйкестендіріп алуымның мақсаты дебиторлық борыштардың Экономика салаларының даму бағытындағы үлесінің маңыздылығын ашып, зерттеу болып табылады.
Осы мақсатта өзімнің тәжірибелік жұмыстан өткен зерттеу обьектім АҚ «3-энерго орталық» мекемесіедегі дебиторлық борыштар есебімен аудитінің жүргізілу бағыттарымен таныстым.
Дебиторлық борыштар — бұл басқа заңды тұлғалардың немесе жеке азаматтардың шаруашылыққа берешек қарыздары. Дебиторлық борыштар шаруашылықтың ішінде және сыртқы сыртқы заңды тұлғалармен және жеке азаматтармен де пайда болады. Есептеу әдісін қолданып қолма-қол емес есеп операциялары кезінде дебиторлық борыштардың пайда болуы заңды құбылыс болып табылады.
Дебиторлық борыштар есебі өзіне мынадай элементтерін біріктіреді. Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысудыңі есебі; басқада дебиторлық борыштардың есебі;болашақ кезеңдердің есебі; күдікті борыштар бойынша резервтердің есебі;
Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысу бойынша бухгалтерлік есеп сатылған өнімнің ,тауарлардың істелінген жұмыстардың және көрсетілген қызметтердің нақты өзіндік құнына байланысты жүргізіледі.Сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен есеп айырысу есебі бухгалтерлік есептің 301, 302, 303-ші шоттарында жүргізіледі. Қаржы министрлігінің 2005 жылғы 22 желтоқсандағы №426 бұйрығына сәйкес 1210 сатып алушылармен тапсырушылармен қысқа мерзімді дебиторлық берешегі және 2110 сатып алушылармен тапсырушылардың ұзақ мерзімді берешегі бойынша есепке алынады.
Басқа да дебиторлық борыштардың есебі 331,332, 333, 334 шоттарыда есепке алынады.
Жаңа Бухгалтерлік есеп шоттарының жұмыс жоспарының синтетикалық шоттарына сәйкес;
1280-Өзге қысқы мерзімді дебиторлық берешек
2180 — Өзге ұзақ мерзімді дебиторлық берешек.
Өтелуі тиісті қосылған құн салығы.
Бухгалтерлік есепте қосылған құн салығы барынша есеп айыруды көрсету үшін 331 м өтелуі тиісті қосылған құн салығы шоты қолданылады.
332 Есептелген проценттер шотында есептеген проценттер бойынша дебиторлық қарыздар жөніндегі ақпараттарды табуға болады.
334 Басқа да дебторлық қарыздар шотында жалгерлік бойынша келіп түсетін міндеттемелеріне, бюджетке артық аударылған сомаларына, шағын талап сомаларына, ТМҚ кем шығуына т.б. ақпараттарына шолу жасалынады.
Күдікті қарыздар бойынша резервтердің есебінде жылдың аяғыда дебиторлық қарыздарды тізімдеу деректерінің негізінде жасалады.
Дебиторлық борыштардың есебінің аудиті мынадай элементтерден тұрады. Дебиторлы борыштарды түгендеу, басқадай дебиторлық борыштармен берілген аванс бойынша есеп айырысудың аудитін біріктіреді. Дебиторлық борыштарды түгендеуде дебиторлық борыштардың жалпы сомасы және қарыздарды талап еткені үшін қандай шаралар қолданылғаны анықталады.
Басқа да дебторлық борыштардың аудитінде есептелген сын ақының есебінің аудитор есептелген сыйақы бойынша дебиторлық борыштарының құрылымын анықтап, оларға талдау жасайды.
Сатып алушылармен тапсырыс берушілердің аудитін жүргізген кезде аудитор мына мәселелерге назар аударуы тиіс.
Сатып алушылармен тапсырыс берушілердің аудитін жүргізген кезде аудитор мына мәселелерге назар аударуы тиіс.
— Өнім сатуға сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен келісім шарт жасалғандығын.
— түгендеу актілерімен есеп айырысу құжаттарымен расталған сатып алушылардың борыштарының нақтылығын.
Дебиторлық қарыздардың есебі мен аудиті өзімнің тәжірибелік жұмысымды атқарған «3 – Энергоорталық» АҚ – да осы заңдылықтарға сүйене отырып жүргізіледі. «3 – Энергоорталық» АҚ-мы 2000 жылдың сәуір айында «Шымкенттік 3 – ЖЕБ» ашық акционерлік қоғамының таралып, нәтижесінде одан жаңа ашық акционерлік қоғам бөлініп, және бөлу теңгеріміне сәйкес түлік бөлігі тапсырылып, сонымен қатар, «Теплотранс» КГП «3 – Энергоорталық» АҚ-ның негізгі және материалдық қорларды тапсыру негізінде құрылды.
«3 – Энергоорталық» АҚ Шымкент қаласының тұрғындарына, басқа ұйымдарға өнеркәсіптік кәсіпорындарға электр энергия және жылу қуатын өндіру және өткізу қажеттерін атқарады «3 – Энергоорталық» АҚ-мы доңғалақ мұнай өндіру зауыттарының жән басқа да өнеркәсіптік кәсіпорынның жылу және электр жүктемелерін және Шымкент қаласының жылу және электр жүктемелерін өтейді.
«3 – Энергоорталық» АҚ-ның қаржылық есебі әрекеттегі нормативтік актілер және стандарттарға сәйкес жасалынады.
Дебиторлық борыштар бойынша жүргізілетін ексебінде бірнеше шоттармен қатар, көптеген арнайы субъшоттар ашылған.
І. Дебиторлық қарыздардың есебі.
1.1. Сатып алушылармен тапсырыс берушілердің есебі.
Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысу есебі бухгалтерлік есептің мынадай шоттарында жүреді:
- «Алынуға тиісті қарыздар» шоты;
- «Алынған вексельдер» шоты;
- «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің басқадай қарыздары» шоты.
Осы шоттар бойынша жасалатын есептің ұйымдастырылуын қарастырайык.
301 «Алынуға тиісті қарыздар» шотында жөнелтілген өнім (тауарлар), орындалған жұмыстар және көрсетілген кызметтер үшін төлеуге банк кабылдаған есептесу құжаттарын есепке алады. Алынуға тиісті дебиторлық қарыздар ағымдағы (немесе қысқа мерзімдегі) дебиторлық қарыздар, яғни бір есептік кезеңнің ішіндегі болып және ұзақ мерзімдегі дебиторлық қарыздар, яғни бірнеше есептік кезенді қамтитын болып екіге бөлінеді.
Сатылған өнімнің, тауарлардың, істелінген жұмыстардың және керсетілген қызметтердің нақты өзіндік құнына сәйкес мына төмендегідей шоттардың корреспонденциясы жасалады: 801 «Сатылған дайын өнімнің (жұмыстардың, қызметтердің) өзіндік қүны», 802 «Сату үшін алынып, сатылған тауарлардың өзіндік құны» шоттары дебеттелі де, 221 «Дайын өнімдер», 222 «Алынған тауарлар», 900 «Негізгі өндіріс», 910 «Өз өндірісінің шала өнімдері», 920 «Қосалқы өндіріс» және баска шоттары кредиттеледі. Қаржылық инвестицияларды, материалдык емес активтерді, негізгі құралды сатқан кезде тиесілі шығастар шоттары дебеттеліп, актив шоттары кредиттеледі (121-125,101-103, 106,141-144,401-403).
Сатылған (жөнелтілген) өнімнің, тауардың, атқарылған жұмыстың, керсетілген қызметтердің сату құнына 301-шоты дебеттеледі де, 701 «Сатылған дайын өнімнен (жұмыстардан, қызметтерден) түскен табыс», 702 » Алынған тауарларды өткізуден түскен табыс» және басқа шоттары кредиттеледі.Сатып алушыларға және тапсырыс берушілерге төлеу үшін берілген есеп айырысу-төлем құжаттарын төлегеніне карай 431 «Валюталық шотындағы нақты ақша», 441 «Есеп айырысу шотындағы нақты ақша, 451 «Кассадағы нақты ақша» шоттары дебеттеледі де, 301″ Алынуға тиісті қарыздар» шоты кредиттеледі.
Егер сатып алушылар мен тапсырыс берушілер шартқа сәйкес жабдыктаушыға аванс төлесе (431,441,451-шоттардың дебеті, 661 «Тауарлы-материалдық қорларымен жабдықтау үшін алынған аванстар» немесе 622 «Жұмыстарды орындау және қызмет көрсету үшін алынған аванстар» шоттардың кредиті), онда сатып алушылар мен тапсырыс берушілер төлеген аванс сомасын шегеріп барып төлем жасайды. Баға мен сатудан берілген жеңілдіктер 712 «Сатудан жасалған жеңілдіктер», 713 «Бағадан жасалған жеңілдіктер» деген шоттары дебеттеліп, 301 шоты кредиттеледі, ал қайтарылған тауарға 711 «Сатудан қайтарылған тауарлары» шоты дебеттеліп, 301 шоты кредиттеледі. Осыған сәйкес, бұрындары есептелген ҚҚС да түзетіліп жазылады. Айдың аяғындағы 301 -шоты бойынша сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өздеріне келген (босатылған) тауарлы-материалдық қорлар және орыңдалып, қабылданган жұмыстар мен қызметтер үшін өтелмеген борыштың калдығын көрсетеді.
Дебиторлық қарыз айналыстан қаражатты айыратындығын көрсететін болғандықтан, шаруашылық жүргізуші субъектілер бірінші кезекте олардың айналымдылығын талдайды. Әдетте, дебиторлық қарыздың айналымдылығы 30-дан 90 күнге дейін тең болады, егер де осы мерзімнен асып кетсе, онда оны мерзімі өтіп кеткен деп санайды.
Сондықтан кейінгі кездері дебиторлық қарызды талап ету құқын факторингалық компанияларға жүктейді.
Факторингалық операциялардың есебі. Факторинг, басқаша айтқанда, қаржылық агент болып табылады және ол үшінші тұлға ретінде қарызды өндіріп беру үшін қызмет етеді.
Ондай қаржылық агент болып банктерде баска да несиелік, коммерциялық ұйымдар бола алады, бірақ, олар аталған қызметті жүзеге асыру үшін лицензиясы болуы керек. Бірақ кез келген кәсіпорын немесе ұйым факторинг қызметімен шұғылданбастан бұрын екі жақтың да несие қабілеттілігін тексереді және көрсеткен қызметі үшін, өз құқын берген кәсіпорын автоматгы түрде төлеуге тиіс. Бұл арада өзінің дебиторлық қарызды талап ету құқын берген кәсіпорын мен факторинг компаниясы келісім-шартқа отырады. Ондай келісімшарт ашық та, жабық та (конфиденциалды) болуы мүмкін.
Мысал. «3 – Энергоорталық» АҚ «Асық ата» ЖШС-не 132000тг-ге электро энергиясын беретіндігі жөнінде келісім шартқа отырған. Келісім шарттың жағдайы бойынша факторингалық компания «Аргон» ЖШС-тік «Асық ата» ЖШС-не тауарды жөнелткеннен үш күннің ішінде «3 – Энергоорталық» АҚ-ның есеп айырысу шотына ақшаны аударуы тиіс. «Асық ата» ЖШС жасалған контрактының 80 % құнын бірден аударған, ал қалған контрактінің құнынан (20%) марапаттау сомасы ұсталып, содан қалған сомасы аударылған. Келісім-шартқа сәйкес марапаттау сомасы, несие мөлшерлемесі сияқты 38 % жылдық мөлшерлемесінің деңгейінде ұсталған. Қаражаттың айналымдық мерзімі 18 күнді құраған.
Факторинг келісім-шарты бойынша марапаттау сомасы 1,9% [(38%х18 күн) 360 күн] құраған және сол сомасы төлеуге қабылданған.
Енді біз шоттар корреспонденциясын жасап көрейік.
