МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
Ι—ТАРАУ. КӘСІПОРЫННЫҢ БАНКРОТТЫҒЫ МЕН
ТӨЛЕМ ҚАБІЛЕТСІЗДІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
- Кәсіпорын банкроттығының экономикалық табиғаты мен мәні
- Кәсіпорын банкроттығы мен төлем қабілетсіздігінің пайда болу себептері
ΙΙ-ТАРАУ. «Алтын жіп» АҚ-ның шаруашылық қызыметі мен банкроттық мүмкіндігіне анализ
2.1 касіпорынның технико-экономикалық мінездемесі
2.2 «Алтын жіп» АҚ –ның банкроттыққа ұшырау қаупі және қаржылық жағдайына талдау жасау
ΙΙΙ-ТАРАУ.КӘСІПОРЫНДЫ ҚАРЖЫЛАЙ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ САУЫҚТЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
- Банкроттыққа қарсы стратегиялық жоспарлау
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы кәсіпорындарында соңғы жылдары еліміздің экономикалық нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты түбегейлі өзгерістер орын алуда.Нарықтық экономикаға өту біздің қаржы саясаты үшін кәспорынның банкроттығы ұғымының пайда болуына екелді. Тұрақсыз экономикалық даму, жоғарғы инфляция, салық саясатының тұрақсыздығы, саяси тұрақсыздық, кәсіпорын менеджерлері біліктілігінің жеткіліксіздігі жағдайында банкроттықтың мәні артады. Банкроттық банкроттықтық жағдай және оны жою үшін қаржылық басқарудың арнайы әдістері қажет.
Қазіргі уақытта кез келген кәсіпорынның шаруашылық субъектісі ретінде құқық жағдайларын едәуір нығайтып, олардың көптеген өндірістік және қаржылық мәселелерді өз бетінше шешуіне мол мүмкіншілік ашты. Атап айтқанда, ішкі және сыртқы рынокта билікті серіктерін таңдауға қол жетті, өйткені болашақтағы бірлескен іс-әрекеттің тиімділігі көбінесе осыған байланысты болды. Дегенмен, шаруашылық субъектілер мен кәсіпорындардың көпшілігі төлемқабілетсіз және дәрменсіз болуы экономиканың дамуының ұзақмерзімді перспективасы жолында күрделі кедергі болды.
Жалпы әрбір кәсіпорын үшін кәсіпорынның бәсекеқабілеттілігін арттыру мақсатында жүзеге асырылып жатқан шаралардың маңыздылығы банкроттыққа қарсы басқарудың рөлін атқарады. Осыған сәйкес кәсіпорындар өндірген өнімдердің бағасын төмендету, өткізу көлемін көбейту, әрі нарықтағы тауарлардың сапалық көрсеткіштер жағынан ерекшеленетін өнім түрлерін өндіру арқылы нарықтағы жағдайын нығайтуға ұмтылады.
Жоғары денгейдегі бәсеке жағдайында әрбір кәсіпорын мақсаты төлемқабілетті және қаржылай тұрақты болу. Дегенмен, кейбір кәсіпорындар сот шешімі бойынша төлемқабілетсіз деп танылып, банкротқа ұшырайды.
Банкроттық-кәсіпорынның ұдайы өндіріс капиталының шаруашылық механизмінің балансының бұзылуынан, яғни оның қаржылық және инвестициялық саясатының тиімсіз болуынан туындайды. Сондықтан шаруашылық қызметтің негізгі көрсеткіштерінің өсу денгейінің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін және қаржылық банкроттықы жағдайынан шығу үшін кәсіпорынның жағдайын жақсартуға бағыттылған бағдарлама жасау керек.
Банкроттық – нарықтық экономика жағдайында объективті экономикалық құбылыс болғандықтан Қазақстанда ол оны сауықтырудың құралына айналмады.
Сондықтан бұл жұмыстың мақсаты – кәсіпорындардың банкротқа ұшырауы, төлемқабілетсіз болу себептері, оның салдары және оның алдын алу бағыттарын анықтау, банкроттыққа қарсы басқарудың ролі мен маңызын зерттеу болып табылады.
Қойылған мақсатқа сәйкес және мәселенің зерттелу маңыздылығына қарай міндеттері:
-«банкроттық» ұғымының әлеуметтік-эконмикалық, экономикалық-құқықтық мазмұнын ашу;
-кәсіпорындағы банкроттықтық жағдайлардың пайда болу себептері мен белгілерін анықтау;
-кәсіпорын дәрменсіздігінің даму кезеңдерін сипаттау;
-банкроттыққа қарсы басқарудың кәсіпорында дамуын жетілдіру;
Зерттеу объектісі ретінде банкроттыққа ұшыраған кәсіпорындарды атауға болады.
Зерттеу пәні банкроттықтың алдын алу шаралары бойынша теориялық және практикалық мәселелер жиынтығы және Қазақстан кәсіпорындарда оны шешудің жаңа бағыттарын талап ететін мәселелер.
Зерттеу жұмысының әдістемесі мен әдістеріне негізінен отандық және шетелдік ғалымдардың осы мәселе бойынша еңбектері мен ғылыми мақалалары, сонымен бірге ғылыми семинарлар мен конференциялар материалдары, баспа жариялымдары, т.б. жатады.
Зерттеу әдістемесі жүйелілік, салыстырмалық, болжау, талдау, т.б. әдістерге негізделген.
Жұмыстың зерттелу барысындағы ақпараттық негізі Қазақстанның заңшығарушылық актілері мен нормативтік құжаттары, банкроттық кәсіпорынның қаржы-экономикалық жағдайын сауықтыру сұрақтары бойынша мәліметтер, сонымен қатар әсіресе орыс ғалымдарының кәсіпорынның қаржы жағдайын талдау мен банкроттыққа жол бермеу шаралары бойынша ғылыми еңбектері мен оқу құралдары.
Жұмыстың ғылыми жаңашылдығы. Зерттеу барысында жаңа қорытынды деп танылған ұсыныстар көрініс тапты, атап айтсақ:
-отандық және шетелдік ғалымдардың көзқарастарын талдау мен жүйелеу негізінде «банкроттықң ұғымының нарықтық экономиканың объективті экономикалық феномені ретінде мәні анықталды;
-кәсіпорынның «банкроттық» алдындағың жағдайының пайда болуын негіздейтін факторлары мен белгілері сипатталды;
-кәсіпорындағы банкроттыққа дейінгі кезеңнің тұрақтылығын сақтау мен банкроттыққа қарсы басқаруды жетілдіру бойынша ұсыныстардың жүзеге асуы;
Сонымен бірге жұмыстың жазылу барысында зерттеу тақырыбы бойынша негізгі көрсеткіштер кестелер, сызбалар, суреттер мен графиктермен сипатталған, сонымен қатар соңғы деректерге сәйкес статистикалық мәліметтермен толықтырылған.
Ι-ТАРАУ. КӘСІПОРЫННЫҢ БАНКРОТТЫҒЫ МЕН
ТӨЛЕМ ҚАБІЛЕТСІЗДІГІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
- Кәсіпорын банкроттығының экономикалық табиғаты мен мәні
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі оның қаржы-экономикалық тұрақтылығы болып табылады. Бірақ бірқатар отандық кәсіпорындардың қаржылық нәтижесі мен экономикалық дамуы ойдағыдай қолданыс таба алмай, дәрменсіз немесе банкроттық жағдайға душар болуда.
Банкроттық нарық шаруашылығының бір категориясы ретінде соттың шешімі мен немесе кредитордың келісімі бойынша соттан тыс ресми түрде жарияланады. Қазақстан Республикасының «Банкроттық туралың 07.04.1995 жылғы № 2173 Заңына сәйкес, ол қарызын төлей алмайтын, ақшалай міндеттемелер талабын қанағаттандыра алмау, сонымен қатар өзіне тиісті мүлік есебінен бюджет пен бюджеттен тыс қорларға міндетті төлемдерді қамтамасыз ете алмау жатады.Басқаша айтқанда, шаруашылық субъектісінің қарызды төлей алмауы, ағымдағы операциялық қызметті қаржыландыра алмауы, қарыздардың, мідеттемелердің өсуіне байланысты жедел міндеттемелерді өтеу қабілетсіздігі немесе борышкердің балансының қанағаттанарлықсыз құрылымына байланысты ұғымдар кіреді.
Баланстың қанағаттанарлықсыз құрылымы борышкердің мүлкі мен міндеттемелерінің өтімділік деңгейінің жетіспеуіне байланысты кредитордың алдында мүлік есебінен міндеттемелерін дәл уақытысында төленбеуі жағдайында орын алады. Мұндай жағдайда мүліктің жалпы құны борышкер міндеттемелерінің жалпы сомасына тең немесе одан асып кетуі мүмкін.
«Банкроттық» ұғымы экономикалық және құқықтық қатынастардың өзара тығыз байланысқан кең саласын қамтиды. Құқықтық тұрғыдан, банкроттық – кәсіпорынның жойылуына (ликвидация) негіз болатын төлемқабілетсіздігінің құқықтық танылуы болып саналады. Совет энциклопедиялық сөздікте банкроттық (итальян сөзі Banco – банк және gotto – құлдырау) – дәрменсіз, кәсіпорынның немесе азаматтың қаржысыз болуы, осыған орай өз міндеттемелерін төлеуге дәрменсіз болуы .
Дәрменсіздік (банкроттық) орыс ғалымдарының көзқарастары бойынша – борышкердің төлемқабілетсіздігінің сотпен анықталуы немесе баланс құрылымының қанағаттанарлықсыз болуы.
Ал қазақстандық ғалымдар өз анықтамасын ұсынды: банкроттық – шаруашылық субъектісінің экономикалық дәрменсіздігі, оның қарыз міндеттемелері бойынша төлемқабілетсіздігі, шаруашылық соттың шешімімен жариялануы.
Жалпы банкроттық өзінің мәні бойынша – нарықтық экономиканың қалыпты құбылысы, бәсекелік күрестің табиғи процесі. Банкроттық бәсекелік күрес нәтижесі ретінде өндірістің дамуын, іскерлікті ынталандырады.
Банкроттық-кәсіпорынның ұдайы өндіріс капиталының шаруашылық механизмінің балансының бұзылуынан, яғни оның қаржылық және инвестициялық саясатының тиімсіз болуынан туындайды. Сондықтан шаруашылық қызметтің негізгі көрсеткіштерінің өсу денгейінің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін және қаржылық банкроттықы жағдайынан шығу үшін кәсіпорынның жағдайын жақсартуға бағыттылған бағдарлама жасау керек.