1 — КЕСТЕ
|
Қатар № |
Шаруашылық операцияларының мазмұны |
Сомасы, теңге |
Шоттар корреспонденция-сы |
|||
|
|
|
|
дебет |
кредит |
||
|
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
||
|
|
Жабдықтаушы кәсіпорында «3 – Энергоорталық» АҚ |
|||||
|
1. |
Контрактының шарты бойынша «Аргон» ЖШС. «Асық ата» АҚ-ға эл.эн. жөнелтті: — жөнелтілген эд.эн нақты өзіндік құнына — келісімшарттың құнына -КҚС( 20 %) |
196875
281250
45000 |
802
301
301 |
222
702
633 |
||
|
2. |
Қаржылық агенпен («Аргон» АҚ) жөнелтілген тауардың 80% алынды |
261000 |
441 |
687 |
||
|
3. |
Қаржылық агентке көрсеткен қызметі үшін, марапаттау сомасы шығысқа жатқызылды |
6199 |
831 |
687 |
||
|
4. |
Қалған 20% қаржылық агенттен алынды, бірақ осы сомадан марапаттау сомасы шегерілді 59051 теңге (326250 х 20 % — 6199) |
59051 |
441 |
687 |
||
|
5. |
Қарыздары зачет жасалды |
326250 |
687 |
301 |
||
|
|
Қарыз кәсіпорында («Асық ата» ЖШС) |
|||||
|
1. |
«3 – Энергоорталық» АҚ — тан жөнелтілген эл.эн –«Асық ата» ЖШС-ға келіп түсті: — эл.эн құнына — ҚҚС (20%) |
281250 45000 |
222 331 |
671 671 |
||
|
2. |
Қаржылық агенттің талап еткен сомасы, алынған эл.эн. үшін төленді |
326250 |
334 |
441 |
||
|
3. |
Қарыздары зачет жасалды |
326250 |
671 |
334 |
||
|
|
Қаржылық агентте («Аргон» ЖШС) |
|
||||
|
1. |
Факторингі келісім шарты бойынша «Аргон» ЖШС-гі қарыз соманың 80% аударды |
261000 |
334 |
441 |
|
|
|
2. |
Факторингі бойынша марапаттау сомасы есептелінді [6199 тенге (326250 х 1,9) ] |
6199 |
332 |
724 |
|
|
|
3. |
«Асық ата» ААҚ-нан талап етілген қаржы сомасы алынды |
326250 |
441 |
687 |
|
|
|
4. |
Факторингі келісім шартының жағдайы бойынша «Аргон» ЖШС-ке 20% қалған сомасы аударылды (бірақ бұл жерде марапаттау сомасы шегерілді) |
59051 |
334 |
441 |
|
|
|
5 |
Қарыздарға зачеты жасалды |
326250 |
687 |
332,334 |
|
|
Қойылған талапқа жеңілдік берудің келісім-шарты бойынша жасалатын операциялардың есебі. Бір заңды тұлға келісімшарт бойынша екінші бір заңды тұлғаның қандай да бір міндеттемесін (тауарлы-материалдық құндылықтарды жеткізіп бергені, атқарған жұмысы, көрсеткен қызметі үшін төлемді) орындаған кезде өзінің заңды құқықтық талабын толық немесе ішінара көлемде азайтып немесе төмендетіп береді.
Алынған вексель шотында жөнелтілген тауарлар (жұмыстар, қызметтер) үшін алынған вексельдердің есебі жүргізіледі. Дебиторлық қарызды жабу ретінде вексель ұстаушының алған векселі бухгалтерлік есепте 302 шотында және 301 шоттың кредитінде көрсетіледі. 302 шотта пайыздық та, пайыздық емес те есептелінеді.
Аудармалы вексель пайызсыз вексель сатылатын құны асып түседі, өйткені оған марапаттау сомасы қосылады.
Енді осы операциялармен байланысты шоттар корреспонденциясын құрастырып көрейік.
Есеп кеңсесінің вексельді беруімен байланысты операцияларының есебі. Төлем мерзімі жеткенге дейін вексель ұстаушылар вексель бойынша, ал вексель сомасын алғаннан кейін, банкіге берілген вексельдің индоссаменті бойынша жүзеге асырады. Банкіде жасалатын бұндай операциялар, әдетте, марапатталады (дисконт), сондықтан оны вексельді сату деп те қарастыруға болады.
Өтеу мерзімі жеткеннен кейін банк өтеу сомасын алуды топшылайды, сондай-ақ ол инцоссантқа регрессияны қоюына да құқы бар. Ал бұл индоссанттың банк алдында жауапты екенін білдіреді.
Форфейтинголық операциялардың есебі.Форфейтинголық қызмет факторингалық операциялардың бір түрі болып табылады. Форфейтинголық — бұл өнімді сатып алушылармен акцептелген, сатушылардан тауарлы вексельді сатып алынғандығын білдіретін факторингалық арнайы нысан. Форфейтинго шарты бойынша өнімді сатушылар вексель бойынша өз талабын қаржылык делдалға қайта жүктейді, ал ол өзіне тиесілі марапаттау сомасын шегеріп, қалған сомасын бірден төлейді. Бұндай қоржындық вексель бірақ рет жасалынады, ал оның өтеу мерзімі бір қалыпты болып келеді. Форфейтингінің жай вексель есебінен айырмашылығы: мұнда дебиторлық қарызбен байланысты барлық шығыстар форфейтордың еншісіне тиеді, яғни вексель бойынша қайта жүктеу процесі жүреді.
303 «Басқа да» шоты бойынша шаруашылық жүргізуші субъектісі мынадай дебиторлық қарыздарды есепке алуы мүмкін, атап айтқанда: цессионардың алған дебиторлық қарызы, цессионардың цедентке қарызының пайда болуы және т.б.
301-шоты бойынша талдау есебі сатып алушыларға берілген шот-фактуралардың әр қайсысы бойынша жүргізіледі. Оның аналитикалық есебі сатып алушылардың төлеу мерзімі етпеген берешегімен және мерзімінде төленбеген берешегі жөнінде; 302-шоты бойынша, телеу мерзімі өтпеген вексельдермен, банкілерде есепке алынған вексельдермен, ақша каражаты мерзімінде түспеген вексельдермен қамтамасыз етілген берешек жөнінде деректер алуды қамтамасыз етуге тиіс; 303 шоты әрбір дебитор немес келісімшарт бойынша яғни, ебеп айырысудың жүзеге асыруына қарап жүргізіледі.
2-Кесте
«3 –Энергоорталық» АҚ 2002 жылдың басындағы және аяғындағы дебиторлық борыштарының құрамы және құрылымы.
|
№ р/с |
Дебитор-лық борыштар баптары
|
Жылдың басындағы |
Жылдың аяғындағы |
Жылдық өзгеріс |
Құрылымының өзгеруі |
|||
|
Сомасы 1000 тг. |
Үлес салмағы % |
Сомасы 1000 тг. |
Үлес салмағы % |
Сомасы 1000 тг. |
Үлес салмағы % |
|||
|
1
2
3
4 |
Алынуға тиісті шоттар Алынған векселдер Басқа да дебиторлық борыштар Аванстық өлшемдер
|
708
—
506
230
|
43,4
—
34.6
22.0 |
703
42
111
— |
37,9
2,3
59,8
—
|
-5
42
+605
250 |
0,7
—
+11
100,0
|
-5,5
+2,3
+25,2
-22,0 |
|
|
Жиынтығы |
1464 |
100,0 |
1856 |
100,0 |
392 |
+26,8 |
— |
Кестеден көріп отырғандай, «3 — Энергоорталық» АҚ-ның 2002 ж. қарызы 392 мың теңге (1856-1464) немесе 26,8%-ке артқан. Дебиторлық борыштардың құрамы елеулі өзгерістерге ұшыраған. Сатылған өнімдер жұмыстар және қызметтер үшін сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айрысудың үлес салмағы 1 жылдың ішінде 43,4 пайыздан 37,9 пайызға немесе 5,5 пунктке қысқарса, ал жылдың соңында басқа да дебиторлық борыштар 59,8 пайызды құрап, жылдың басымен салыстырғанда 25,2 пунктке артқан.
«3 — Энергоорталық» АҚ –да дебиторлық боырштардың сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысудың есебінде мына мәселелер қарастырылады.
- Кіріс сатылу құндылығы бойынша бағаланады, бірақ нақты қалыптасқан шығындардан төмен болмауы тиіс.
- Сатылу құндылығы ҚР табиғи монополияларды реттеу және бәсекелестікті қорғау агенттігімен бекітілген тарифтер /нарық көрсеткіші/ арқылы анықталады. ҚР табиғи монополияларды реттеу және бәсекелестікті қорғау агенттігінің тарифтері бекітілмейтін басқа рұқсат етілген тауар, қызмет, жұмыстар түрлері бойынша сатылу қүндылығы «3-Энергоорталық», АҚ және сатып алушы немесе актив пайдаланушысы арасындағы келісіммен анықталады, бұл жағдайда шығындарды жеке есепке алып жүргізу қамсыздандырылады.
- Келісім бойынша ұқсас тауар және қызметтерді алмастыруда мойындалмайды.
- Кіріс аралық төлемдер негізінде және сатып алушыдан алынған несие /аванс/ негізінде мойындалмайды.
- Қызмет көрсету бойынша келісім нәтижесін сенімділіктің басым деңгейімен салыстыру мүмкіндігі болмаған жағдайда, кіріс кейіннен өндірілетін жағдайда шығындар мөлшерінде мойындалады.
- Келісім нәтижесін сенімділіктің басым деңгейімен салыстыру мүмкіндігі болмаған және жасалған шығындар өндірілмейтін жағдайда, кіріс мойындалмайды.
- Акционерлік қоғамның есеп беру кезеңіндегі /жылындағы/ таза табыс бөлігі үлесақы болып табылады. Үлесақы қорын қалыптастыру үшін 50% кем табылмайтын таза табыс жолданады. Үлесақы мөлшері жыл қорытындылары бойынша акционерлер жиналысымен бекітіледі. Үлесақы есеп-қисап есебінде акционерлердің жалпы жиналасымен бекітілгеннен кейін мойындалады.
3 — Кесте
«3 — Энергоорталық» АҚ -да БЕС –да қарастырылмайтын жеке операциялар бойынша дебиторлық борыштардың сатып алушылармен және тапсырыс берушілердің есебі төмендегіше жүргізіледі.
|
Операция түрі 1. НҚ қайта бағалау сомасы
2. НҚ іске асыру
3. Оңтайлы бағыт айырмашылығы
|
Кірістерді мойындау тәртібі НҚ пайдалану барысы бойынша бірқалыпты үлестірілмеген кіріске ауыстырылады. Қайта бағалаудың барлық сомасы тек шағарылу кезеңінде ғана ауыстырылуы мүмкін /6 БЕС, 20 пункт/.
Сатылу құндылығы және теңгерім /баланс/ құндылығы араларындағы оңтайлы айырмашылық, және сатылу шығысы шығарылу кезеңінде кіріс болып мойындалады
|
1.2 Басқа да дебиторлық қарыздардың есебі және болашақ
кезеңнің есебі.
Басқадай дебиторлық қарыздарды (борыштарды) есепке алу 33 «Басқалай дебиторлық карыздар» бөлімшесіндегі шоттарда жүргізіледі. Бұларға мынадай шоттар кіреді:
- 331 «Өтелуі тиісті қосылған құн салығы»;
- 332 «Есептелінген проценттер»;
- 333 «Жұмыскерлердің және басқа тұлғалардың қарыздары»,
- 334 «Басқа да қарыздар».
Дебиторлық рыздардың әрбір түрі бойынша есепке алуды ұйымдастырудың жайын қарастырып көрейік.
«Өтелуі тиісті қосылган құн салығы» (331-шот). Бухгалтерлік есепте қосылған құн салығы (ҚҚС) бойынша есеп айырысуды көрсету үшін 331 «Өтелуі тиісті қосылған құн салығы» шоты қодцанылады.
331-шотының дебеті бойынша 671″Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу», 687 «Басқа да шоттарының» кредитімен корреспонденциялана отырып, алынған тауарлы-материалдық құндылықтарды, аткарылған жұмыстарды және керсетілген қызметтерді бейнелеп, ондағы акцептелінген шоттары бойынша ҚҚС керсетеді.
Тауардың, жұмыстың, қызметтің есебінен қосылған құн салығы алынады, ондағы айналымы салық салу үшін пайдаланады, егер де:
- тауар (жұмыс, қызмет) алушы қосылған құн салығын (ҚҚС) төлеуші болып табылса;
- жабдықтаушы Қазақстан Республикасында ҚҚС төлеуші болып табылады
сатылған тауарға (жұмысқа, қызметке) берілген шот-фактураның негізінде.