Дегенмен көптеген ғалымдар банкроттықты құқықтық қатынастарды сипаттайтын категория ретінде қарастырады. Құқықтық тұрғысынан банкроттық – ол сот шешімімен немесе борышкердің жариялауы бойынша борышкердің қаржы міндеттемелері бойынша кредиторлардың талабын толық қанағаттандыруға дәрменсіздігі. Банкроттық – кәсіпорынның жойылуына негіз болатын оның төлемқабілетсіздігінің құқықтық танылуы болып табылады. Құқықтық бағыттың негізі соттың дәрменсіз деп тануы.
Сонымен бірге қазақстандық зеттеушілер төлемқабілетсіз және дәрменсіз түсініктеріне нақты жауап берген: төлемқабілетсіз – деп борышкердің өтеу мерзімі бойынша қаржы міндеттемелрі мен басқа да қарсы сипатындағы талаптарын орындай алмауы, ал дәрменсіз – деп кәсіпорынды банкрот деп тану мақсатында тауарлар (жұмыс, қызмет) төлемі бойынша кредиторлар талабын қанағаттандыра алмауы.
Жалпы әрбір кәсіпорын үшін кәсіпорынның бәсекеқабілеттілігін арттыру мақсатында жүзеге асырылып жатқан шаралардың маңыздылығы банкроттыққа қарсы басқарудың рөлін атқарады. Осыған сәйкес кәсіпорындар өндірген өнімдердің бағасын төмендету, өткізу көлемін көбейту, әрі нарықтағы тауарлардың сапалық көрсеткіштер жағынан ерекшеленетін өнім түрлерін өндіру арқылы нарықтағы жағдайын нығайтуға ұмтылады.
Экономика-құқықтық тұрғыда банкроттықты қарастыруда оны таза экономикалық, немесе таза құқықтық деп бөлуге болмайды.
Банкроттықты экономикалық тұрғысынан қарастырғанда негізінен шаруашылық субъектісінің дәрменсіз болуының себептерін зерттеуге бағытталады. Сонымен бірге, банкроттық макро-, микроэконмикалық түрде қарастырылады, яғни бірінші бағыт бойынша нарық теориясының қорытындыларына негізделсе, екінші – фирмалар теориясына негізделеді.
Басқаша айтқанда, экономикалық бағыт кәсіпорынның банкроттығын экономикалық механизмдерін, яғни оны қаржы банкроттықы ретінде қарастырады, ал құқықтық бағыт-кәсіпорынның төлемқабілетсіз, яғни банкроттық жағдайға душар болғанын мойындағаннан кейінгі кәсіпорындардың жоюлуы. Ұйымдастырушылық – құқықтық механизмі, банкроттықтың күрделі табиғатынан туындайды, яғни ол макроэкономикалық, микроэкономикалық және қоғамдық аспектіге ие: экономика тұрғысынан банкроттық және ликвидациялық процесс ретіндегі банкроттық.
Сонымен, банкроттық деп кредиторлар мен борышкерлер арасындағы соңғылардың төлемқабілетсіздігі мен міндеттемелері бойынша уақытылы қарызын төлей алмауы бойынша қатынастарын сипаттайтын экономикалық категория болып табылады.
Кез келген басқару қызметі өз деңгейінде тәуекел сипатына ие болады. Қазақстандағы нарықтық қатынастардың қалыптасуы басқару шешімдерінің қабылдау күрдешілікті мен олардың нәтижесін болжау күрделілігімен сипатталады. Коммерциялық ұйымдар пайданы максимализациялауға ұмтылуда заңдылыққа сүйенеді: пайда көп болған сайын, тәуекел де көп болады. Мұндай жағдай үш мүмкін болатын экономикалық нәтижесінен сипатталады: теріс (жеңілу, жоғалту, банкроттық, зиян), нөлдік, оң (жеңіс, пайда, табыс).
Кәсіпкерлік және тәуекел екі ажырамас түсінік. Банкроттық жағдайында кәсіпорынның банкроттыққа ұшырау ықтималдығы жоғары болады.
Кәсіпкерлік процестің қозғаушы күші (тәуекелге бару тілегі) Макконел К.Р. мен Брю бойынша жеке қызығушылық: «әрбір экономикалық бірлік өзіне тиімді іске ұмтылады. Сондықтан кәсіпкерлер мақсаты кәсіпорынның пайдасын максимализациялау немесе жоғалтуларды максимализациялау болып саналады. Осыған байланысты кәсіпкер пайда табу үмітіне қарай баруға мәжбүр.
Кәсіпкерліктің соңғы нәтежиесі-өндірілген өнім мен қызмет болып табылады. Жалпы кәсіпорынның табысты дамуын қарастыруға болады,ол 4 сатыдан тұрады :
1) Жаңа идеяларды іздеу мен бағалау.
Барынша көп табыс келтіру-кәсіпкерліктің ең қозғаушы факторы. Кәсіпкерлер өзіне тиімді өзгерістер,яғни жұмыстарына жаңалықтарды енгізеді, мақсаты-пайда табу. Нарыққа жаңа тауар ұсынған алғашқы фирма оларды белгілі бір уақытқа дейін баламалы құннан жоғары бағамен сатады. Міне осы қабілет әдеттегіден ерекше шешім қабылдау қабілетін және іске шығармашылықпен қарау іскерлік әлемінде жоғары бағаланады.
2) Бизнес-жоспарды құру.
Бизнес-жоспарды құру -күрделі мәселелердің бірі, яғни өзіне нарық сегменттерін қосатын, оның қөлемін және негізгі сипаттамаларын, маркетинг жоспарын, өндірістік және қаржылық жоспарларды қамтамасыз ету болып табылады.
3) Қажетті ресурстарды табу.
Бұл ең бастысы қандай ресурстар қажеттігін нақты бағалау; бастапқы деңгейден қаталама деңгейді ажырата білу; ресурстар жетіспеушілігімен байланысты теріс зардаптарды бағалау жұмыстары жүзеге асырылады.
4) Құрылған кәсіпорынды басқару.
Әрбір кәсіпорынды басқару мәселесі — нақтыланған өнім стилінің басқарушысынан тұрады, ұйымдық құрылым құруды ұйымдастыру, табыстың шешуші тетіктерін және де әлсіз жақтарын табу арқылы шешім қабылдаудан тұрады.
Ал жалпы жаңа кәсіпорын құру процесі 3 негізгі кезеңнен тұрады:
1-ші кезеңді дайындық кезеңі деп аталады, мұнда кәсіпкердің қызмет түрін және көлемін анықтау және ұйымдастырушылық- құқықтық формасын таңдайды;
2-ші кезең, яғни құрылтайшылық кезеңде құрылтайшы құжаттарды дайындау процесиері мен мемлекеттік тіркелу және кәсіпорынның атрибуттарын енгізу мәселелері шешіледі,
3-ші ұйымдастырушылық кезеңінде жаңа шағын кәсіпорынның ұйымдастырушылық құрылымын құру мәселесі қарастырылады, яғни негізгі өндірістік құрылымын, басқару құрылымы, персоналдық құрылым және өндірістік инфрақұрылым.
ған нұсқалармен салыстырғанда табыс ала алмау немесе зиян шегудің ықтималдығы. Шаруашылық тәуекелдің негізінде мүмкін болатын және шығындар мен нәтежиелердің ара-қатынасы жатады.
Сонымен қатар, кәсіпкерлікті тиімді ұйымдастырудың мәнді сипаттамалары да бар және олар келесідей:
1) Мақсатты анықтау.Ол пайдалылықтың негізін енгізуде маңызды болады. Кезінде Барух Спиноза әлемді билейтін мүдде деп атап көрсеткен екен.Ал Аристотельде мүдде туралы: игілік барлық жерде екі шартты сақтауды талап етеді Біріншісі-қандай қызмет болмасын ең соңғы мүддені дұрыс табу. Екіншісі-сол түпкі мүддені іске асыру үшін керекті құралдарды табу.
2) Мақсатқа жету жолдары. Мақсатқа жету жолында кәсіпкер жету құралдарын, әдістерін анықтауы қажет. Бұл тұрғыда пайда алу мен басқару сапасының өзара үйлесуінің қамтылуы қажет.
3) Мадақтау мен жазалау жүйесінің болуы. Мұнда жұмысты ұйымдастыруда шығармашалақ ықылас көрсеткені үшін марапаттау туралы айтылады. Жазалау-ықыластың жоқтығы үшін мәселені қою жөнінде болады. Кәсіпкер алдына жаңа мәселелерді іздеп қояды және оларды шешудің жолдарын іздейді. Бұл жағдайда ғылыми тәсіл қолданылады.
4) Басқару стилі. Мұнда кәсіпкерге төнетін қаіп-қатер де, адамдарды жұмысқа жұмылдыру, оларды марапаттау және тағы басқа факторлар да жатады.
5) Ұйымдастырушылық құрылым. Бұл жерде оның икемділігі туралы сөз болады,яғни оның негізгі объектісі-өндіріс болып табылады. Құрылым өндіріске қарағанда екінші болып, рынок жағдайына байланысты бағытталуы тиіс.
6) Кәсіпкерлік кәсіпорындардың айырмашылығы, яғни сонымен қатар, сандық сипаттары бары: жұмыскерлер саны, капиталдың жылдық айналымы, кәсіпорындардың шамалары.
7) Кәсіпкерлікті сипаттайтын негізгі қасиеттері- ол қызмет еркіндігі, субъектілердің тәуелсіздігі, сонымен қстар, кәсіпкерлік қызмет өрісінде тәуелсіздік.
8) Қандай басқару тәсілін таңдау қажеттілігі. Еркіндік өндіріс бағдарламасын қарастыруда көрінеді,мысалы бағдарлама, өндіріс жоспары.
9) Тәуекелдікке қатынасы. Жасағыштық тәуекел және тәуекелдік түрлерінің жиынтығының тепе-теңдігі болып саналады.