Қосылған құн салығының (ҚҚС) сомасы зачетқа жатқызылатын болып табылады, егер де:
- тауарды (жұмысты, қызметті) алушы қосылған құн салығын төлеуші болса;
- теленген салық сомасы кеден зандылығымен сәйкес келсе, яғни жүк кеденінің декларациясында көрсеткендей болса;
- төлем құжатында көрсетілген салық сомасы салықтың төленгенін куаттайтын болса;
- темір жол және авиа билетінде керсетілген салық сомасы салық заңына сәйкес сомада болса;
- тұрғын-үй қызметінде пайдаланатын құжаттарында көрсетілген сома салық сомасымен сәйкес келсе;
— бақылау-кассалық машинасынан алынған чектердің сомасы салық
сомасымен сәйкес келсе.
Алумен байланысты телеуге жататын ҚҚС болса олар, зачетк» жатпайды, егерде:
- тауарлар (жұмыстар, қызметтер) кәсіпкерлік қызметке жатпайтын шараларды жүргізумен байланысты болса;
- тұрғын-үй қорларындағы ғимараттар болса, қонақ үй ретінде пайдаланатын ғимараттардан басқасы;
Есептелінген проценттер 332 «Есептелінген проценттер» шотында есепке алынады. Бұл шотта есептелінген процентгер бойынша дебиторлық қарыздар женіндегі ақпараттарды табуға болады (ұсынылған заемдар, вексельдер, негізгі құралды жалға алу және т.б.).
Алынуға тиісті проценттік үстеме телем 332 «Есептелінген проценттер» шотының дебеті және 724 «Акциялар бойынша дивидентгер және процент түріндегі табыстар» шотының кредитінде көрсетіледі.
«Есептелінген процентгер» шоты бойынша аналитикалық есеп — қарыз (займ) алушы, вексель ұстаушы, жалға алушы және т.с.с. кәсіпорындар бойынша және уақыттың өтуімен туындаған проценттік қарыздары бойынша айналым ведомосында немесе соған ұқсас машинограммасында жүргізіледі
333 «Жұмыскерлердің және басқа тұлғалардың қарыздары» шотында дебиторлық қарыздардың келесі түрлері есепке алынады: есеп беруші тұлғалармен есеп айырысу бойынша; жұмыс істеушілерге кредитке сатылған тауарлары бойынша ұсынылган заемдар; материалдық шығынды өтеуі бойынша.
Өкілділік шығыстарының есебі. Шаруашылық жүргізуші субъектілер өз қызметтерінің барысыңда өкілділік шығыстарын есеп беруге тиісті адамдар арқылы қолма-қол ақшалардың көмегімен жүзеге асыруы мүмкін. Өкілділік шығыстарды әзірлеу үшін негізгі құжаттар ретінде, мыналар саналуы мүмкін:
— басқа заңды тұлғалардың өкілеттілігін, басқарма қатысушыларын,
директорлар кеңесін, бақылау комиссиясын қабылдау бойынша жүргізілетін шаралардың негізділігімен байланысты бұйрығы;
— келушілердің келетін күндерінің және кәсіпкерлік жүмысты жүргізудің бағдарламасы, күтілетін қатысушылардың саны, талқыға түсетін мәселелердің тізімі.
— шығыстың әрбір баптарының негізділігімен байланысты жасалған шығыс
сметасы, осы құжаттар бойынша бұйрық жасалып, кәсіпорын басшысы кол қойғаннан соң, ол бухгалтерияға беріледі, содан кейін жауапты тұлғаға, яғни есеп беруге тиісті адамға бекітілген смета мөлшерінде ақша бөлінеді.
— Материалдық зиян шегудің орнын толтыру 334 шотында мынадай есеп айырысулар есепке алынады:
— шаруашылық ішінен бөлінген бөлімшелердің негізгі құралдары бойынша; тауарлы-материалдық құндылықтардың босатылуы бойынша;
— өнімдерді өткізу бойынша; басқа да ағымдағы операциялар
бойынша. 334 шоты бойынша ішкі шаруашылық есептері бөлігінде шоттардың келесі корреспонденциясы жасалады. 334 шоттың дебеті бойынша бас кәсіпорынның ішкі шаруашылық есептері бөлігіндегі қалдығы, құрылымдық бөлімшелерінің оған деген берешегі, ал құрылымдық бөлімшелерде — бас кәсіпорынның қарыздары көрсетіледі.
Бас кәсіпорынның біріктіріліп жинақталған балансында 334 (дебиторлық) және 687 (кредиторлық) шоттарда есепке алынған ішкі шаруашылық есептері бойынша қарыздар өзара өтеледі де, есепте көрсетілмейді. Баланс жасалғанға, сонда да алған акшасына есеп беруі дейін 334 және 687 шоттары бойынша қарыздар сомасы салыстырмалы тексеруден өткен соң, ондағы дәлсіздік жазбалары ретке келтіріледі.
Материалдық зиян шегудің орнын толтыру бойынша есебі (есептеуі). 333 шотында жоғарыда келтірілген баптармен қатар, еңбеккерлердің кем шыққан және жоғалған мүліктерінің (ақша, тауарлы-материалдық құндылықтары т.б.) орнын толтыру бойынша есебі көрініс табады.
Кем шығудың нәтижесіңде кәсіпорын шеккек зияны немесе құндылықтардың бұзылуы нарық бағасы бойынша есептелінеді, егер де заңмен басқа да тәртібі қаралмаса.
Кінәлі тұлғадан өндіріп алуға жататын сомасына 333 шоты дебеттеліп, 334 шоты кредиттеледі, яғни кем шыққан ақшаның немесе мүліктің нақты құнына; ал нақты құнымен нарықтық бағасының айырмасына 333 дебеттеліп, 727 шоты кредиттеледі. Ал мүліктің нарықтық құнынан ұсталатын ҚҚС сомасына 333 шоты дебеттеліп, 633 шоты кредиттеледі.
Келтірілген материалдық зияндар еңбеккерлердің жалақысынан ұсталуы мүмкін, ол кезде 681 дебеттеледі де, 333 шоты кредиттеледі; ал егер де олар ез кінәсін мойындап, нақты қолма-қол ақшамен төлейтін болса, онда 451 шоты дебеттеледі де, 333 шоты кредиттеледі.
Талдамалы (аналитикалық) есеп әрбір еңбеккер бойынша жүреді.
Басқадай дебиторлық қарыздар (334 шоты). Бұл шотта жалгерлік бойынша келіп түсетін міндеттемелеріне, бюджетке архық аударылған сомаларына, шағым-талап сомаларына, ТМЗ кем шығуына, нормадан тыс табиғи кемітулеріне, айыппұлдарына т.б. ақпараттарына шолу жасалынады.
Шагым-талап (претезия) бойынша есеп айырысуды есепке алу. Шағым-талап деп — кредитордың өзінің мүліктік кұқығы мен мүддесінің бұзылуына байланысты карыздарды өз еркімен реттеу женіндегі жазбаша талабын айтамыз. Белгіленген тәртіп бойынша талап еткенге дейін кредитор алдын ала тікелей қарызданушыға шағым-талабымен баруы керек. . . і
Кәсіпорын шағым-талап бойынша қарыздарды уақытында және толығымен ендіріп алудың қажетті шараларын қолдануға міндетті. Шағым-талапта: шағым-талап қоюшы кәсіпорынның атауы, шағым-талаптың нөмірі және түскен күні; тиісті (нормативтік) актілерге сілтемесі; мәлімдеушініңталабы; шағым-талаптың сомасы және оның есебі; мәлімдеушінің төлем және есеп айырысу реквизиттері; тіркелген кұжаттардың тізімі; кәсіпорын басшысының қолы керсетілуге тиісті.
Кем шыккан өнімдер, тиісті сапаға сай келмейтін немесе комплектісі (жиыны) түгел емес енімдер қүныньщ орнын толтыру женіндегі және осындай өнімдерді жеткізгені үшін айыппұл төлеуді қоса алғандағы шағым-талаптар бір айдың ішінде қойылады, ал басқа себептер бойынша туындаған шағым-талаптар екі айдың ішінде қойылады.
Бұл шотта жабдықтаушылардың шот-фактураларында жіберілген арифметикалық қателіктері де және бағаның сәйкес келмеуі де; жеткізілген құндылықтардың сапасының мемлекет тарапынан бекітілген стандартына және техникалық шарттарға сай келмеуі де; тауарлардың тізімге енгізілген тауарлар санымен салыстырғанда кем шығуына байланысты туындаған шағым-талаптары да есепке алынады. Осы шотта транспорттық және басқа да ұйымдарға қойылатын шағым-талаптар: табиғи зиян нормасынан артық көлемде жүктің жетіспей қалуы және тарифтің (фрахта) шегінен шыққаны үшін; жабдықтаушылар мен мердігерлердің айыбынан болған ақаулар және тұрып қалғаны үшін; банктегі есеп айырысу және басқа да шоттарынан қате аударьшып есептен шығарьшған сомалар бойынша банкке қойылатын; сот ұйғарған немесе төлеушілердің ездері мойындаған көлёмде (қойьшған шағым-талаптағы телеуші мойыңдамаған сома есепте көрсетілмейді) жабдықтаушылардан және басқа мекемелерден өндірілуге тиісті айыппұл, өсім айыбы және т.б. сомалары есепке алынады.
Тиісті құжаттардың негізінде шағым-талап сомаларын 334 шоттың дебетіне — жабдықтаушыларға шағым-талап қойылған жағдайда 671 «Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу» шотының кредитінен; қате аударылып есептен шығарылған сомалар бойынша банкке шағым-талап қойған жағдайда — 441 «Есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақша» шотының кредитінен; телеушілердің ездері мойыңцаған немесе сот ұйғарған келемде келісім-шарттағы міндеттемелерін орындамағаны үшін мердігерлерден, жабдықтаушылардан және т.б. өңдірілуге тиісті айыппұл, есім айыбы, тұрақсыздық айыбы сомаларына 727 «Басқа да қосалқы қызметтерден түсетін табыстар» шотының кредитінен есептен шығарады.
Қойылған шағым-талап бойынша төлем түскен жағдайда 441 шоты дебеттеледі де және 334 шоты кредиттеледі.
Қойылған шағым-талап бойынша қойылған сомалардан бас тартқан кезде 334 шоты кредиттеледі де, 821 шоты дебеттеледі.
Ішкі шаруашшық есеп айырысуларды есепке алу. Ішкі шаруашылық — бұл кәсіпорындардың өз филиалдарымен, өз өкілдіктерімен, бөлімдермен және басқа да ерекшеленген белімшелерімен және жеке (дербес емес) балансқа шығарылғандармен (күрделі кұрылыс, қосалқы ауыл шаруашылығы, ағаш дайыңцау) есеп айырысу. Есепке алу тәжірибесіңце кәсіпорындар мен жеке балансқа шығарылған бөлімшелерінің арасында болатын ішкі баланстық есептерін атайды.
334-шоты бойынша аналитикалық (талдамалық) және жинақтық (синтетикалық) есептерін ұйымдастырудың тәртібі 32 «Еншілес (тәуелді) серіктестердің дебиторлық қарыздар» бөлімшесінің шоттары бойынша жүреді.
334 шотында мынадай есеп айырысулар есепке алынады: шаруашылық ішінен бөлінген бөлімшелердің негізгі құралдары бойынша; тауарлы-материалдық құндылықтардың босатылуы бойынша; өнімдерді өткізу бойынша; жұмыс және қызметі бойынша; бөлімшенің қызметкерлеріне еңбек ақы төлеуі бойынша; егер қордың тиісті бөлігі бөлімшелерге берілмей бас кәсіпорынның балансында есепке алынатын болса, онда тұтыну қорлары және солардың есебінен қаражат жұмсауы бойынша; басқа да ағымдағы операциялар бойынша.
334 шоттың дебеті бойынша бас кәсіпорынның ішкі шаруашылық есептері белігіндегі қалдығы, құрылымдық белімшелерінің оған деген берешегі, ал құрылымдық бөлімшелерде — бас кәсіпорынның карыздары көрсетіледі.