Енді кәсіпкерге тән сипаттарды анықтайтын болсақ ол келесідей болады:
- қызмет өрісін кәсіпшілік біліммен басқару;
- өндірістік-маркетингтік қызметті басқару үшін басқарушы білімі мен тәжірибесі болу;
- өзінің мүмкіндіктерін дұрыс бағалай білу және рыноктағы жағдайды ескеру, қаржы құралдарын тарта білу,
- экономикалық ойлау қабілеттілігі, құзыретті болу, іскерлік мәдениетті, тәжірибелі болу,
- өндірісті ұйымдастыруды білу, қойған мақсатқа жету үшін тәуекелге бару,
- талдай білу және рыноктің мүмкіндіктерін пайдалану, жаңашыл ойлар болуы.
Сонымен қатар кәсіпкерлік бірнеше белгілер мен қызметіне байланысты жіктелінеді:
біріншіден, көлемі бойынша:-шағын,орта,ірі;
екіншіден, меншік түріне қарай:-жеке, мемлекеттік және аралас;
үшіншіден, аумағы бойынша:-жергілікті, аймақтық, республикалық, халықаралық;
төртіншіден, салалық бағыты бойынша:-өнеркәсіптік, аграрлық, құрылыс, көліктік, саудалық, инфрақұрылымдық;
бесіншіден, атқаратын қызметтеріне байланысты:-өндірістік, коммерциялық, қаржылық, кеңестік;
алтыншыдан, ұйымдастырушылық-құқықтық формасы бойынша:
индивидуалды кәсіпкерлік, өндірістік кооперациялар;
толық серіктестіктер; -сенім серіктестіктері;
жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер;
біріккен кәсіпорындар формалары;,
акционерлік қоғамдар.
Ал жалпы экономикасы дамыған елдерде кәсіпкерлікті ұйымдастырудың үш негізгі нысанан кездестіруге болады: жеке шаруашылық, серіктестік, корпорациялар.
1) Жеке шаруашылық дегеніміз әрбір меншік иесі жеке өзі ғана шешім қабылдап, шаруашылықтың барлық ісіне жкек жауапкершілікті алатын, өндірісті ұйымдастыру болып табылады. Мысалы, 80-жылдар ортасында АҚШ-та 7 миллионға таяу жекеше шеруашылықтар болған.
Артықшылығы: барлық істің жүруіне меншік иесі -қожайынның толық бақылауы.
Кемшілігі: капитал мөлшерінің аздығы, шығын, зиян және тағы басқалары үшін жеке жауапкершілік.
2) Серіктестік дегеніміз-екі немесе бірнеше кәсіпкерлер кәсіпорын үшін бірге шешім қабылдап, бірге жауап беретін өндірісті ұйымдастыру түрі болып саналады. Мысалы, АҚШ-та 80-жылдардың ортасында 1 миллионнан астам серіктестік түрінде кәсіпкерлік болған.
Артықшылығы: капитал мөлшері жоғары, барлық серіктестіктер бірдей иелік етеді және шығын үшін де, зиян үшін де бірдей жауап береді.
Бұл кәсіпкерлік түрі көбінесе сауда, делдалдық қызметтерде, қызмет көрсету салаларында көбірек тараған, немесе көпшілік жағдайда ол өндіріске байланыссыз болады.
3)Корпорациялар акционерлік меншік негізінде ұйымдастырылады. Айырмашылығы: кәсіпкер жеке меншік пен жеке меншік иесінен бөлінген, оның қаржылық қызметі шектелген.
Артықшылығы: акцияларды сату арқылы едәуір капиталды іске қатыстыру мүмкіншілігі, корпорацияның иелері ешқандай материалдыжауапкершілікке тартылмайды.
Кемшіліктері: акция иелерінің барлығы бірдей корпорацияны басқару ісіне қатыса алмайды,салық жалпы табысқа салынуымен қатар әрбір акция иелерінің дивидендіне де салынады.
1.2 Кәсіпорын банкроттығы мен төлемқабілетсіздігінің пайда болу себептері
Банкроттық кәсіпорынның ұдайы өндіріс капиталының шаруашылық механизмінің балансының бұзылуынан, яғни оның қаржылық және инвестициялық саясатының тиімсіз болуынан туындайды.
Жалпы абсолютті төлемқабілетті кәсіпорын деп міндеттемелері жоқ және капиталының құрамы толық өзіндік капитал болып табылатын төлемқабілетті кәсіпорындар жатады. Кәсіпорынның төлемқабілетсіздігі міндеттемелердің мөлшеріне тура пропорционалды және пайда көлеміне кері пропорционалды болады.Сондықтан кәсіпорынның төлемқабілетсіздігінің негізгі себептеріне, 1-ден, пайда көлемінің төмендеуіне әсер ететін факторлар, 2-ден, міндеттемелердің өсуіне әсер ететін факторлар жатады .
Пайданың өсу деңгейінің бәсеңдеуі немесе оның абсолютты азаюы орын алады, егер:
-тауарбастылық жағдайда, яғни өнімнің сапасы қанағаттанарлықсыз, бағасы жоғары және оған қажеттілік деңгейі төмен болса, рынокта ол өніміне деген сұраныс азаяды;
-жіберілген өнімге төлемнің қайтарылмауының (невозврат) өсуі, яғни кәсіпорын сенімсіз сатып алушылармен байланыста болып немесе сатып алушыларды еріксіз таңдағанда орын алады;
-тыйым салу, квота, кедендік кедергілер, т.б. шектеулер орнату арқылы рынокты шектеу;
Ал міндеттемелердің озып өсуі келесі жағдайларда орын алады:
-кәсіпорынның тиімсіз ұзақмерзімді қаржылық салымдарды жүзеге асыруы;-кәсіпорынның өндіріс көлемі мен табысының өсуіне әкелмейтін, жұмыс істемейтін қорлармен жүктеуі; -кәсіпорын құралдары пайдаға қатысы жоқ есеп айырысулармен жүзеге асырылуы; -кәсіпорынның зиян шегуі;
Жоғарыдағы аталған төлемқабілетсіздіктің жалпы себептерінің жиыны мемлекет өндірісі мен нарыққа тәуелсіз өз міндеттемелері бойынша уақытылы есептесу қыиндықтарына душар болған барлық кәсіпорындарға тән.
Сонымен бірге, ақшалай ағымдарды жоспарлау мен басқарудың болмауынан жағдай қиындайды.
Жалпы төлемқабілетсіздіктің ерекше себептеріне 1-ден, нарық тапсырысынан артта қалушылық, яғни ұсынылатын ассортимент, сапа, баға, т.б. туралы айтуға болады; 2-ден, кәсіпорынның қанағаттанарлықсыз қаржылық басқарылуы, яғни оның міндеттемеге жүктелуі. Бұл жағдайда қаржылық басқару дертіне ұшырайды.
Сонымен қатар, банкроттықтың пайда болуының объективті және субъектвті себептері бар.
- Шаруашылық жүргізу жағдайын жасаудың объективті себептері:
-экономиканы реформалаудың нормативті және заң шығаратын базаларының, қаржылық, ақша, несие, салық жүйелерінің жетілмегендігі;
-инфляцияның аса жоғары деңгейі;
-фирманың құнды қағаздарының нарықтық құнының төмендеуі;
-бәсекелестіктің жоғары деңгейі және соның нәтижесінде пайда болған сәйкес келмейтін өндіріс шығындары төмендемей, өнім бағасының төмендеуі және сәйкесінше өндіріс шығынының төменемеуі;
- Шаруашылық жүргізуіне тікелей қатысты субъективті себептер:
-банкроттықты уақытында болжап және келешекте сақтану;
-жарнама, өтімділік жүйесінің болмауы сұранысты толық зерттемегендіктен сату көлемінің төмендеуі;
-өндіріс көлемінің төмендеуі;
-ұқсас бірақ сапасы жоғары өнімдерінің бағасына кейбір түрлердің бағаларының жақындауы;
-ақталмаған жоғары шығындар;
-өнімнің төменгі рентабельдігі;
-өндіріс циклының өте көлемді болуы;
-үлкен қарыздар мен өзара төлей алмаулар;
-ескі басқарма басшыларының нарықты құруға бейімделе алмауы, сұранысы жоғары өнімдерді шығаруда іскерлік танытпауы, инвестициялық, бағалық, қаржылық саясаттың тиімділік таңдай алмауы;
Кәсіпорындардың жаппай банкроттыққа ұшырауы жағымсыз әлеуметтік қиындықтарға соқтыруы мүмкін, сондықтан нарықтық экономикасы дамыған елдерде, оларды толық күйреуден қорғау мен алдын алудың белгілі мезанизмі қалыптасқан. Осы механизмнің негізгі элементтері мыналар:
-банкроттықты құқықтық реттеу;
-кәсіпорынның банкроттығы жайында актілерді жүзеге асыруға шешім қабылдау процестерінің нормативтік-әдістемелік, экономикалық, ұйымдық қамтамасыз етілуі;
-келешегі бар (перспективалы) тауар өндірушілерді қолдау мақсатында төлем қабілеті жоқ кәсіпорындарға мемлекеттік қаржылық көмек шаралары;
-банкроттық процедураға қатысушыларға экономикалық көмек көрсету;
-кең ауқымды қоғам үшін банкрот жайында ақпараттар жариялылығын қамтамасыз ету;
Реселік зерттеулер жоғарыдағы аталған факторлар жиынынан, яғни кәсіпорын дамуына кедергі келтіретін факторларды екі топқа бөледі: сандық және сапалық.
- Сандық, тәжірибеде сандық индикатор қолданылады, ол банкроттықты болжауға мүмкіндік беретін – «z-есебің, оның негізінде қаржылық көрсеткіштердің қатынасы өлшенген салмада болады:
“Z есебі” = айналым капиталы/активтер * 1,2 + бөлінбеген пайда/активтер *1,4 + өндірістік пайда/активтер * 3,3 + акцияның нарықтық құны/активтер * 0,6 + сату көлемі/активтер * 1; (1)
Банкроттықтың ықтималдығы:
“Z есебі” = 1,80 немесе аз жағдайда — өте жоғары;
“Z есебі” = 1,81-2,7 жағдайында жоғары;
“Z есебі” = 2,8 – 2,9 – мүмкін,
“Z есебі” = 3,0 және одан жоғары болса – ықтималдығы аз.
Z<1,81 – банкроттықтың жоғарғы ықтималдық аймағы;
Z>3,0 – банкроттықтың төмен ықтималдық аймағы;
- Банкроттықты болжайтын сапалық факторларға:
-қаржы есебінің нашарлығы және шығындарды қадағалау қабілетсіздігі;
-өнеркәсіптің құлдырауы;
-компания басшылығының тәжірибемсіздігі;
-ұзартылған міндеттемелерді өтей алмауы;
-кәсіпорынды қосымша қаржыландыруға қабілетсіздігі;
-коммерциялық тәукелдің жоғары деңгейі;
-нарықтық өзгерістерге жылдам бейімделуге қабілетсіздігі;
-коммерциялық тәуекелдің жоғары деңгейі;
-нарықтық өзгерістерге жылдам бейімделуге қабілетсіздігі;
-жеткіліксіз сападағы бухгалтерлік және қаржы есебі жүйесі;
-тұтынушылардың талап-тілектерінің өзгеруіне сәйкес өндірісті бейімдеуге қабілетсіздігі;
Кәсіпорынның банкроттық ықтималдығын болжау үшін нарықтық экономикасы дамыған шет елдерде жай және айрықша акциялардың нарықтық құны, қаржылық шаруашылық қызметтің нәтижелері туралы есеп және кәсіпорын балансының негізінде есептелетін Э. Альтманның көп факторлы моделі кеңінен қолданылады.
Бұл модель 1968 жылы болжаудың бас факторлы моделі ретінде пайда болған. Осы модельді жасау барысында Э. Альтман 66 өнеркәсіп орындарын зерттеген, оның жартысы банкроттыққа ұшырап, жартысы табысты болған. Ол мүмкін болатын банкроттықты болжау үшін ұжымды болып келетін 22 талдау коэффициентін зерттеген.
Банкрот болған америка фирмаларының қаржылық жағдайын, гүлденіп оөсіп келе жатқан кәсіпорындар көрсеткіштерімен салыстыра отырып, олардың банкроттық ықтималыдығына байланысты дәрежесін және салмақтық коэффициентісін анықтап, бас негізгі көрсеткішті шығарған. Э. Альтманның жалпы түрдегі моделі (несие қабілеттілік индексі) мынадай:
Z = 1,2 + К1 + 1,4К2 + 3,3К3 + 0,6К4 + 1,0К5 (2)
Мұндағы; К1 = меншікті айналым қаражаттар/активтер;
К2 = бөлінбеген табыс/активтер;
К3 = пайыз бен салық төлуге дейінгі табыс/активтер;
К4 = акцияның нарықтық құны/активтер;
К5 = өткізуден түскен табыс/активтер;
Z индексінің шекті мәні статистикалық сұрыптау мәліметтері бойынша Э. Альтманның есептеуінше 2,675 болды. Осы өлшеммен нақты кәсіподақ үшін есептелген несие қабілеттілік индексінің мәні салыстырылады.
Бұл кәсіпорындар арасында шек коюға және болашақта (2-3 жыл) біреулерінің банкроттыққа ұшырап (z < 2,675 болғанда) және (z>2,675 болғанда) басқалардың қаржылық жағдайы тұрақтануы жөнінде пікір айтуға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар 1977 жылы Э. Альтман 7 факторлы моделін ұсынды, ол модельдің дәлдігі 70% дейін болды және банкроттықты бос жылға жоспарлауға мүмкіндік береді. Бұл жеті факторлы модель келесі көрсеткіштерді қамтиды.
-активтердің рентабельбілігі;
-пайданың динамикасы;
-несие бойынша пайызды өтеу коэффициенті;
-ағымдағы өтімділік коэффициенті;
-автономия коэффициенті;
-жиынтық активтер;
Бұл модельдің құндылығы өте дәлдігінде, бірақ қолданылуына ақпараттық жетіспеушілігі қиындық туғызады (талдау есебінің мәліметтері қажет, ал ол сыртқы пайдаланушыларда жоқ).
Сонымен бірге банкроттыққа сыртқы және ішкі факторлар әсер етеді. Сыртқы факторларға халықаралық, ұлттық, рыногтық, ал ішкі факторларға фирманың бәсекелестік ортасы, қызмет принципі, ресурстар мен оларды пайдалану, маркетингтік стратегиялар мен саясаты және қаржы менеджменті жатады. Сыртқы факторлар:
1.Халықаралық факторлар.
1.1.Жалпыэкономикалық: -экономикалық даму циклдылығы;
-дүниежүзілік қаржы жүйесінің жағдайы;-транұлттық банктердің қаржы саясаты;
1.2.Халықаралық саясаттың тұрақтылығы:-халықаралық келісім-шарт жасасу; -еркін экономикалық аймақтар құру;-тарифтік келісімдер;
-халықаралық маркетингі.
1.3.Халықаралық бәсеке:-бірлескен кәсіпорындар құру;-лицензиялық сауда;-фирмлық бәсекенің нарықтығы үлесін арттыру;
2.Ұлттық факторлар.
2.1.Саяси:-қаржы жүйесінің жағдайы;-меншікке деген қатынас;-мемлекеттік жер саясатының принциптері;-мемлекеттің кәсіпкерлікке қарым-қатынасы;-салық саясаты;-монополизмді шектеу;-бәсекені қолдау;-тұтынушылар мен кәсіпкерлерді құқын қорғау шаралары;
2.2.Экономико-демографиялық факторлар:-халықтың табысының деңгейі;-сатып алушылардың қабілеттілік денгейі;-несие алу мүмкіндігі;-кәсіпкерлік белсенділігі;
3.Рыногтық факторлар.
3.1.Психологиялық:-тұтынушылардың таңдауы, талғамы, әдеттері мен дәстүрлері, тұтынушы нормасы;
3.2.Ғылыми-технологиялық:-технологиялық жаңалықтар;-өнімнің бәсекелік қабілеттілігі; (денгенмен банкроттықтың ең күшті сыртқы факторы технологиялық өзгерулер-ірі ғылыми-технологиялық қозғалыстар болып саналады). Ішкі факторлар:
1.Фирманың бәсекелік ортасы:-саланың қызметінің мақсаты;-дәстүрлер, репутация және имидж;-персоналдың біліктілік құрамы;-нарықтағы үлесі және циклдық кезеңдері.
2.Қызметтің принциптері:-меншік формасы;-басқарудың ұйымдастырушылық формасы;-инновациялық қызмет;-өндірісті басқару жүйесін ұйымдастыру;-өндірістің диверсификациясы.
3.Ресурстар мен оларды пайдалану:-өндірісітің әдістері мен құрылымын жетілдіру;-өндірістік циклдың ұзақтылығы;-өндірістік қорладың денгейі;-қаражаттар айналымы.
4.Маркетингтік стратегиялар мен саясаты:-нарықты сегменттеу;-тауар саясаты;-баға саясаты;-өткізу, сату саясаты;-стратегиялық мақсаттар мен сатуды болжау.
5.Қаржы менеджменті:-баланстың құрылымы;-төлемқабілеттілік;-өтімділік;-капиталдың құны.
Сонымен қатар келесі сызбада ұйымдағы банкроттықтың субьективті және обьективті себептері көрсетілген.
|
|||||
Сызба-1 Ұйымдағы дағдарыстың субьективті және обьективті себептері.
Жалпы төлемқабілетсіздіктің ерекше себептеріне 1-ден, нарық тапсырысынан артта қалушылық, яғни ұсынылатын ассортимент, сапа, баға, т.б. туралы айтуға болады; 2-ден, кәсіпорынның қанағаттанарлықсыз қаржылық басқарылуы, яғни оның міндеттемеге жүктелуі. Бұл жағдайда қаржылық басқару дертіне ұшырайды /5,9б/.
Кәсіпорынның дәрменсіз, төлемқабілетсіз қызмет атқаруы келесі факторларға байланысты:
- Акция қаражаттырының қозғалысының жалпы міндеттемелерге қатынасын көрсететін көрсеткіштің айтарлықтай шамасы;
- Төмен рентабельдік
- Тұрақсыз табыс
- Акционерлік қоғамдық акциясының бағасы бірден төмендеуі;
- Дивиденд төлемдерінің азаюы;
- Тұрақты шығындардың жалпы шығындарға қатынасының жоғарғы көрсеткіші;
- Акцияның нарықтық құны мен оның баланстық құны арасындағы айырмшылықтың орны алуы;
- Айналымнан тыс активтердің қажетті деңгейін қолдауда қабілетсіздік таныту
- Қарыз міндеттемелерінің жоғарғы мөлшері;
Ал сапалық факторларына:
1.Қаржы есебі жүйесінің нашарлығы және шығындарды бақылауға қабілетсіздігі;
- Басшылық тәжірибесіздігі
- Міндеттемелерін уақытылы өтей алмау;
- Заңсыз іс-әрекеттердің орын алуы;
- Кәсіпорынды басқаруда бөліксіздік таныту;
- Қосымша қаржылану көздерін алуға кәсіпорынның қабілетсіздігі;
- Басшылықтың сыртқы ортадағы өзгерістерге тез бейімделе алмауы;
- Бухгалтерлік және қаржы есебінің жеткіліксіз сапалы жүйесі;
- Қарыз келісім-шарттарын жиі қарау;
- Жалға беру мен жалға алу келісім-шарттарын жиі құрастыру;
Америка Құрама Штатында кәсіпкерлікті тұрақты түрде мемлекеттік қолдауға ие. Әр түрлі мемлекеттік реттеулер мен қолдау шаралары құқықтық базаға негізделген. Солардың бірі “шағын бизнес туралы заң”. Америка Құрама Штатының когрессінде шағын бизнес проблемаларымен екі комитет айналысады.
Федералдық деңгейде шағын бизнес әкімшілігі қызмет атқарады. Әкімшіліктің басты функциясы-шағын бизнесті жан-жақты қолдау.Әрбір штатта әкімшіліктің аймақтық бөлімдері жұмыс істейді. Аймақтық бөлімшелер шағын бизнес субъектілеріне нарық туралы ақпарат береді, оның мәселелерін шешуге көмектеседі.
Сонымен қатар, Америка Құрама Штатының кәсіпкерлік саясатының негізгі бағыттарының бірі-ол қаржы түсімдерін реттеу болып табылады. Ол екі бағытта жүзеге асырылады:
1)бюджеттен мақсатты бағытталған субсидиялар;
2)қаржыландыру үшін жеке капиталдарды тарту;
Бұл бағытты іске асыруда АҚШ-та Шағын Бизнестің Әкімшілігі құрылған және ол шағын кәсіпкерлікке қаржылық,кеңестік,материалдық көмектеседі, кәсіпкерлерді оқыту мен дайындауды жүзеге асырады.Шағын Бизнес Әкімшілігі шеңберінде келесі бағдарламалар жүзеге асырылады:
1) халықаралық саудада көмек;
2) ғылыми-техникалық зерттеулер;
3) әйел-кәсіпкерлерге көмектер;
4) ардагер-кәсіпкерлерге көмек көрсету жұмыстары;
5) ұлттық кәскерлікті дамыту және т.б.