Бас кәсіпорынның біріктіріліп жинақталған балансында 334 (дебиторлық) және 687 (кредиторлық) шоттарда есепке алынған ішкі шаруашылық есептері бойынша қарыздар өзара өтеледі де, есепте көрсетілмейді. Баланс жасалғанға дейін 334 және 687 шоттары бойынша қарыздар сомасы салыстырмалы тексеруден өткен соң, ондағы дәлсіздік жазбалары ретке келтіріледі. Ішкі шаруашылық есебі қаржылық есеп беруде көрініс таппайды. 334 шоты бойыша талдамалы (аналитикалық) есебі, яғни ішкі шаруашылық есебінің субшоты әрбір филиалы бойынша немесе басқа да дербес бөлімшелері бойынша жүреді.
Жоғалту мен кем шығудың есебі. Субъектінің шаруашылық қызметінің процесінде әртүрлі жоғалтулар мен кем шығулар болуы мүмкін және олар: нормаланатын және нормаланбайтын болып бөлінуі мүмкін.
Нормаланатын жоғалтулар негізінен тауарлардың физикалық-химиялық қасиетінің өзгеруімен байланысты болып келеді (табиғи азаюлары, ыдыстарының сынуы т.б.). Бұлардың себептері объективті сипатта болғандықтан олардың жоғалтулары белгілеген деңгейде нормаланады.
Нормаланбайтын жоғалтулар бұзылудың, кем шығудың, ұрлаудың т.б. нәтижесіңце болады.
Нормаланған жоғалтулар өндіріс шығыстарына жатқызылады, ал нормаланбайтын жоғалтулар, себебін анықтағанша, 334 шотқа жатқызылады және ол бойынша «Кем шығу, жоғалту және құндылықтардың бұзылуы» деген субшоты ашылады да, ол мына шоттармен корреспонденцияланады:
334 «Басқа да» шоты дебеттеліп, негізгі құралдардың жетіспеген баланстық құнына- 123-125 шоттары; материалдық құндылықтардың жетіспеген баланстық құнына — 201-206, 208, 221-223 шоттары; жетіспеген ақша қаражаттарына — 451-452 шоттары кредиттеледі.
Жоғалтулардың себебі ашылса, онда 334 шотында есепке алынған сомасы 333 шотына есептен шығарылады, яғни 333 дебеттеліп, 334 шоты кредиттеледі. Ал егер де кінәлілер белгісіз болса, онда олар кәсіпорынның шығысына жатқызылады, яғни 821 шоты дебеттеліп, 334 шоты кредиттеледі.
Негізгі құралдар мен материалдық құндылықтарға бұрындары жатқызылған ҚҚС сомасына 633 шоты дебеттеліп, 331 шоты кредиттелген қызыл жазумен жазылады, сосын 821 шоты дебеттеліп, 331 шоты кредиттеледі.
Іс-сапары бойынша жұмсалған шығыстардың есебі. Іс-сапар шығыстары деп кәсіпорын басшысының жарлығы бойынша белгілі бір мерзімге қызмет бабының тапсырмасын орындау үшін қызметкерлердің (еңбеккерлердің) басқа кәсіпорынға бару үшін алған қаражатын айтады. Ол алдын-ала жасалған еңбек шартымен, Қазақстан Республикасының «Еңбек туралы» заңымен қаралған шаралар бойынша беріледі. Іс-сапар шығыстары етелетін шығыстар қатарына жатады.
Қазақстан Республикасының аясында іс-сапарда жүргендерге екі ең төменгі есептік керсеткіштер (ТЕК) деңгейінде тәулік ақысы төленеді, демалыс және мейрам, сондай-ақ жолда болған күндері де коса есептелінеді.
Нақты іс-сапар орнына барған жөне сол жерден шыққан күндері бойынша іссапар куәлігіне белгі соғады. Егер де еңбеккер бірнеше мекен-жайларға жіберілсе, сол барған жерлері бойынша түгел белгі соғуы тиіс. Іс-сапарға шыққан және келген күндері куәлікте керсетілген күнмен сәйкес келуі тиіс. Әдетте, іс-сапар мерзімі жолда жүрген уақытын есепке алмағанда қырық күннен аспауы керек.
Іссапарға жіберілген қызметкердің үй-жайды жалдауына кеткен шығындары негізінен ұсынылған құжаттардың негізінде, бірақ Қазақстан Республикасының Қаржы Министрлігі бекіткен мелшерден артық емес көлемде өтеледі.
Іс-сапар бойынша еткізілген аванстық құжаттар бойынша белгіленген норматив деңгейіңде және тиісті құжаттармен дәлелденген жағдайда: іссапарда көрсетілген жеріне дейін және кері жүрген жолына кеткен нақты шығындарымен қоса броньға кеткен шығыстары да қоса алынады.
Егер де қызметкерлер Қазақстан Республикасынан тыс жерлерге іссапарға жіберілсе, басшының бұйрығымен қоса оның мерзімі, мақсаты, орны анықталады.
Іссапар шығыстары еңбеккерлерге қай елге барса, сол елдің валютасына аддын-ала қаралған смета бойынша төленеді, ал егер де оңдай валюта болмаса, онда еркін-конверттелетін валюта беріледі.
Келгеннен кейін бес күннің ішінде алған аванс бойынша есеп беру керек.
Болашақ кезеңінің есебі. Шаруашылық қызметінің барысында кәсіпорындарда келесі есепті кезеңнің өндіріс шығындарына немесе айналымына жатқызылатын шығындар туындайды, яғни пайда болады. Мұндай шығындарға мынадай жұмсалған шығындар: маусымдық өнеркәсіп саласыңда өндірісті дайыңдау бойынша; жаңа өндірісті, жаңа цехтарды, жаңа агрегаттарды құрау және жаңа кәсіпорындарды игеру бойынша (іске қосу шығындары); өнімнің жаңа түрін өндіруді игеру мен дайындау және технологиялық процесстер бойынша; тау-кен жұмыстарын жүргізуге даярлық жасау бойынша; егістік жерлерді қайта өңдеу; өндірісті ұлғайтқан немесе ұйымдастырған жағдайда жұмысшыларды жаппай жұмысқа қабылдаған кезде; жалға алушының қаржысының есебінен жасалатын жалға берілген негізгі құралдарды күрделі жөндеуден өткізген кезде; техникалық әдебиетке, газеттерге және журналдарға жазылған кезде; алдағы есепті кезең үшін төленген жалдау ақысы; алдын ала төленген сақтандыру төлемдері және басқа да шығындары жатады.
Келешек кезең шығындарын есепке алу 34 » Алдағы уақыттың есебіне жататын шығындар» бөлімшесінің шоттарында жүргізіледі. Оларға мына шоттар кіреді:
341 «Сақтандыру полисі»;
342 «Жалгерлік төлемдері»;
343 «Болашақ кезеңнің есебіне жататын басқа да шығыстар».
Алдағы уақыттың есебіне жататын шығындардың аналитикалық (талдамалык) есебі шығынның әр түрі (тобы) бойынша келешек кезең шығындарын есепке алу тізімдемесін де немесе тиісті машинограммада жүргізіледі.
Тізімдемеге жазбалар 34 бөлімшенің шоттарының дебеті бойынша өңдеу кестелерінен «Еңбек ақыны (материалдарды) белу», «Негізгі құралдардың амортизациясы» (тозуы), «Қосалқы (қызметтің көрсетуші) өндіріс пен шаруашылықтардың қызметін бөлу» және басқа да бастапқы құжаттар бойынша жазылады. Басқадай дебиторлық қаржылардың есебі, «3 — Энергоорталық» АҚ –да былай жүргізіледі.
Жалпы «З-Энергоорталық» АҚ өнімнің ке лесі түрлерін шығарады:
1) электр қуаты
2) жылу қуаты
3) тұзсыздандырылған су
Өнімнің өзіндік қүнын құрайтын шығындарды жоспарлау, есепке алу және сараптауда, топтамалардың келесі түрлері қолданады:
— шығындардың пайда болу орыны бойынша — өндірістік цехтар:
1) қазандық-турбиндік цех
2) электр цехы
3) химиялық цех
4) отын-тасымалдау цехы
5) отын автоматика жэне өлшемдер цехы
6) орталықтандырылған жөндеу цехы
7) жөндеу-құру цехы
8) отын жүйелер Департаменті
Өндіріс жүйесі негізгі және көмекші болып бөлінеді:
НЕГІЗГІ ӨНДІРІС /цех/:
1) қазандық-турбиндік цех
2) электр цехы
3) химиялық цех
КӨМЕКШІ ӨНДІРІС:
1) отын-тасымалдау цехы — негізгі жабдықты отын және көлікпен қамсыздандыру;
2) отын автоматика және өлшемдер цехы — жабдықтың жұмыс атқаруын дұрыс есепке алынуын қамсыздандыру;
3) орталықтандырылған жөндеу цехы- «З-Энергоорталық» АҚ сенімді және үздіксіз жұмыс атқару мақсатымен жабдықтың жөнделуін қамсыздандыру;
4) отын құру цехы
5) отын жүйелер депортаменті
«З-Энергоорталық» АҚ басқа да дебиторлық борышкер есебінде келесі мәселелер есепке алынады.
— жеке өндеу қызметкерлері және тартылған мамандандырылған мердігерлік ұйымдары /анық—байқау» қорытындылары — бойынша/ атқаратын жабдықты барлық жөндеу жұмыстарынан өткізуге, оның ішіне заңдылықтармен бекітілген нормалары бойынша еңбекақы төлеу шығындары мен жөндеу қызметкерлерінің еңбекақысы енгізіледі;
— ынталандырма және өтемақы төлемдері енгізілген бөлімшені басқару аппаратының және басқа да бөлімше қызметкерлерінің еңбекақысына шығарылатын шығындар;
— заңдылықтармен бекітілген нормалар, әлеуметтік сақтандыру органдары, зейнетақы қоры бойынша еңбекақыны төлеуге шығарылатын шығындар;
— ғимараттарды қамсыздандыру шығындары, оның ішінде шаруашылық дүние-мүліктің /сыпырғы, тігілген мата/, қыздыру лампаларының құны т.б. енеді;
— тазалау құрылыстары тазартылынатын ағын сулардың құны;
— турбогенератордың технологиялық мұқтаждықтарына пайдаланатын азот құны;
— жабдықты пайдалануға жұмсалатын шығындар;
— сүзгілерді суды тұзсыздандыру құрылғысына орнатуда қолданатын сүзгіш материалдары, жабдықтың дұрыс жұмыс атқаруына қажетті сылау және сүргілеу материалдарының құны, сылау майларының құны, турбина және қазандықтарды реттеуге турбиндік майын құю құны, химиялық зертхана үшін арналған химиялық реактивтер т.б.;
— жабдықты үнемдеу тәртібі мен жабдықты пайдаланудың ілгері әдістерін ендіру үшін немесе күрделі жөндеуден кейін сынақ және зерттеулерге жұмсалатын шығындар;
— пайдаланымға енгізіліп жатқан жабдықты кешенді сынақтан өткізуге жұмсалатын шығындар.
«3 — Энергоорталық» АҚ-да берілген аванс бойынша есеп айырысудың есебі 35 «Берілген аванстар» бөлімшесінің шоттарында жүргізіледі. Бұл бөлімшенің екі шоты бар — 351 «Тауарлы-материалдық құндылықтармен жабдықтау үшін берілген аванстар» және 352 «Орындалатын жұмыстар мен керсетілген қызметтер үшін берілген аванстар».
Аванс берілген жағдайда 35- белімшенің шоттары дебеттеледі және 441 «Есеп айырысу шотындағы қолма-қол ақша», 431 «Ел ішіндегі валюталық шоттағы қолма-қол ақша», және т.б. шоттары кредиттеледі, соңдай-ақ, шетелдік валютада берілген аванс бойынша бағамдық оң айырмасының сомасына 725 шоты корреспоңценцияланады. Тиесілі шоттардың-(351, 352) кредиті бойынша және 671 шоттың дебеті бойынша жабдықтаушылардың біткен жұмыстарын төлеуі кезінде, берілген аванс сомалары ескеріледі (яғни шегеріледі), сондай-ақ шетелдік валютада берілген аванс бойынша бағамдық теріс айырмасының сомасына 844 шоты корреспонденцияланады
Берілген аванстың (талдамадық) есебі басқадай кредиторлық және дебиторлық қарыздар бойынша есеп айырысудың аналитикалық тізімдемесінде 351 және 352 шоттары бойынша бөлек жүргізіледі.