ΙΙ-ТАРАУ. «Алтын жіп» АҚ-ның шаруашылық қызыметі мен банкроттық мүмкіндігіне анализ
2.1 касіпорынның технико-экономикалық мінездемесі
«Алтын жіп» АҚ трикатажды өндіріске орта нөмірлі мақта қағазды тоқыманы өндіретін маманданған кәсіпорын болып табылады.
Кәсіпорын 1942 жылы Мәскеу аймағындағы Реутовский және Краснополянский тоқыма мақта фабрикаларының құрал – жабдықтарының негізінде құрылды. Алғашында кәсіпорын шет елдік «Говард-Булло» мен «Платт» фирмалардың 1895-1905 жылдары шыққан, қуаттылығы 12 мың тоқыма құрайтын, тоқыманың шығарылымы 222 тоннадан аспайтын, құрал – жабдықтарымен жабдықталған еді.
«Алтын жіп» АҚ – дағы жұмыстар үнемі жаңа құрал – жабдықтардың, механизацияның және өнімнің автаматизациясы арқылы жүргізіледі.
Технико-экономикалық көрсеткіштердің динамикалық өзгерістері 1- кестеде көрсетілген.
1- кесте. «Алтын жіп» АҚ 2004-2005 жылдарға арналған технико-экономикалық көрсеткіштері
|
№
|
Көрсеткіштер |
Өлшем бірлігі |
2004 ж |
2005 ж |
Ауытқу |
|
1 |
Өткізілген өнімнен түсетін табыс |
мың. тг |
18022,6 |
25564,5 |
141,8 |
|
2 |
Өткізілген өнімнің өзіндік құны |
мың. тг |
20685,5 |
23449,6 |
113,4 |
|
3 |
Жалпы табыс |
мың. тг |
(-2662,9) |
2114,8 |
— |
|
4 |
Кезең шығындары |
мың. тг |
12197,3 |
11368,9 |
111,5 |
|
5 |
Таза табыс |
мың. тг |
(-10036,2) |
(-5687,0) |
— |
|
6 |
Негізгі құралдардың орташа жылдық құны |
мың. тг |
50141,7 |
37045,4 |
73,9 |
|
7 |
Еңбек ақы қоры |
мың. тг |
61555,3 |
76090,3 |
123,6 |
|
8 |
Жұмысшылардың орташа саны |
адам |
353 |
321 |
90,9 |
|
9 |
Бір жұмысшының орташа айлық еңбек ақысы |
тг |
14531 |
19753,4 |
125,7 |
|
10 |
Өткізілген өнімнің 1 тг шығыны |
тг |
1,14 |
0,92 |
80,0 |
|
11 |
Бір жұмысшының еңбек өнімділігі |
мың. тг |
51,05 |
79,64 |
144,3 |
|
12 |
Жұмыскерлер саны |
адам |
60 |
59 |
1 |
1-ші кестеде көрсетілгендей 2005 жылы 2004 жылмен салыстырғанда өнімді өткізуден тускен табыс 7541,9 мың теңгеге өскен,ол 41,8% құрайды. Өнімнің өзіндік құны 2005 жылы 2764,1 мың теңгеге немесе 13,4% — ға өскен, ол 23449,6 теңге. Сонымен қатар жалпы табыстың өскен, ол 4777,7 мың теңгеге өскен, яғни 2114,8 мың теңге, сонымен қатар кезең шығындары да 11368,9 мың теңгеге , яғни 11,5% — ға өсті. Негізгі құралдардың орташа жылдық құны 37045,4 мың теңгеге төмендеген. Анализ көрсеткендей жұмысшылар саны 32 адамға және жұмыскерлер саны 1 адамға азайған.
2004 жылы жұмысшылардың жалпы саны 353 адам, ал 2005 жылы -321 адам, немесе 9,1%-ға төмендеді.
Сонымен қатар 2005 жылы 2004 жылмен салыстырғанда 1 жұмысшының еңбек өнімділігі 132,92 немесе 44,3%- ға өсті. Еңбек ақы қоры 1454 мың теңгеге жоғарылады, яғни 23,6% -ға өсті. Орташа айлық еңбек ақы 2004 жылмен салыстырғанда 11535,0 теңгеге өсті, яғни ол 123,6%.
Жұмыстың қортындысы мен өндіріске кеткен шығындарды 1 теңгеге кеткен шығындардан көре аламыз. Бұл көрсеткіш 2004 жылғы 1,14 теңге, ал 2005 жылы 0,92 болды, яғни -0,22 теңгеге немесе 20%- ға төмендеген.
Негізгі капиталдың қолданылу деңгейі, бір жағынан технологиялық саясаттың прогрессивтілігімен, ал екінші жағынан өнімнің шығарылу технологиясымен анықталады. Мұндай жағдайда басшылыққа, ең алдымен негізгі қорлардың қалай қолданылып жүргенін анықтау қажет.
Бұл көрсеткіштерді жүзеге асыру үшін негізгі капиталды қолдануға біртұтас жүйе құрылған.
Бұл көрсеткіштердің ең маңыздысы қор қайтарымдылығы, қор сиымдылығы. Қор қайтарымы өнімді өткізіден түскен табысты негізгі қорлардың орташа жылдық құнына қатынасымен анықталады.
2-кесте 2004-2005 жылға негізгі капиталдың қолданылу көрсеткіштері
|
№ |
Көрсеткіштер |
Өлшем бірлігі |
2004 ж |
2005 ж |
Өсу қарқыны % |
|
1 |
Қор қайтарымдылық |
Тенге |
0,35 |
0,69
|
191,7 |
|
2 |
Қор сйымдылық |
Тенге |
2,78 |
1,44 |
52,2 |
|
3 |
Қормен қарулану |
Тыс.тенге/адам |
835,7 |
627,9 |
75,1 |
|
4 |
Тозу коэффициенті |
% |
60,5 |
60,5 |
100 |
|
5 |
Жарамдылық коэффициенті |
% |
39,5 |
39,5 |
100 |
«Алтын жіп» АҚ- дағы қор қайтарымы 2004 жылы 0,35 теңге, ал 2005 жылы 0,69 теңге. Қор қайтарымының өсуі кәсіорынның даму деңгейін көрсететі. Қор қайтарымының көрсеткіші басшылыққа пайданың көлемін анықтауға көмектеседі. 2005 жылы 2004 жылға қарақанда 1 теңгеден түскен табыс 33 тиынға өскен. Алайда, техникалық саясаттың өндірілуіне бұл жеткілікті емес. Сонымен қатар, қор сиымдылығын да анықтау керек, яғни 1 өнімнің бірлігіне қанша негізгі қорлардың қажет екенін көрсетеді. Қор сиымдылығы қаржы салыдарымен және оның өсуімен байланысты. Қор сиымдылығы 2004 жылы 2,78 теңге, ал 2005 жылы 1,44 теңге болды. Өнімнің қор сиымдылығы төмендеген жағдайда, алайда тұрақты табыстың өсуі кезінде капитал салымдарының үнемделуі байқалады.
Ары қарай «Алтын жіп» АҚ- ның кадрлар ағымын қарастырамыз.
3- кесте. 2004-2005 жылдардағы «Алтын жіп» АҚ-ның кадрлар ағымының көрсеткіштері.
|
№ |
Көрсеткіштер
|
Өлшем бірлігі |
2004 ж |
2005 ж |
Ауытқу (+,-) |
|
1 |
Жұмысшылардың орташа жылдық саны |
адам |
353 |
321 |
-32 |
|
2 |
Қабылданған жұмысшылар |
адам |
— |
— |
— |
|
3 |
Шығарылған жұмысшылар |
адам |
85 |
36 |
49 |
|
4 |
Қабылдау коэффициенті |
% |
— |
— |
— |
|
5 |
Шығару коэфициенті |
% |
24 |
11 |
46 |
2004 жылы кәсіпорын 85 адмды жұмыстан босатқан, ал 2004 жіне 2005 жылдары жұмысқа ешкімді қабылдамаған. 2005 жылы кәсіпорын
49%-ға аз адамды жұмыстан шығарды, яғни ол 36 адамды құрайды.Жұмыстан шығару коэффициенті 2004 жылы 24%-дан 2005 жылғы 11%-ға төмендеген, яғни ол 46%.
2.2 «Алтын жіп» АҚ –ның банкроттыққа ұшырау қаупі және қаржылық жағдайын талдау
Бұл бөлімде «Алтын жіп» АҚ – ның банкроттыққа ұшырау мүмкіндігі және қаржылық жағдайына диагностика жүргіземіз.
Нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпорынның қаржылық жағдайын анализдеу маңызды роль атқарады. Бұл мынаған байланысты, кәсіпорын тәуелсізденеді және жеке меншіктер ,жұмысшылар, комерциялық серіктестіктер алдында өндірістік кәсіпкерлік қызыметі бойынша жауапкершілікте болады. Нарық жағдайындағы қаржылық анализдің көп тараған әдісі — әртүрлі қаржылық коэффициенттерді төрт топта қарастырамыз:
- мүліктік жағдайын бағалау
- жұмыс белсендігін бағалау
- қаржы тұрақтығын бағалау
- кәсіпорынның табыстылығын бағалау
Кәсіпорынның қаржы тұрақтығын бағалау үшін объективті , ғылыми негізделген және оптималды басқармашылық, өндірістік және әсіресе қаржылық жағдайын талдау керек. Терең және нақты талдау базасы болған жағдайда ғана кәсіпорынның қызыметін объективті бағалауға, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығынкүшеитетін және оның жұмыс белсенділігін арттыратын басқармашылық шешімдер беруге болады.
5 – кесте Кәсіпорынның мүліктік жағдайын бағалау
|
№ |
Көрсеткіштер |
2004 ж |
2005 ж |
Нормалық мәні |
|
1 |
Өндістік мүлік коэффициенті |
1,6812 |
1,6219 |
>=0,5 |
|
2 |
Активтердің мабилділік және мобилді құралдар коэффициенті |
0,4222 |
0,4541 |
<0,5 |
|
3 |
Негізгі құралдардың құн коэффициенті |
0,7306 |
0,8319 |
<0,5 |
|
4 |
Негізгі құралдардың тозу коэффициенті |
0,5778 |
0,5459 |
<0,5 |
|
5 |
Мобилді активтер коэффициенті |
0,6054 |
0,6055 |
>0,5 |
Бесінші кестеде кәсіпорынның мүліктік жағдайын бағалау көрсетілген. Мұнда 1– ші өндіріске бағытталған мүлік коэффициенті қарастырылған :
0.57. Талданып отырған кәсіпорында бұл коэффициент деңгейі 2004 жылы 1,6812, 2005 жылы 1,6219 –ды көрсетті. Бұл көрсеткіштің мәні талданып отырған кезеңнің нормативті деңгейіне тең.
Бұл көрсеткіштен кейін баланыс валютасын дағы ағымды активтердің бөлігін анықтау қажет.Кәсіпорын активтерінің мобилділік коэффициентінің өсуі ол ағымдағы активтер құнының кәсіпорынның барлық мүлкінің құнына қатынасына тең.
Біздің кәсіпорында бұл коэффициент деңгейі 2004 жылы 0,4222, ал 2005 жылы 0,4541-ді құрағанын көрсетеміз. Бұл коэффициент сәл ғана өсті. Кәсіпорын активтерінің орналастыру тиімділігін көрсететін келесі көрсеткіш – кәсіпорын активтерін орналастыру коэффициенті болып табылады. Ол мабилді және мобилденген құралдар қатынасымен есептелінеді.
Ол ұзақ мерзімді активтер құны мен сонымен ағымдағы активтер құнының айырмашылығымен анықталады. Өндірістік кәсіпорындарда бұл коэффициент деңгейі 0,5 – тен кем болмауы керек . Талданып отырған кәсіпорында оның деңгейі 2004 жылы 0,7306; 2005 жылы 0,8319 . Бұл коэффициенттің деңгейінің өсуі мобилденген құралдарға қарағанда мобилді құралдар қарқынының өсуіне байланысты болады.Біздің кәсіпорында бұл коэффициент аптималды мәнге ие, бірақ 2005 жылы сәл төмендегенін көреміз . Нарықтық қатынастар жағдайында кәсіпорын қызыметі және оның дамуы жеке капитал, яғни өзін — өзі қаржыландыру көздеріне байланысты жүргізіледі. Жеке капиталдың жетіспеушілігіне баиланысты жағдайда ғана кәсіпорын заёмды құралдарды тартады. Бұл жағдайда сыртқы заёмдық бұлақтардан қаржының тәуелсіздігі маңызды. Бірақ ол мүмкін емес жеке капиталдың фактылық мөлшерін құру ғана емес, капиталдың жалпы соммасының шекті салмағын анықтау қажет. Бұл көрсеткіш әр түрлі аталады(жекеменшік коэффициенті, тәуелділік коэффициенті, автаномдық коэффициент) , бірақ оның мағынасы біреу ғана – ол бойынша бірнеше кәсіпорын , заёмды құралдардан тәуелсіз, жеке құралдармен қызымет ете алады. Бұл коэффициенттің жеткілікті деңгейі 0,5 – 0,6 – ға тең. Біздің жағдайда бұл коэффициент деңгейі 2004 және 2005 жылдары олардан асады, яғни 0,8833 -0,758. Ол кәсіпорынның қаржысының тұрақты екенін көрсетеді. Зерттелініп отырған кәсіпорында ол коэффициент 2004 жылы 0,1167, 2005 жылы 0,242 –ге тең. Бұл тәуелділік коэффициенті мөлшерленген мәннен едәуір төмен .
Осы кәсіпорынның қаржы тұрақтылын көрсететін басқа да коэффициенттер , 6 – шы кестеде көрсетілген.
Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын мінездейтін келесі көрсеткіш – қаржыландыру коэффициенті болып табылады. Бұл коэффициент деңгейі жоғарлаған сайын банктер және инвесторлар үшін қаржыландыру сенімдірек болады. Бұл коэффициент кәсіпорынның қай бөлігі жеке құралдармен және қай бөлігі заёмдық құралдармен қаржыландыратынын кқрсетеді. Бұл коэффициенттің бірден төмендеуі, кәсіпорынның төлем қабілеттілігінің төмендегенін көрсетеді,яғни кредит алуды қиындатады. Біздің кәсіпорынның қаржыландыруы коэффициенті 2004 жылы 7,7525, 2005 жылы 3,1329 – ға жетті.
6 – кесте «Алтын жіп» АҚ қаржы тұрақтылығын бағалау.
|
№ |
Көрсеткіштер |
2004 ж |
2005 ж |
Нормалық мән |
|
1 |
Тәуелсіздік коэффициенті |
0,8833 |
0,7580 |
0,5-0,6 |
|
2 |
Тәуелділік коэффициенті |
0,1167 |
0,2420 |
0,4-0,5 |
|
3 |
Қаржыландыру коэфициенті |
7,5725 |
3,1329 |
>1 |
|
4 |
Заёмды және жеке құралдар коэффициенті |
0,1321 |
0,3192 |
<1 |
|
5 |
Инвестициямен жабылу коэффициенті |
0,8833 |
0,7580 |
Қалыпты 0,9 ; қатерлі 0,75 |
|
6 |
Инвестициялау коэфициенті |
0,6032 |
0,5479 |
>=0,5 |
|
7 |
Ұзақ мерзімді заемді құралдар тарту коэффициенті |
0,0000 |
0,0000 |
|
|
8 |
Икемділік коэффициенті |
0,3459 |
0,2799 |
>=0,5 |
|
9 |
Жеке көздермен құрылған запастар коэффициенті |
1,2193 |
0,7771 |
>=0,6-0,8 |
|
10 |
Қысқа мерзімді қарыздар коэффициенті |
1,0000 |
1,0000 |
— |
|
11 |
Кредиторлық қарыздар коэффициенті |
0,0386 |
0,0520 |
— |
|
12 |
Дебиторлық және кредиторлық қарыздар қатынасы коэффициенті |
28,9686 |
7,7034 |
2\1 |
Батыс фирмаларында қаржыландыру коэффициентіне қарсы көрсеткіш заёмды және жеке құралдардың қатысты коэфицентті кеңінен қолданылады. Бұл коэффициент жеке құралдардың бір теңгесіне салынған, қанша заёмды құралдар тартылғанын көрсетеді. Бұл көрсеткіштің мөлшері шектеулі — /с1 . Зерттеліп отырған кәсіпорында бұл көрсеткіш 2004 және 2005 жылдар бойынша оптималды мағынаға ие.
Кәсіпорынның дербестілігін сипаттайтын тағы бір маңызды көрсеткіш – қаржы тұрақтылық коэффициенті . Бұл коэфицент кәсіпорынның жеке және ұзақ мерзімді заёмдық құралдарының көлемін көрсетеді. Мөлшерлі мағынасы 0,9. Оның 0,75 – ке төмендеуі оның критикалық шегі болады. Талданыып отырған кәсіпорында бұл коэффициент критикалық деңгейден сәл төмен.
Капитал құрылымының оптималды қалыптасуын анықтау үшін инвестициялау коэффициенті қолданылады. Ол жеке капиталдың негізгі құралдарға қатынасына тең. Біздің мысалда ол 2004 жылы 0,6032, 2005 жылы 0,5479 – ға тең.
Талдау барысында жеке капиталдың абсолюттық көлемін анықтап қана қоймай , оның жеке капиталдағы үлес салмағын да анықтау керек . Ол кәсіпорынның жеке капиталының қай бөлігі мобилді формада екендігін көрсетеді. Бұл коэффициенттің оптималдық мөлшері 0,5 – ке тең. Біз қарастырып отырған кәсіпорында бұл коэффициент 2004 жылы 0,3459 , 2005 жылы 0,2799 – ға тең , бұл мөлшерлі мәнге мүлдем сәйкес емес.
Енді кәсіпорынның табыстылығын бағалайтын көрсеткіштерді талқылайық. Бұл көрсеткішке кәсіпорын қызыметінің тиімділігін мінездейтін көрсеткіш — табыстылық көрсеткіші болып табылады.
7 — кесте. «Алтын жіп» АҚ –ның табыстылығын бағалау.
|
№ |
Көрсеткіштер |
2004 ж |
2005 ж |
|
1 |
Кәсіпорын активтерінің табыстылығы |
-0,1558 |
-0,0842 |
|
2 |
Негізгі өндірістік қорлар табыстылығы |
-0,0267 |
-0,0151 |
|
3 |
Сату көлемі табыстылығы |
-0,1478 |
-0,0827 |
|
4 |
Өткізілген өнім табыстылығы |
-0,5569 |
-0,2225 |
|
5 |
Негізгі қызымет табыстылығы |
-0,4164 |
-0,2658 |
|
6 |
Біріктірілген капитал табыстылығы |
-0,1558 |
-0,0842 |
|
7 |
Жеке капитал табыстылығы |
-0,1764 |
-0,0842 |
|
8 |
Перманентті капитал табыстылығы |
-0,1764 |
-0,0842 |
|
9 |
Заёмды капитал табыстылығы |
-1,3358 |
-0,3479 |
Олар кәсіпорынның табыстылығын әр түрлі тұрғысынан өлшейді және нарықтық алмасу, экономикалық процеске қатысушылардың ойласуымен топталады. Табыстылық коэффициенті кәсіпорын табысының құрылуына бірден-бір әсер етуші фактор болғандықтан, олар салыстырмалы талдаудың және кәсіпорынның қаржылық жағдайын бағалаудың негізгі элементі болып табылады. Зерттеліп отырған кәсіпорында табыстылық коэффициенті 2005 жылы айтарлықтай өсті. Бірақ сату көлемінің табыстылығының өзі 0,0827 – ге дейін жетті. Бұл кәсіпорын қызыметінің тиімділігін және жұмыс белсенділігінің төмендегенін көрсетті.
Кәсіпорынның жұмыс белсендігін бағалау және талдау қаржылық талдаудың соңғы этапы болып табылады.