4 -кесте
Басқа да дебиторлық борыштарды 7 – БЕС –да қарастырылмайтын жеке операциялар бойынша мойындау
|
Операция түрі |
Құптау тәртібі |
|
1. Күмәнді қарыздар сомасы |
Алуға тағайындалған /5-БЕС, 8 пункт, 25/ және тарифке енгізілмейтін сату құндылығы бойынша шығындар |
|
2. НҚ-ды сату |
Сатылу құны және теңгерім құны арасындағы теріс айырмашылық, шығарылу кезеңіндегі шығын ретінде мойындалады /9-БЕС, 28 пункт/ |
|
3. Теріс бағыт айырмашылығы |
Пайда болған кезеңдегі шығындар ретінде мойындалады /9 — БЕС, 16 пункт/ |
|
4. Заңды тұлғалардан алынатын табыстық салық |
Тиісті табыс пайда болған есеп беру мерзіміндегі шығындарға жатқызылады. Пайда болған кезеңдегі шығындар ретінде мойындалады /11-БЕС 11пункт/ |
|
5. «Мерзімі ұлғайтылған қарыздар» 632 шотындағы дебет сальдосы |
Табыстың қажетті мөлшерін алуға сенімділігі жоқ шығындарға жатқызылады. |
|
6. Жұмыс берушінің мемлекеттік емес зейнетақылық қорларына жарналары |
Қызметкер аталған жүмыс берушіде еңбек атқарған есеп беру мерзіміндегі шығындарға жатқызылады. |
1.3 Күдікті қарыздар бойынша резервтердің есебі
Күдікті қарыз болып белгіленген мерзімде берілмеген қарыздар есептеледі және олар қажетті уақыт ішінде етелмеген дебиторлық қарыздар, сондай-ақ тиісті кепілдіктермен қамтамасыз етілмеген қарыздар болып есептелінеді. Күдікті қарыздар бойынша резервтер жылдың аяғыңда дебиторлық қарыздарды тізімдеу деректерінің негізінде жасалады.
Егер де шығыстар салыстырмалы қағидасы бойынша бағаланса және солармен байланысты шығыстар сол өнімнің сатылған кезеңінде жатқызылса, онда қүдікті қарыздар болуы ықтимал. Бұндай шығындар негізінен жыл соңында жасалған түгендеу нәтижесінде анықталуы мүмкін және ол 311 «Күдікті қарыздар бойынша резервтері деген пассивтік шотында керініс табады.
Қаржылық есеп беруде дебиторлық қарыздар бойынша резервтері шегеріліп көрсетіледі. Егер де шаруашылықтар бұндай резерв қорларын жасамаса, онда сенімсіз деп танылған қарыздар кезендік шығыстарына есептен шығарылады.
«3-Энергоорталық» АҚ-да күдікті (күмәнді) қарызды есептеу үшін өзінің есептік саясатында қолданып жүрген бағалаудың бір тәсілін таңдап алуға құқылы. Ол тәсіл сатылған өнімнің, орындалған жұмыстың, көрсетілген қызметтің пайыздық деңгейінен немесе төлемнің мерзімі бойынша анықталуы мүмкін. «3-Энергоорталық» АҚ өзінің жылдық нәтижесіңце пайда болған күмәнді қарыздарын, теленбеген шоттарын талдайды. Содан соң сол өткен жылдың нәтижесін шартты түрде төрт кезеңге беліп, әрбір кезеңде сатылған өнімнің келемін және соларға тиесілі қарыздарын анықтайды.
Мысалы, жыл бойында сатылған өнімнің көлемі 3128,4 мың теңге болсын делік. Енді осы сатылған өнімді төрт кезеңге бөліп, күмәнді қарыздың деңгейі қай кезеңге көбірек келетіндігін анықтаймыз.
5 -кесте
|
Кезеңдері |
Сатылған өнімнің көлемі, мың теңге |
Күдікті қарыздың сомасы, мың теңге |
Пайызы % |
|
1 |
2 |
3 |
4=3:2х100% |
|
1-тоқсан |
579,6 |
32 |
3,62 |
|
2-тоқсан |
815,9 |
14 |
1,72 |
|
3-тоқсан |
782,1 |
17 |
2,17 |
|
4-тоқсан |
950,8 |
29 |
3,05 |
|
|
3128,4 |
81 |
2,64 |
Кестеде келтірілген мәліметтердің көрсеткішінен біз күмәнді қарыздың резерві 82,59 мың теңге құрағанын көреміз (3128,4х2,64):100%.
Төлем мерзімі бойынша шоттарды есептеу әдісі. Негізінен жалпы дебиторлық қарыздың белгілі бір пайыздық бөлігінің күдікті деп танылуын көрсетеді. Бұл белгілі бір пайыздың бөлігін табу үшін алынуға тиісті шоттарын олардың категориясы бойынша жіктеуді ұсынады:
— төлеу мерзімі жетпеген шоттар;
— төлеу мерзімі 1-30 күннің аралығында жасалатын шоттар;
— төлеу мерзімі 31-60 күннің аралығында жасалатын шоттар;
— төлеу мерзімі 61-90 күннің аралығында жасалатын шоттар;
— төлеу мерзімі 90 күннен жоғары шоттар.
Әрбір категория үшін күдікті қарыздың болжамдық пайызы анықталады.
Мысалы. Түгеңдеу нәтижесінде теленбеген дебиторлық қарыздың деңгейі 9610 мың теңгеге жеткен. Енді осыларды төлем мерзімі бойынша мынадай етіп бөлуге болады:
бірінші категория 340 мың теңге;
екінші категория 134 мың теңге;
үшінші категория 249 мың теңге;
төртінші категория 211 мың теңге;
бесінші категория 77 мың теңге.
Еңді осы талап етілетін күдікті соманы анықтаудың кестесін келтіреміз, оның категориясы бойынша болжамдық пайызы өткен жылдың тәжірибесінің негізінде анықталады.
Сонымен, топшыланған күдікті қарыз сомасы 187,24 мың тенге құраған. Күдікті қарыздың бұл әдісі бірінші әдіске қарағанда анағұрлым дәлірек және объективті мәлімет беретін сияқты.
6 -кесте
|
Дебиторлық қарыздын төлеу мерзімі |
Сомасы, мың теңге |
Күдікті қарыз деп саналатын, болжамдық пайызы, % |
Талап етілетін күдікті сомасы, мың теңге |
|
Төлем мерзімі жетпеген |
340 |
11 |
37,40 |
|
1-30 күннің аралығындағы |
134 |
8 |
10,72 |
|
31-60 күннің аралығыңдағы |
249 |
23 |
57,27 |
|
60-90 күннің аралығыңдағы |
211 |
19 |
40,09 |
|
90 күннен жоғары
|
27 |
48 |
20,76 |
|
Жиыны |
9610 |
|
166,48 |
Егер де күдікті қарыздар бойынша резервтер бірінші рет қалыптастырылатын болса, онда ол қаржылық есеп беруде кезеңдік шығыстар ретінде көрсетіледі, яғни есепті кезеңнің шығыстарын өсіреді. Демек, күдікті қарыздарды қалыптастырған кезде 821 дебеттеліп, 311 шоты кредиттеледі. Ал егер де дебиторлық қарыздар күдікті қарыздардың есебінен есептен шығарылса, онда 311 шоты дебеттеліп, 301, 302, 303, 321 — 323 шоттары кредиттеледі, бірақ бұл жерде ҚҚС есепке алынбайды, яғни қарыздың таза сомасы ғана алынады. Ал салық сомасы 633 шоттың дебетінде және 301-303, 321-323 шоттарының кредитінде көрініс табады.
Егер де төлем сатып алушылардан алынса, сенімсіз ретінде есептен шығарылған дебиторлық қарыздар есептік кезеңде табыс сомасы ретінде танылады да, ол 441, 451 шоттарының дебеті бойынша және 727 шоттың кредиті бойынша көрініс табады. Олардың ҚҚС сомасы да 441,451 шоттарының дебеті бойынша және 633 шоттың кредиті бойынша көрініс табады. Егер де күдікті қарыздарды іздеу мерзімі өтіп кетсе де есептен шығаруға рұқсат етілмесе, онда олар баланстан тыс 007 шотында көрініс табады.
311 шоты бойынша аналитикалық есеп әрбір күдікті талаптар бойынша тізімдемеде жүреді.
ІІ. Дебиторлық борыштар есебінің аудиті.
1.1. Дебиторлық борыштар, оларды жіктеу және түгендеудің есебінің аудиті.
Аудитор дебиторлық борыштарды тексеруге кіріскен кезде тексеру барысында қаралатын және анықтауды талап ететін материалдарын жеке сұрақтарға бөліп, аудиторлық тексерудің бағдарламасын жасап, тексеру барысында анықталған факторларға байланысты толықтырулар мен түзетулер енгізіліп, басшылыққа алып қадағалап отырады. Дебиторлық борыштарды тексерудің аудиторлық бағдарламасы мынандай мәселелерді қамтуға тиісті:
- Баланстың көрстекіштерін Бас кітаптағы, есеп регистрларындағы және машинажазбалардағы мәліметтерімен салыстырып тексереді;
- Аналитикалық және синтетикалық есептердің дұрыс жүргізілгендігін текесереді.;
- Субъектідегі дебиторлық борыштардың жағдайын олармен есеп айырысуларды түгендеу жүргізу жолымен тексереді;
- Күдікті қарыздар резевтерінің құрылу тәртіптерін және олардың дұрыс қолданылуын тексереді;
- Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысуларды, вексельмен төлеу операцияларының дұрыс жүзеге асырылғандығын тексеруді;
- Шағым-талап ету тәртіптерінің уақытылы сақталып, олардың қозғаласан бақылаудың дұрыс ұйымдастырығандығын тексеруді;
- Еншілес серіктестіктердің, бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың дебиторлық борыштары бойынша есеп айырысу операцияларының бухгалтерлык есеп шоттарында дұрыс көрсетілгендігін тексеруді Дебиторлық борыштар бойынша алынған материалдарды талдап, есеп айырысуды ретке келтіру және дебиторлық борыштарды төмендетуге байланысты ұсыныстар жасауды.
Дебиторлық борыштар бойынша есеп айырысуды тексере отырып, аудитор олардың баланста дұрыс көрсетілгендігін, жылдың басында және аяғында қалдықтарының баланстың «Ұзақ мерзімді активтер» және «Ағымдағы активтер» бөлімдеріне дұрыс топталып көрсетілгендігін тексереді. «Ұзақ мерзімді активтер» бөлімінде есеп беретін күннен бастап, 12 айдан кейін төлемі күтілетін дебиторлық борыштарды көрсетсе, ол «Ағымдағы активтер» бөлімінде – 12 айдың ішінде төлемі күтілетін дебиторлық борыштарды көрсетеді.
- «Ұзақ мерзімді активтер» бөлімінде тексеру жүргізген кезінде де аудитор талап еткен мерзімі біткен борыштарға және уақытылы өндірілмеген сомаларға назар аударуға тиіс.
Баланста «Ұзақ мерзімді активтерге» жатқызылған дебиторлық борыштар мынандай баптар бойынша көрсетіледі:
- алынуға тиісті шоттар;
- алынған вексельдер;
- негізгі серіктестіктер мен еншілес серіктестіктердің арасындағы ішкі топтардың операциялары бойынша борыштары;
- акционерлік қоғамдардың лауазымды тұлғаларының борыштары;
- басқа да дебиторлық борыштар.
Ағымдағы активтерде аталған баптар сол күйінде қайталанып, оған тек қана «Аванстық төлемдер» бабы қосылады.
Аудитор баланстың сәйкес баптарындағы борыштардың қалдықтарының дұрыс көрсетілгендігін анықтау үшін №11 журнал-ордердегі, басқа да синтетикалық есеп регистрларындағы және есеп айырысудың жүзеге асырылғандығын көрсететін шоттарындағы мәліметтер бойынша, баланстың сәйкес баптарындағы қалдықтармен тексеру кезеңінің басындағы әрбір есеп айырысу бойынша қалдығын салыстырып, содан кейін есеп айырысудың әрбір түрін тексереді. Сатып алушылармен есеп беруге тиісті тұлғалармен, жұмыскерлерімен және басқа да дебиторлармен есеп айрысуларды түгендеу, тиісті құжаттар бойынша шоттарында көрсетілген сомаларының негізділігін мұқият тексеріп анықтауды талап етеді. Аудитор және түгендеу комиссиясының мүшелері дебиторлық борыштардың пайда болу мерзімін, себебін және оған кінәлі тұлғаларды, нақты алынатынын талап ету мерзімінің өтіп кетпегендігін қарыздарды өндіру үшін қандай шаралар қолданылғандығын анықтайды. Қарама-қарсы тексеру жүргізу мәселелерін шешіп, қарама-қарсы тексеру негізінен сауда және жабдықтау ұйымдарына жүргізілетіндігі ескерілуі тиіс.