8 – кесте «Алтын жіп» АҚ – ның жұмыс белсенділігін бағалау
|
№ |
Көрсеткіштер |
2004 ж |
2005 ж |
Ауытқу % |
|
1 |
Капитал айналымдылық коэффициенті |
0,2798 |
0,3784 |
135,2 |
|
2 |
Жеке капиталдың айналымдылық коэффициенті |
0,3168 |
0,4992 |
157,6 |
|
3 |
Негізгі капиталдың айналымдылық коэффициенті |
0,1911 |
0,2735 |
143,1 |
|
4 |
Ағымдағы активтердің айналымдылық коэффициенті |
0,6628 |
0,8333 |
125,7 |
|
5 |
Ағымдағы активтердің күндік айналымы |
543,1 |
432,0 |
79,5 |
|
6 |
Материалды айналым құралдарының айналымдылық коэффициенті |
0,4209 |
0,5020 |
119,3 |
|
7 |
Дебиторлық қарыздардың айналымдылық коэффициенті |
1,6452 |
2,8259 |
171,8 |
|
8 |
Дебиторлық қарыздардың орташа мерзімі |
0,5422 |
0,8552 |
157,7 |
|
9 |
Кредиторлық қарыздардың айналымдылық коэффициенті |
664,0 |
420,9 |
63,4 |
|
10 |
Кредиторлық қарыздардың орташа мерзімі |
5,1131 |
11,2184 |
219,4 |
|
11 |
Ақша қаражаттарының айналымдылвық коэффициенті |
70,4 |
32,1 |
45,6 |
|
12 |
Ақша қаражаттарының айналым ұзақтығы |
0,7291 |
1,5326 |
210,2 |
|
13 |
Пермонентті капиталдың айналым жылдамдығы |
493,8 |
234,9 |
47,6 |
|
14 |
Дайын өнімнің айналымдылық коэффициенті |
0,3168 |
0,4992 |
157,6 |
Құралдардың айналымдылық жылдамдылығына байланысты кәсіпорынның жұмыс белсенділігінің анықталады. Жұмыс белсенділігін талдау әртүрлі қаржы айналымдылық коэффициенті және деңгейлерін зерттеумен тікелей байланысты.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайы активтерге салынған құралдардың қаншалықты тез айналатындығына тікелей тәуелді.
8 – ші кестеде жұмыс белсенділік көрсеткіштері есептелген .
Біріншіден, капитал айналымдылық коэффициенті көрсетілген . Ол кәсіпорынның барлық капиталының айналым көлемін, барлық ресурстарды қаншалықты тиімді пайдаланғандығын көрсетеді. Біздің кәсіпорында капитал айналымдылығы 2004 жылы 0,2798, 2005 жылы 0,3784 рет айналған.
Негізгі құралдар айналымдылығы кәсіпорынның негізгі құралдардың пайдалану тиімділігін көрсетеді. Біздің кәсіпорын бойынша қор қайтарымдылық коэффициенті 43,1 %-ке өсті, 2004 жылы 0,1911, 2005 жылы 0,2735. Коэффициент жоғарлаған сайын, есептеу кезеңіндегі кемшіліктер төмендейді.
Айналымдағы активтердің немесе айналым құралдарының айналымдылық коэффициентін талдайық. Бұл коэффициент 2004 жылы 0,6628, 2005 жылы 0,8333 – ке тең, сонда айналым активтерінің айналымдылығы 0,17-ге өсті.
Айналым активтерінің бір айналым ұзақтығы , қарастырылып отырған кәсіпорында 2004 жылы 543,1 күн, 2005 жылы 432 күн.
«Алтын жіп» АҚ –ның қаржылық коэффициенті айтарлықтай жақсы емес. Сондықтан біз «Алтын жіп» АҚ –на банкроттық кезеңнің басталуын талдайық.
9 кесте «Алтын жіп» АҚ – на банкротқа ұшырау қаупі
|
Көрсеткіштер |
Екі фактолық модель |
Z – Альтман есептеуі |
Таффлер әдісі |
Сайфуллин әдісі |
Зайцева әдісі |
Кавалев әдісі |
Вищняков әдісі |
|
2004 жыл |
-3,4910 |
4,7845 |
0,3484 |
1,4047 |
0,1907 |
250 |
64,3242 |
|
2005 жыл |
-2,3887 |
2,3366 |
0,3156 |
0,9412 |
0,2258 |
127 |
34,0354 |
Екі факторлы жәй әдіске байланысты , (Z) нәтиже кері, 2004 – 2005 жылдарға банкротқа ұшырау қаупі үлкен емес. Z мәні банкротқа ұшырау қаупінің аз екендігін көрсетті. Егер Z <0 болса, банкротқа ұшырау қаупі 50% — ке төмен 2004 жылы «Алтын жіп» АҚ – да ол 2005 жылға қарағанда төмен болды.
Альтман есептеу әдісі бойынша 2004 жылы банкротқа ұшырау қаупі төмен, 2005 жылы ол айтарлықтай жоғары.
Таффлер әдісі бойынша кәсіпорынның 2004 және 2005 жылдары да ұзақ мерзімді перспективалары айтарлықтай жаман емес.
Саифуллин әдісі бойынша 2004 жылғы нәтиже қанағаттандырарлықтай, бірақ 2005 жылы ол айтарлықтай төмен.
Зайцева әдісі бойынша банкроттықтың кешенді коэффициентінің мөлшерімен салыстырады. Осыған байланысты 2004 – 2005 жылдар бойынша банкротқа ұшырау қаупі өте жоғары.
Кавалев әдісі бойынша кәсіпорынның қаржылық жағдайы жақсы, егер ол жүзден асса, ал егер 100 төмен болса, ол қауіп төндіреді. «Алтын жіп» АҚ – ның қаржылық жағдайын мына әдіспен есептеу қолайлырақ.
10 кесте «Алтын жіп» АҚ – ның 2005 жылдың басы мен соңына баланс құрылымын бағалау
|
№ |
Көрсеткіштер |
Жыл басына |
Жыл соңына |
Коэффициент мөлшері |
Мүмкін шешімдер |
|
1 |
Ағымдық ликвидтік коэффициент |
3,6191 |
1,8769 |
2,0 |
Баланс құрылымы жыл басында қанағаттандырады, ал жыл соңында қанағаттандырмайды |
|
2 |
Жеке құралдармен қамтамас етілу коэффициенті |
0,7237 |
0,4672 |
0,1 |
|
|
3 |
Төлем қабілеттілігінен айырылу коэффициенті |
1,8471 |
Х |
|
Кәсіпорын үш айдың ішінде төлем қабілеттілігінен айрылмайды |
|
4 |
Төлем қабілеттілігін қайта қалыптастыру коэффициенті |
Х |
0,349 |
1 |
Кәсіпорында 6 айда Төлем қабілеттілігін қайта қалыптастыру мүмкіндігі жоқ |
Бұл кестеден кәсіпорынға банкроттық қауіп төнгенін көреміз. 2005 жылдың басына кәсіпорынның баланс құрылымы қанағаттанарлықтай, өйткені ликвиттік коэффициенті 2 — ден жоғары, жеке құралдармен қамтамассыз етілу коэфиценті 0,1 –ден төмен . Сондықтан кәсіпорын үш айдың ішінде төлем қабілеттілігінен айрылмайды.
2005 жылдың соңына кәсіпорын баланстық құрылымы қанағаттандырарлықтай емес. Өйткені ликвиттік коэффициенті 2 – ден төмен. Кәсіпорында 6 айда төлем қабілеттілігін қайта қалыптастыру мүмкіндігі жоқ.
Осы көрсеткіштердің нәтижелері бойынша кәсіпорынның төлем қабілеттілігінің төмендегенін көреміз.
Келесі кестеде төлем қабілетсіз кәсіпорынды көрсетеміз. Бұған: таза табыстың кері мөлшері, құралдардың тозу деңгейі, ағымдағы ликвиттік коэффциенті, айналым құралдарымен қамтамассыз етілу коэффициенті, аяқталмаған өндіріс деңгейі кіреді.
11 кесте Кәсіпорынның төлем қабілетсіздігін көрсететін қызмет көрсеткіштері
|
№ |
Көрсеткіштер |
Өлшем бірлігі |
2004 ж |
2005 ж |
Ауытқу % |
|
1 |
Таза табыс |
Мың. тг |
(-10036,2) |
(-5687,0) |
— |
|
2 |
Құралдардың тозу деңгейі |
% |
60,5 |
60,5 |
100 |
|
3 |
Ағымдағы ликвидтік коэффициент |
2 |
3,6191 |
1,8769 |
50 |
|
4 |
Жеке айналым капиталы мен қамтылу коэффициенті |
0,1 |
0,7237 |
0,4672 |
65,3 |
|
5 |
Аяқталмаған өндіріс |
Мың.тг |
159,2 |
2815,2 |
1768,3 |
«Алтын жіп» АҚ –ы өзінің төлем қабілеттілігін қайта қалпына келтіру мүмкіндігі жоқ, бухгалтерлік баланс құрылымы қанағаттандырылмаған, төлем қабілетсіз кәсіпорындар қатарына жатады. Сондықтан «Алтын жіп» АҚ – ның басшылығына кризиске қарсы басқару шараларын жедел және қарқынды түрде жүргізу қажет.
ΙΙΙ-ТАРАУ.КӘСІПОРЫНДЫ ҚАРЖЫЛАЙ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ САУЫҚТЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ
- Банкроттыққа қарсы стратегиялық жоспарлау
Банкроттыққа қарсы кәсіпорындарды басқаруда маңызды шаралардың бірі жаңа жоспарлау, стратегиямен байланысты жоспарларды жүзеге асыру қажеттілігі болып табылады.
Сондықтан «стратегиялық жоспарлауң ұғымы жаңа қоғамдық мәнге ие болуы деуге болады: нарықтық экономикада тек банкроттыққа қарсы жоспарлау бар, бірақ стратегияны жүзеге асыру, отандық кәсіпорындардың бәсеке қабілеттілігін және тиімділігін көтеру эконмикадағы мемлекеттің ролі мен қызметінің кеңеюімен байланысты.