Есеп айырысуларды түгендеудің нәтижесінде акт толтырылады. Актыда түгендеу жүргізілген шоттардың аттарын, дебиторлық борыштардың сомасын талап ету мерзімі біткен дебиторлық борыштарын өндіру мүмкін емес, үмітін үзген қарыздарын көрсетеді. Бұндай борыштарды түгендеу түрлері бойынша есеп айырысуларды түгендеу актыларына дебиторлардың аталуы, мекен жайы, қарыз сомасы, не үшін қарыз болғандығы, қай уақыттан бері, қандай құжаттардың негізінде көрсетіліп анықтама тіркелуге тиісті. Анықтамада талап ету мерзімін өткізіп алған дебиторлық борыштары бойынша есеп айырысуларды түгендеудің материалдарына талдау жасау немесе түгендеуді аудитордың өзі жүргізгенде анықталған ауытқуларды, сәйкессіздіктер,түсініксіздіктер бойынша, аудиторға есеп айырысуларды өте мұқият тексеруге, ойын жинақтап бағыттауға мүмкіндік береді.
Баланс мәліметтерімен бас кітап немесе айналым ведомостінің мәліметтерінің сәйкес келмеуі жиі кездесетін жағдай.
Мұндай жағдайды «энергоорталық»-тың дебиторлық борышын талдау барысында баланс және реестермен айналым ведомості және бас кітап мәліметтерінің сәйкес келмеуінен жекелеп ашып көрсетуге болады.
«Энергоорталық-3»-те баланс мәліметтері екі мың екінші жылдың отыз бірінші желтоқсанына дебиторлық борыш көрсеткішін 310477,3 теңгеге қорытындыланаған. Бұл көрсеткіш жыл басындағы мәліметпен салыстырғанда дебиторлық борыш көлемінің 9229,3 мың теңгені немесе 103,1 пайызға артқандығын көрсетеді.
Алайда 2002 жылдың 31 желтоқсанына. Бас кітаппен айналыш ведомосінде дебиторлық борыш қорытындысы 315337166 тенге көрсеткен.
Бұл жағдайды ескере отырып, дебиторлық борыш көлемін мынадай жекелеген шоттар арқылы талдауға болады.
301108-30201 «Алынытын шоттар» электро энергия және жылуға 278401338 теңге.
33301-33303 «Крелитке сатылған тауарлар есебінен, дебиторлардың есептемелері» 4010197 теңге.
33419 «Басқада де дебиторлық борыш» 161895 теңге
35101-35108 «Берілген аванстар» 28847929 теңге.
63401 «Кіріс салығының физикалық түрі» 871381 теңге
63403 «Мүлік салығы» — 623850 теңге.
63408 «Транспор салығы» — 121837 теңге.
63407 «Дивидент, табыс салығы» — 33350 теңге.
68101 «Қызметкерлермен еңбек ақысы бойынша есеп айырысу» 378294 теңге.
68703 Басқалары
Сонымен, аналитикалық есептеме жасай отырып, біз дебиторлық борыш көлемін 315337166 теңге құрайтынына көз жеткіземіз. Бұл көрсеткіш баланс және реестрлік мәліметтеріме салыстырғанда 4859866 теңгеге артық соманы корсетеді. Яғни баланста дебиторлық борыш самасы 485 9866 теңгеге кем көрсетілген.
Гиаладау барысында дебиторлармен есеп айырысу шоттарынын жекелеген қателер табуға болады. Олар:
- Дебиторлар тізімі баланста жалпы тізімі бойынша көрсетілген.Аналитикалық шоты бойынша көрсетілмеген.
- Дебиторлардың атауы аналитикалық шоттарында енгізілмеген.Айналым ведоменде «анықталмаған атау» деп көсетілген.Аналитикалық есеп коды бухгалтерлік сәйкес емес түсініксіз түрде берілген.
- Бір дебиторға,әртүрлі субъшот ашылған. Нәтижесінде бірнеше шот қалдығы пайда болған.
Мысалы:
«жылу тұтынушы халық» Дт қалдығы.
301102345 шотында – 150589127 теңге
302012345 шотында – 11426 теңге
- «Энергоорталық — 3» те тұтынушылармен жабдықтаушылар қаторы бір мезгілде дебиторларда кредиторда болып саналады. Мысалы:
«ШТЭЦ – 3» «магазин»
30107 Дт қалдығы 286608 теңге
30108 Кт қалдығы 246317 12 теңге.
- «Профвзносы»
30105100 Кт қалдығы – 10000 теңге
655025100 Кт қалдығы – 187470 теңге
- «Атауы анықталмаған»
334192322 Кт қалдығы – 76952 теңге
334192322 Кт қалдығы – 32931 теңге
301012322 Дт қалдығы – 997215 теңге
- «Энергоорталық – 3» «асхана»
301077000 Кт қалдығы – 1133134 теңге
351057000 Дт қалдығы – 166795 теңге
- ЖШС «Қуат»
302012353 Дт қалдығы – 1045307755 теңге
351012353 Дт қалдығы – 546528 теңге
- ЖШС «Натим»
302012292 Дт қалдығы – 1596035 теңге
351012293 Дт қалдығы – 10376456 теңге
- «Энергоорталық – 3»
351014424 Дт қалдығы 1000000 теңге
661014424 Кт қалдығы 2578 теңге
Бұл шот корреспонденциясы дұрыс құрылмаған
- «Аныкталмаған атау»
334190015 Кт қалдығы – 181150 теңге.
334190015 Дт қалдығы – 181150 теңге.
301010015 Дт қалдығы – 14065692 теңге
334190333 Дт қалдығы – 130000 теңге
334190333 Кт қалдығы – 130000 теңге
334194012 Дт қалдығы – 17622248 теңге
334194012 Кт қалдығы – 240629 теңге
334195106 Кт қалдығы – 9497 теңге
334195106 Дт қалдығы – 16881 теңге
301028888 Дт қалдығы – 2015261582 теңге
334198888 Дт қалдығы – 30000193 теңге
- ЖШС «Аргос»
301012165 Дт қалдығы – 7079523 теңге
301012165 Дт қалдығы – 559 теңге
- «Жергілікті жылу жүйесінің жөндеу жұмыстары»
351072334 Дт қалдығы – 2256497 теңге
671572334 Кт қалдығы – 194656 теңге
Төменде көрсетілген кестеден бұл талдауға қарсы жасалған дебиторлардың шоттарының аналитикалық есептемесі көрсетілген
7 — кесте
|
|
Жергілікті атаулары |
АЕК |
Борыш теңгемен |
Қалдық теңгемен |
||
|
Дебет |
Кредит |
Дебет |
Кредит |
|||
|
1 |
халық |
2345 |
15058912732 |
|
|
|
|
|
— |
2345 |
11426,27 |
|
|
|
|
|
қортындысы |
|
150600553,5 |
|
1506005553,59 |
|
|
2 |
ШТЭЦ-3 магазин |
6000 |
286608 |
346317,12 |
|
59709,1 |
|
3 |
Профвзносы |
5100 |
|
10000 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
қорытынды |
|
|
197470,34 |
|
197470, |
|
4 |
Эо-3 асхана |
7000 |
1667,95 |
1133134,6 |
|
113113 |
|
5 |
Атауы жоқ |
2322 |
|
76952,03 |
|
|
|
|
|
2322 |
997215 |
32931 |
|
|
|
|
қортынды |
|
997215 |
109883,03 |
887336,97 |
|
|
6 |
ЖШС Қуат |
2353 |
10453077,55 |
|
|
|
|
|
|
2353 |
546528,06 |
|
|
|
|
|
қортынды |
|
10999605,66 |
|
10999605,66 |
|
|
7 |
ЖШС Натим |
2293 |
15860,95 |
|
|
|
|
|
|
2293 |
103764,56 |
|
|
|
|
|
қортынды |
|
119625,51 |
|
119625,51 |
|
|
8 |
ЭО-3 |
4424 |
1000000 |
|
|
|
|
|
|
4424 |
|
2578 |
|
|
|
|
қорытынды |
|
1000000 |
2578 |
999974,22 |
|
|
9 |
Атауы жоқ |
0015 |
|
|
|
|
|
|
|
0015 |
181150 |
|
|
|
|
|
|
0015 |
140956,92 |
|
|
|
|
|
қортынды |
|
322106,92 |
181150 |
140956,92 |
|
|
10 |
Аты жоқ |
0333 |
1300000 |
130000 |
— |
— |
|
11 |
Аты жоқ |
4012 |
176222,48 |
240629 |
|
64006,52 |
|
12 |
Аты жоқ |
5106 |
16881 |
9497 |
7384 |
|
|
13 |
Барлығы |
|
187430401 |
18634069 |
— |
145305 |
2.1 Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысудың аудиті
Сатып алу және тапсырыс берушілермен есеп айырысуды тексерген кезде бағдарламада келтірілген сұрақты жан-жақты қамтып, ауқымын кеңейте түсу үшін мынадай мәселелерді анықтап алу қажет:
- өнім сатуға сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен шарт жасалғандығын;
- түгендеу(салыстыру) актілермен есеп айырысу құжаттарымен расталған сатып алушылардың борыштарының нақтылығы;
- 30 «Сатып алушылардың және тапсырыс берушілердің борыштарын;
- бөлімшесінің шоттары бойынша жүргізілген синтетикалық есептің дұрыстығын.
Бұндай жағдайда аналитикалық есеп мынадай мәселелерді қамтамасыз етуге міндетті:
- вексельдермен қамтамасыз етілген ақша қаражаттарының түсу мерзімі әлі жетпеген, сатып алушылар мен және тапсырыс берушілермен есеп айырысулар бойынша борыштардың мәліметтерін алу мүмкіндігін, дисконтталған вексельдер мен ақша қаражаттарының мерзімінде түспегендігіне қарамастан, банктен өткен дисконтталған вексельдерді;
- 30 «сатып алушылардың және тапсырыс берушілердің борыштары» бөлімшенің шоттары бойынша бухгалтерлік есеп корреспенденцияларының дұрыс берілгендігін;
- 30 «Сатып алушылардың және тапсырыс берушілердің борыштары» бөлімнің шоттары бойынша аналитикалық есеп жазуларының №11 журнал –ордердегі Бас кітаптағы және баланстағы жазулар мен сәйкестігін;
- талап ету мерзімі өткен сайын дебиторлық борыштардың дұрыс шығысқа шығарылғандығын.
Субъектінің басшысының қабылдаған шешіміне сәйкес талап ету мерзімі өткен дебиторлық борыштар шығысқа шыгарылып, күдікті қарыздар резервінің шотгарына жатқызу арқылы жабылады.
Аудитор 301 «алынуға тиісті борыштар» шотының дебетінде көрсетілген артылып жөнелтілген өнім (тауарлар), орындал-ған жүмыстар жоне көрсетілген қызметтердің құнын талап ету құжаттарының уақтылы банк мекемелерінде қабылданғандығын және оларды төлеу мерзімінің сақталғандығын банк көшірмелеріндегі жазуларымен салыстырып тексереді. Сатып алушылардың және тапсырыс берушілердің алдын ала сатушының есеп айырысу шотына аударған аванстарының жабылып, айдың аяғында 301 шоттың дебетіндегі құны өтелген өнімдердің құнының дұрыс анықталғаңдығына көз жеткізуі тиіс.
Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысудың жедел дамып келе жатқан түрі — алынған вексельдер бойынша есеп айырысу Вексельмен төленген операциялардың дұрыс көрсетілгендігіне көз жеткізу үшін аудитордан бұндай операцияларға баса назар аудару талап етіледі.
Сатып алушылардан және тапсырыс берушілерден есеп айырысу үшін алынған вексельдермен қамтамасыз етілген борыштарын 302 «Алынған вексельдер» шотында жүргізеді. Вексель бойынша өтелген қарыздарын шоттың кредитінен Ақша қаражаттар бөлімінің сәйкес шоттарының дебетінде көрсетеді. Вексельмен есеп айырысқан кезде қарапайым және аудармалы вексельдер қолданылуы мүмкін. Қарапайым вексель бұл жасалған сауда-саттықтар немесе орындалған жұмыстарды (қызметтер) төлеу үшін бір жағының (вексель берушінің), екінші бір жағына (вексельді ұстаушыға) төлеу мерзіміне қарай белгілі бір соманы төлеуге жазбаша берген ақшалай қарызының міндеттемесі.
Аудармалы вексель (тратта) немесе беруші (трассант) жазады да, онда дебиторға (трассат) вексельде көрсетілген соманы, үшінші тұлғаға (ремитентке) немесе талап етушіге төлеу туралы бұйрығын көрсетеді.
Бұл құжат борыштық міндеттемеге айналып, төлеуші (трассант) төлеуге келісім бергеннен кейін ғана заңды күшке ие болады. Өтпелі белгінің (индассамент) көмегімен әмбебап несие есеп айырысу құжатының қызметін орындап, вексель бірнеше рет қолданылуы мүмкін.
Вексельдерді дисконттау олардың банкідегі есебін және қаржының айналымын елеулі жылдамдатады. Бұндай жағдайда вексельді ұстаушының (индассамент) қатысуымен төлеу мерзіміне дейін банкке өткізіліп, банктің тәуелсіз дисконтының пайдасына есептелген пайыздың шығынын шегеріп тастап, вексельдік сомасын алады.
(Аудит кезінде вексельдердің есебінің түрлері төлеуші субъектінің төлеу мерзімінің жетуі бойынша борыштарды (аударады) вексельдер арқылы толтырудың негізділігін; алудан үмітін үзген немесе талап ету мерзімін өткізіп алған борыштарды, вексельдерді сатудан тыс зияндарына шығысқа шығарудың заңдылығын тексеру қажет.
Күдікті борыштар резервтерінің есебінің аудиті. Шаруашылықтың басшысының шешімімен талап ету мерзімі өткен дебиторлық борыштарды күдікті қарыздар резервтерінің шоттарындағы жинақталған қаржыландыру көзіне жатқызу арқылы шығысқа шығарып жабады. Демек күдікті қарыздар бойынша резервтер талап ету мерзімі біткен, қайтарылуы сенімсіз субъектінің алшақ дебиторлық борыштарын есептен шығарып жабу үшін жасалады.
Күшіндегі салық жөніндегі заң актілерінде күдікті қарыздар — бұл өнім (жұмыс, қызмет) сатудың нәтижесінде пайда болған және табыс есептелген күннен бастап екі жылдың ішінде сөңдірілмеген қарыздар деп көрсетілген.
Аудитор есепті жылдың аяғында тіркеліп, тізімделген дебиторлық борыштардың мәліметтерінің негізінде жасалған күдікті борыштар резервтерінің заңдылығын және қандай борыштарды жабу үшін жасалғандығын және талап ету мерзімі өткен дебиторлық борыштардың баланстан шығарылуын тексереді.
3-Энергоорталық мекемесінде сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен тапсырыс берушілердің аудитін жүргізгенде мынадай шоттары қарастырылады:
-30101-30108 шоттарында «Алынатын шоттар»-электро энергия және жылу үшін есептеледі
30301-30308 шоттарында «сатып алушылармен тапсырыс берушілердің басқада қарыздары»
« Алынуға тисті қарыздар» шотында тұтынушыларға жөнелтілген энергия мен жылу есепке алынып, мынандай шоттар корреспанденциясы жасалынады. 801 «сатылған дайын өнімнің өзіндік құны» кредиттеледі.
АҚ «3-электро орталықтағы» 2002-2003 жылдардағы салыстырмалық дебиторлық борыш өтелімін электро энергия және жылу үшін тұтынушы халықтың борышты өтеу қабілеттілігін төмендегі кестеден көруге болады.
8 — кесте
|
№ |
Тұтынушылар |
Қалдық 01.01.2002 |
Қалдық 01.01.2003 |
Көрсеткіштер |
|
|
сома |
пайыз |
||||
|
1 |
Барлығы |
106838,9 |
150589,1 |
+43750,2 |
140,9 |
|
2 |
РК-1 |
38109,6 |
50034,5 |
+11924,9 |
131,3 |
|
3 |
РК-2 |
28365 |
36976 |
8611 |
135,6 |
|
4 |
РК-3 |
36761 |
49862,3 |
13101,3 |
127,6 |
|
5 |
К-21 |
719,4 |
1489,2 |
769,8 |
341,5 |
|
6 |
К-24 |
2145,5 |
9472,0 |
+7326,5 |
— |
|
7 |
К-9 |
— |
631,2 |
+631,2 |
— |
|
8 |
К-54 |
— |
953,1 |
953,1 |
130,4 |
|
9 |
Кара-төбе |
738,7 |
1171,1 |
432,4 |
158,5 |
Кесте көрсеткіші 2003 жылы тұтынушы халықтың 2002 жылдың борышты өтеу мәліметтеріне қарағанда 140,9 пайыз өсу сомасын көрсеткен.
3-энерго орталық мекемесінде талап ету мерзімі біткен дебиторлық борыштарды күдікті қарыздар резервтерінің шоттарында жинақталған қаржыландыру көзіне жатқызу арқылы шығысқа шығарып жабады. Мекемеде күдікті қарыздар ретінде төмендегі мекемелер танылған.
9 — кесте
|
№ |
Тұтынушылардың атауы |
Уақыты |
Сомасы |
01.01.2003есебінде |
Өтегені |
||||||
|
1 |
ЖШС «БТ и К» |
|
6181 |
6181 |
— |
||||||
|
2 |
ЖШС «Энергия-плюс» |
|
252 |
252 |
— |
||||||
|
3 |
АҚ «ИНТЕРПРОМ» |
|
2165 |
2165 |
— |
||||||
|
4 |
Отырар РЭС |
|
249 |
249 |
— |
||||||
|
5 |
ЖШС «қазығұрт» |
|
314 |
314 |
— |
||||||
|
6 |
ЖШС «Фарратекс» |
|
125 |
125 |
— |
||||||
|
7 |
ЖШС «РАЙ» |
|
539 |
539 |
— |
||||||
|
8 |
ЖШС «Акерек-2030» |
|
34 |
34 |
— |
||||||
|
|
ҚОРТЫНДЫ |
|
9610 |
9640 |
— |
||||||
2.2 Басқадай дебиторлық борыштар мен берілген аванс бойынша есеп айырысудың есебінің аудиті.
Дебиторлық борыштарға аудиторлық тексеру жүргізген кезде аудитордан баланстың «Басқа да дебиторлық борыштар» бабына ерекше назар аударуды талап етеді.
Дебиторлық борыштарды аудитор жеке-жеке тексеруге тиісті. Орын толтыруға тиісті қосылған құн салығына тексеру жүргізгенде аудитр мына мәселелерді анықтап алуға тиісті:
- баланста көрсетілген мәліметтері мен Бас кітаптағы және есеп регистрларындағы мәліметтерінің сәйкестігін;
- жабдықтаушылар мен мердігерлерден сатып алынған тауарлы-материалдық құндылықтарды, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген қызметер үшін ақы төлеген шоттар бойынша қосылған құнға салынған салықтың көрсетілгендігін;
- қоймаларға құндылықтардың нақты түсуіне қарай кіріске алынып, 331 шотының дебетінде шот-фактураның негізінде жазылғандығын;
- қоймаға түспеген және кіріске алынбаған материалды құндылықтарды қабылдау актісі бойынша қабылданған, атқарылған жұмыстар және қызметтердің акцептелген шот-фактуралар бойынша 331 шоттың дебетіне жазуларының жазылғандығын.
Есептелген сыйақының есебінің аудиті. Аудитор 332 «Есептелген сыйақы» шотында жинақталған ақпараттармен танысып, олар қандай аралық шоттар арқылы жүзеге асырғандығын тексереді.
332 «Есептелген сыйақылар» шотының аналитикалық есебінің, займ алушылар, вексель ұстаушылар, жалға алушылар және т.б. шаруашылықтар бойынша және уақыттың өтуімен туындаған пайыздық қарыздары айналым ведомостіне ұқсас тізімдемеде, машинажазбаларда жүргізілгендігін анықтау қажет.
Аудитор басқадай дебиторлық борыштардың елеулі үлесін құрайтын 333 «Жұмыскерлердің және басқа тұлғалардың борыштары» шотындағы шаруашылық операцияларының дұрыс көрсетілгендігін тексеруге баса назар аударуға тиіс. Бұл шотта жұмыскерлердің және басқа да тұлғалардың дебиторлық борыштары туралы ақпараттарының есебін, есеп беруге тиісті әкімшілік, шаруашылық және операциялық шығындарына, қызметтегі іссапарларға берілген сомалар бойынша жүргізеді.
1 Есеп беруге тиісті сома деп шаруашылықтың кассасынан ұсақ — шаруашылық шығындарына (қолма-қол есеп айырысусыз болмайтын өкімшілік шаруашылық және операциялық шығындарына) және іссапар шығындарына субъектінің жұмыскерлеріне берілген ақшалай авансын айтамыз, Есеп беруге тиісті тұлғалармен есеп айырысудың аналитикалық есебін әрбір берілген аванс бойынша жүргізеді.
Кейбір шаруашылықтардың жұмыс тәжірибесінде бұндай аванстарды жоғары тұрған ұйымдардың лауазымды тұлғаларына берген жағдайларда кездесіп қалады.
Кейбір шаруашылықтардың бухгалтерияларында жұмысшылар мен қызметкерлерді шаруашылық және іссапар шығындары деген сылтаумен, жеке басының қызметі үшін жалған аванс беруге жол берілгендігі орын алып жатады. Сондықтан жұмыскерлерді іссапарға жіберу туралы бұйрықты, іссапар куәлігін, оның мерзімін, барып-келу құнын, күшіндегі нормалар бойынша тәулігіне төленген сомасын, есеп беруге тиісті тұлғаларының аванс бойынша қорытынды есебінің уақтылы тапсырғандығын және пайдаланылмаған қалдық сомасын өткізгендігін анықтауы керек.
Аудитор аванстық есепке тіркелген құжаттарының дұрыстығын, оларға төленген төлемдердің заңдылығын тексеріп, қажет болған жағдайда қарама-қарсы тексеру жүргізуді ұсынады. Сонымен қатар, аудитор есеп беруге тиісті сомалар бойынша операцияларына тексеру жүргізгенде мыналарды анықтауға тиісті:
- субъектінің төрағасының есеп беруге тиісті сомаларды алуға құқық берілген тұлғалардың шеңберін анықтағандығын;
- есеп беруге тиісті тұлғаларға берілетін аванстың бекітілген көлемінен артық берілмегендігін;
- бұрынғы алынған аванс сомалары бойынша есеп бермеген тұлғаларға берілмегендігін;
- аванстық есепке жасалған шығындарының мақсаттылығы туралы көрсетілген соманы бекіткен төрағаның белігісінің бар екендігін;
- есеп беруге тиісті сомалары шығындарының кіріске алынып, есепте уақтылы көрсетілгендігін.
Кейбір жағдайларда ақша-қаражаттарды есеп айырысу кезінде субъектінің бухгалтерінің езі сіңіріп кетуі де ықтимал немесе оның белсенділік танытып араласуының салдарынан есептегі жазуларын көрсетудің нәтижесінде болуы мүмкін. Сондықтан аудитордың есеп құралдарын және әдістерін қылмыстық іске пайдалануға байланысты әдістерін білуге тиісті.
Шагын ұйымдардың бухгалтері, әдетте, есепті барлық операциялар бойынша жүргізеді, ұрлық істеуге резерв жасау мақсатында саналы түрде құжаттарын дұрыс өңдемейді. Жұмыскерлерге берілген есеп беруге тиісті сомаларын олардың бет есебіне қондырмай жалпы өндірістік немесе басқа да шығындарына шығысқа шығарылуы мүмкін.
Жұмыскер аванстың қортынды есебін тапсырғаннан кейін, бухгалтер оның бет есебіне кредиті бойынша сәйкес сомаларын көрсетудің нәтижесінде осы жұмысукерлердің алдында субъектінің жасанды борышы пайда болады.
Бухгалтер іссапар немесе шаруашылық шығындары ретінде есеп беруге тиісті соманы алуға, өз атына кассалық ордер жазып, ондағы көрсетілген соманы алуы мүмкін. Бухгалтерияға түскен кассалық қорытынды есепті өңдеген кезде, басқаларымен бірге бухгалтердің атында жазылған шығыс ордері көрсетіліп, алған соманың өзінің бет есебіне көрсетпей, жоғарыда көрсетілген жұмыскердің бет есебінде көрсетеді. Нәтижесінде осы жұмыскермен есеп айырысу жабылады.
Аудитор алынуға тиісті жалгерлік міндеттеме, бюджетке және бюджеттен тыс ұйымдарға артық аударылған сомалар, жабдықтаушыларға, мердігерлерге, тасымалдау ұйымдарына және басқа да заңды тұлғаларға анықталған сәйкессіздіктер, табиғи кему нормасынан жоғары кем шыққан тауарлы-материалдық құндылықтар, айыппұлдар, тұрақсыздықтар үшін үстемелер және сондай-ақ меншіктік акциялардың номиналды құнынан, сатылу құнының жоғары сомасына талап етілген шағым-талап сомасы көрсетілген 334 «Басқадай» шотының мәліметтерімен танысып шағым-талап бойынша есеп айырысуға байланысты мына мәселелерді анықтауға тиісті:
- құжаттардың ерекшеліктерін, уақтылы және дұрыс толтырылғандығын. Шағым-талап ету мерзімін сақтамау, ұрланған материалды құндылықтардың фктілерін жасыру үшін қолданылуы мүмкін, өйткені шағым-талапта көрсетілген соманы төлеуден бас тартқан кезде шеккен зиян сомасын өндіріс шығындарына шығысқа шығарады;
- тексерудегі шаруашылықтың шағым-талаптарының негізділігін. Шағым-талап қанағаттандырылған жағдайда субъектінің шеккен зиянын өндіру үшін кінәлі тұлғаларын анықтау мақсатында әкімшілік тарапынан тексеру жүргізіліп, жоғалған, ұрланған, бүлінген құндылықтардың құнын өндіруге байланысты қолданылған шараларға орай тексеру жүргізеді;
- 334 шоттың «Шағым-талап бойынша есеп айарысу» аралық шоттары бойынша бухгалтерлік корреспонденцияларының дұрыс жасалғандығын;
- аналитикалық есеп жүргізудің дұрыстығын, ол аналитикалық есеп жазуларының №8 журнал-ордеріне, Бас кітаптағы және баланстағы жазуларына сәйкес, әрбір дебитор және жеке шағым-талаптар бойынша жүргізілуге тиісті.
Шаруашылықтың қоймасынан басқа сақтау орындарынан кем шыққан және ұрланған құндылықтар бойынша оларды өндірудің қамтамасыз етілгендігі орындау беттері бойынша, борышкерден өндіруді бақылаудың ұйымдастырылғандығын анықтауды талап етеді.
35 «Берілген аванстар» бөлімшесінің шоттары бойынша аналитикалық есеп әрбір дебитор бойынша жүргізіледі. Аудитор аванс бойынша есеп айырысу операцияларын тексерген кезінде олардың аталған шоттарда көрсетілген борыштардың нақтылығын анықтайды
Дебиторлық борыштарды қалыпты және сенімді ақтамаған деп бөледі. Сенімді ақтамаған дебиторлық борыштарға, есеп айырысу құжаттарынадағы төлеу мерзімі біткен шағым-талап, материалды шеккен зиянды өндіріс бойынша борыштар жатады. Сенімді ақтамаған дебиторлық борышатар айналым құралдарының заңсыз алшақтату және қаржылық тәртіптің бұзылу фактісі болып табылады. Сондықтан, аудитор сенімді ақтамаған борыштардың себептерін анықтауға ұмтылуы тиіс.
Аудитор дебиторлық борыштардың құрамымен және құрылымымен жалпы танысқаннан кейін, оның нақтылығы, құны жөнінде баға беруі қажет. Бухгалтерлік есептегі тәуекелділік, бұрынғы тәжірибе болашақтағы зиянды есептеуге әлсіз болуы немесе ағымдағы жағдайлар толығымен ескеріле бермеуі мүмкін. Нәтижесінде күткендігіден шеккен зиян едәуір жоғары болуы да ықтимал.
Аудитордың дебиторлық борыштардың нақтылығын дұрыс толтырылуын және қайтарылу мүмкіндігін анықтаудың әдістерін жетік білу талап етіледі
Күшіндегі заң актілеріне сәйкес табиғи кему нормасынан жоғарғысын, сондай-ақ бүлінген құндылықтарды кінәлі тұлғалардың мойындарына апарады.
Табиғи кему нормасының көлеміндегі кем шыққандығы оларды түгендеу кезінде анықталған жағдайда ғана өндіріс шығындарына шығысқа шығаруы мүмкін.
Тәжірибеде (әсіресе сауда-саттықпен айналысатын шаруа-шылықтарда) табиғи кему нормасының көлеміндегі материалды құндылықтарды түгендеу жүргізбей-ақ шығысқа шығарып, қолданыстағы заң актілерін бұзу фактілері жиі кездеседі.
Аудитор кем шыққан, талан-таражға салынған және ұрланған құндылықтар құны толығымен кінәлі тұлғаларының мойнына апарылғандығын, ақша қаражаттарын және материалды құндылықтарды түгендеу актісінің дұрыс толтырылып, нәтижесінің шығарылғандығын және түгендеу кезінде анықталған кем шыққан және жоғалғандарын реттеу тәртібін, кінәлі тұлғаларының мойнына алып, кем шыққан материалды құндылықтарды өндіріс шығындарына шығысқа шығарудын дұрыстығын және негізділігін тексеруге міндетті.
Аудитор, сондай-ақ шаруашылықтың жұмыскерлеріне несиеге сатылған тауар және басқа да операциялар үшін берілген қарыздары (займдары) бойынша есеп айырысудың дұрыс жүргізілуін тексеруге тиісті. Бұндай есеп айырысулар үшін 333 «Жұмыскерлердің және басқа да түлғалардың борыштары» шоттарына тиісті аралық шоттар ашылады. Бұл аралық шоттар бойынша аналитикалық есеп субъектінің жұмыскерлері бойынша жүргізіледі.
Аудитор кем шыққандығы және ұрланғандығы туралы шағым-талап материалдарының уақтылы дұрыс толтырылғандығын, жоғалғандығы және бүлінгендігі туралы материалдарының сапасыз немесе уақтылы тапсырылмауының салдарынан тергеу немесе сот органдарының қараудан бас тартып қайтарылғандығын немесе ондай фактінің орын алмағандығын мұқият тексеруге міндетті. Жұмыс практикасында әдейі кінәлі тұлғаларын жауапкершілікке тартуға жол бермеу мақсатында талап ету материалдарын дұрыс толтырмау немесе мерзімін сақтамай кешіктіру сияқты фактілер орын алуы мүмкін. Кем шығу және бүліну фактісін растау емес, маңыздысы олардың пайда болу себептерін анықтау болып табылады. Тәжірибеде жиі кездесетін зиян шегудің негізгі себебі (материалды құндылықтардың кем шығуы, талан-таражға салынуы, ұрлануы) тарту-елшеу құраларымен қамтамасыз етілмеу, қойма белмелерінің жағдайының нашарлығынан тауарлы-материалды құндылықтарды сақтау жағдайын сақтамағандықтан, оларды бір цехтан, екіншісіне қабылдау және босату тәртібінің бұзылғандығынан, олардың сақталуына бақылаудың нашарлығынан, түгелдеу мерзімін сақтамай, қалай болса солай жүргізуден болып табылады. Сондай-ақ аудитор шаруашылыққа келтірілген зиянның дұрыс анықталғандығымен және анықталу тәртібімен танысуға тиіс. Кейбір жағдайларда шеккен зиян сомасы болшек саудадағы бағасынан сауда үстемесі шығарылып есептеледі. Бұндай жетіспейтін немесе ұрланған қалдықтардан шеккен зиян сомасын, сол жергілікті жердің бөлшек сауда бағасы бойынша есептеп шығару керек.
Әсіресе, аудитор аванс бойынша күдікті борыштарға, олардың пайда болу себебіне және кінәлі тұлғаларына назар аударады. Борыштарды нақты деп, егер ол мүдделлі тұлғаларының өзара есеп айырысу актілерімен салыстырылып расталған жағдайында айтамыз.
Аудитор шаруашылықтың балансында көрсетілген дебиторлық борыштардың нақтылығын анықтап, ақиқатына жеткеннен кейін, оның құрылымының өзгеруін зерттеуге, оның құнының нақтылығына баға беруге, дебиторлық борыштардың пайда болу мерзімі бойынша таратуға, бұл борыштардың сапасын және олардың өндірілу жолдарын анықтауға міндетті.
АҚ Энерго орталық мекемесіндегі басқада дебиторлық борыштарды өтеу жұмыстары 2002-2003жылдары төмендегіше жүргізілген.
АҚ 3-энерго орталық мекемесінде дебиторлық борыш өтелімімен құқықтық департам ент айналысқан. Олардың есептеулеріне қарағанда дебиторлық борыш өтелімі жылдар бойына арту сомасын көрсеткен.Мысалы: 01.01.2001 жылға -275337тг, 01.01.2002 жылға -301248,0 тг,01.01.2003жылға 310477,3тг –ні көрсеткен. Бұл көрсеткішке қарамастан Республикалық бюджеттен және облыстық бюджеттен қаржыландырылатын ұйымдардың дебиторлық борыштарының сомасы ұлғайғанымен борыштарын өтеу жағдайларының өсу тенденциясы байқалған.
10 — кесте
|
№ |
|
01.01.2002.жылдық қалдығы |
01.01.2003.қалдығы |
Көрсеткіштер |
|
|
сома |
пайыз |
||||
|
1 |
Барлық бюджеттік мекемелер |
7340471 |
7360407 |
+7340471 |
100,3 |
|
2 |
Республикалық бюджет |
466866 |
1919968 |
+1453102 |
411,2 |
|
3 |
Облыстық бюджет |
4732164 |
|
|
|
|
4 |
Қалалық бюджет |
2141441 |
|
|
|
Нақты жағдайларына байланысты борыштардың басқа да аралық пайда болу мерзімдерінің қабылдануы мүмкін. Бұндай ақпараттардың ұзақ мерзімге есеп айырысу тәртібінің жалпы өсу бағытын ,сондай-ақ төлеу қабілеттілігі төмен төлеушілердің қатарынан өте жиі кездесетін нақты сатып алушыларды да анықтауға мүмкіндік береді.
Борыштардың қайтарылуының жинақталған көрсеткіші айналымдылығы
болып табылады. Дебиторлық борыштардың өтімділік көрсеткіштері нақты ақша қаражаттарына айналуын сипаттайтын жылдамдығы, яғни бұл да сол айналымдылығы. Демек, дебиторлық борыштың сапалық және өтімділік көрсеткіші оның айналымдылығы болуы мүмкін. Айналымдылық коэфициенті сатылған өнімнен табыстың көлемінің орташа дебиторлық борышқа қатынасы ретінде формула бойынша есептеліп шығарылады.
Т
К=—-
Д
борыштардың айналым коэфициенті; Т-өнім сатудан табыс; Д-рташа дебиторлық борыш. Бұл коэфициент зерттеу кезеңіде қанша рет дебиторлық борыштың айналатынын және түсетінін көрсетеді.
Дебиторлықборыштың да айналым күніне есептеп шығарылуы мүмкін. Бұл көрсеткіш оны қайтару үшін қажетті күндерінің орташа санын көрсетеді. Айналым коэфициентіне кезеңдегі күнінің санының қатынасы ретінде есептеліп шығарылады.
Т Дс
Да=Кү:—— немесе Да=Кү.——-
Д Т
Бұнда: Дс-жылдың соңындағы орташа дебиторлық борыштар сомасы;
Т-өнім сатудан табыс;
Кү – кезеңнің ұзақтығы.
Аудитор кезеңнің соңындағы дебиторлық борыштардың ең соңғы мәліметтеріне назар аударады. Дебиторлық борыштардың айналым көрсеткіштері бірнеше кезеңдердің сала бойынша орташа шартта қаралған мәліметтерімен салыстырылады . Нақты айалымның шарттың жағдайы бойынша есептеп шығарылғанымен салыстыру сатып алушылардың уақытылы төлеу дәрежесін бағалауға мүмкіндік береді.