Дамыған елдерде мемлекетпен анықталатын стратегиялар экономиканың жақын онжылдығының дамуын анықтаған. Мемлекеттің нарықтық процестерде белсенді қатысудағы бағыттарының бірі банкроттық процесін басқарудағы оның ролінің өсуін атауға болады. Стратегиялық жоспарлау негізінен көптеген факторларға байланысты:-таңдаған даму стратегиясы;-қаржылай жағдайы;-қосымша несие алу мүмкіндіктері;-кәсіпорынның материалдық кепілдіктері;-салаладағы және нарықтағы бәсеке;-халықаралық орта;-экономикалық, саяси, әлеуметтік факторлар;-персонал сапасы мен жетілуі;-басшылық деңгейі мен кәсіпорындағы ұйымдастырылған мәдениет. Банкроттыққа қарсы басқаруды жүйелік тәсілдеме арқылы, яғни банкроттықтың алдын ала диагностикасын, оны жою әдістеріне дейінгі шаралар жиынтығын қарастыру. Бұл тұрғыда, тек кәсіпорынның банкроттықтық жағдайдан шығуын ғана емес, сонымен бірге банкроттықты болжау, оның себептерін талдау, теріс салдарын азайту шараларын жүзеге асыру мен оның факторларын келешектегі дамуына қолдануға бағытталады.
Келесі суретте банкроттыққа қарсы басқаруда стратегиялық жоспарлаудың негізгі бағыттары көрсетілген:
— географиялық жағдайы
Нарықтық талдау — бәсеке-кәсіпорындар
мен оны бағалау — потенциалды тұтынушылар
— тауар типі
Кәсіпорын дамуының — стратегия
мақсаты жүзеге асыру — еңбек ресурстары саласындағы стратегия
— өткізуді ынталандыру
— пайдалану стратегиясы
Кәсіпорынның
мүмкіндіктерін анықтау
Басқару Өндірістік Экономикалық
потенциалы потенциал потенциал
Ақпараттық Қаржы Еңбек Интелектуалды
потенциал ресурстары ресурстары потенциал
Сызба 2- Кәсіпорындағы стратегиялық жоспарлаудың негізгі бағыттары
Жоғардағы сурет бойынша тек отандық нарықтың жағдайын ғана емес, сонымен бірге кәсіпорынның мүмкіндіктеріне, яғни өндірістік қуат, экономикалық және қарды ресурстары, коммерциялық қызмет мүмкіндіктері, т.б. банкроттықтық жағдайдан шығу бойынша мақсаттарды жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Сонымен қартар кәсіпорындағы банкроттық процестеріне сапалық және сандық факторлар әсер етеді /31/.
Кесте 9-Банкроттықты басқарудың сандық және сапалық факторлары
Сандық факторлар |
Сапалық факторлар |
|
1. Акция қаражаттырының қозғалысының жалпы міндеттемелерге қатынасын көрсететін көрсеткіштің айтарлықтай шамасы; 2. Төмен рентабельдік 3. Тұрақсыз табыс 4. Акционерлік қоғамдық акциясының бағасы бірден төмендеуі; 5. Дивиденд төлемдерінің азаюы; 6. Тұрақты шығындардың жалпы шығындарға қатынасының жоғарғы көрсеткіші; 7. Акцияның нарықтық құны мен оның баланстық құны арасындағы айырмшылықтың орны алуы; 8. Айналымнан тыс активтердің қажетті деңгейін қолдауда қабілетсіздік таныту 9. Қарыз міндеттемелерінің жоғарғы мөлшері; |
1. Қаржы есебі жүйесінің нашарлығы және шығындарды бақылауға қабілетсіздігі; 2. Басшылық тәжірибесіздігі 3. Міндеттемелерін уақытылы өтей алмау; 4. Заңсыз іс-әрекеттердің орын алуы; 5. Кәсіпорынды басқаруда бөліксіздік таныту; 6. Қосымша қаржылану көздерін алуға кәсіпорынның қабілетсіздігі; 7. Басшылықтың сыртқы ортадағы өзгерістерге тез бейімделе алмауы; 8. Бухгалтерлік және қаржы есебінің жеткіліксіз сапалы жүйесі; 9. Қарыз келісім-шарттарын жиі қарау; 10. Жалға беру мен жалға алу келісім-шарттарын жиі құрастыру; |
Банкроттықты болжау оның пайда болуына дейін 1,5-2 жыл бұрын белгілерін тануды білдіреді.
Сонымен бірге банкроттық жағдайында оған қарсы іс-шаралар шеңбері кеңейе түседі, яғни банкроттыққа қарсы стартегияларды басқару мәселесі қарастырылады /25/.
Банкроттыққа қарсы стратегиялық жоспарлау
1 кезең ішкі және сыртқы факторларды
бағалау
2 кезең мақсаттар жүйесін түзету
3 кезең банкроттыққа қарсы стратегияны
таңдау
Тактикалық банкроттыққа қарсы басқару
4 кезең банкроттыққа қарсы стратегияны
жургізу
5 кезең банкроттыққа қарсы стратегияның
нәтежиесі
Сызба 3- Кәсіпорындағы банкроттыққа қарсы басқарудың стратегиясы мен тактикасының өзара байланысының моделі.
Сондықтан банкроттықтан шығу шараларын екі тобын қарастыруға болады /19/:
- Тактикалық шараларға, шығындардың көлемін азайту, бөлімшелердің жабылуы, персноналды қысқарту, өндіріс пен атуды азайту және белсенді маркетингтік зерттеулер, ішкі қорларды қолдану, басқаруды жетілдіру, өндірісті жаңғырту шаралары.
- Стратегиялық шараларға кәсіпорынның жағдайын талдау мен бағалау, кәсіпорынның өндірістік потенциалын зерттеу, өндірістік бағдарламаларды жүзеге асыру, инновациялық саясат, кәсіпорынның қаржылық жетілуінің жалпы концепциясын жасау.
Стратегиялық және тактикалық жоспарлау өзарабайланысты және бөліп қарастыруға болмайды.
Тактикалық жоспарлау таңдалған стратегия шеңберінде жүзеге асырылады.
Банкроттыққа қарсы басқарудың стратегияларына:
-банкроттықтық болжау, оның пайда болуына дайныдалу;
-банкроттықтың алдын алуда табысты шешім қабылдау үшін банкроттықтың даму шегін (зрелость) күту;
-банкроттықтық құбылыстарға қарсы әрекет ету, оның процестерін қысқарту;
-қосымша ресурстар, резервтерді (қорларды) пайдалану арқылы жағдайды тұрақтандыру;
-тәуекелді есепке алу;
-банкроттық салдарын бастау және қалпына келтіру жағдайын құру;
Кәсіпорынның банкроттықтан шығуының стратегиялық шараларына:
-кәсіпорынның жағдайын талдау және бағалау;
-кәсіпорынның өндірістік потенциалын зерттеу;
-өндірістік бағдарламаларды жүзеге асыру;
-инновациялық саясат;
-кәсіпорынның қаржылай сауықтырудың жалпы концепциясын жасау.
Банкроттықтан шығу процесінде кәсіпорны өндірістің қайта құруына баруы мүмкін. Кәсіпорынның өндірістік қайта құруының бірнеше ағыты бар.
Банкроттықтан шығу процесінде кәсіпорын келесі өндірісті өайта құру жобасын қолдануына болады:
-үзілісті — біртіндеп;
-үзіліссіз-біртіндеп;
-параллельді;
-параллельді-кезеңді;
-параллельді-біртіндеп;
Жоғарыдағы жобалап таңдау көптеген факторларға байланысты:
-таңдаған даму стратегиясы;
-қаржылай жағдайы;
-қосымша несие алу мүмкіндіктері;
-кәсіпорынның материалдық кепілдіктері;
-салаладағы және нарықтағы бәсеке;
-халықаралық орта;
-экономикалық, саяси, әлеуметтік факторлар;
-персонал сапасы мен жетілуі;
-басшылық деңгейі мен кәсіпорындағы ұйымдастырылған мәдениет.
Кәсіпорынның қайта құру жобаларын дұрыс және уақытылы қолдану банкроттықты қатар нарықта бәсекеқабілетті болуына әсер етеді.
Кәсіпорынның қайта құру жобаларының кең тараған түрлеріне келесі кестеде сипаттама берілген.
Кесте 10-Кәсіпорынды қайта құру жобаларының түрлері
|
Жобалар |
Сипаттамасы |
|
1. Үзіністі-біртінді |
Құрылымды қайта құру барысында бизнеске қосымша қаражаттар салынады. Белгілі уақыттан кейін жүйелі параметрдің артуы байқалады. Түскен қаражаттарды құрылымдық қайта құру шығындарын жабуға қажет. |
|
2. Үзіліссіз-біртінді |
Фирма дамуының теріс жақтарын алдын-ала болжау мүмкін болған жағдайда қолданылады және жаңа бизнес немесе технологияға көшу шін қаражаттарды уақытылы бағыттау қажет. |
|
3. Параллельді |
Егер тауарды жылдам модернизациялау қажет болған жағдайда қолданылады. Нәтижесінде – сату көлемі айтарлықтай азюға үлгірмейді, кәсіпорынға нарықта тұрақтылық пен бәсекеқабілеттілік кепілденеді. |
|
4. Параллельді-кезеңді |
Бұл жобаны егер параллельді жоба мүмкін емес жағдайда және кәсіпорны уақытша өтпелі модельді қолдануға мәжбүр болған жағдайда пайдаланылады; |
|
5. Параллельді-біртінді |
Бәсекеқабілетті өнімді меңгеруге кәсіпорын қосымша қуат алады және өндіріс көлемі пайда мен табыстың өсуі жұмыстарын жалғастырады. |
Жалпы банкроттыққа қарсы басқарудың бағдарламасын жасауда негізгі мақсаттарын анықтау қажет:
- Төлемқабілетсіздікті жою: ішкі және сыртқы міндеттемелерді қысқарту есебінен және қаржы ресурстарының көлемін көбейту арқылы жүзеге асыру:-ұйымдық құрылымның оптимизациясы және тұрақты шығындарды азайту;-айналым шығындарын өндірістік процестің автоматизациялау есебінен және негізгі және қосымша бөлімшелердегі персоналды қысқарту арқылы азайту;
- Қаржылық тұрақтылықты қалпына келтіру: -тиімді баға саясаты жүзеге асыру арқылы жеңілдік жүйелерін қолдану арқылы және өнімді нарыққа шығару әдістерін ұйымдастыру негізінде таза табысты өсіру; -өндірістің дамуына бағытталған таза пайданы арттыру мақсатында дивиденттік саясатты жүзеге асыру;- тозған және пайдаланылмайтын құрал-жабдықтарды жүзеге асыру;
- Стратегиялық қаржы тұрақтылығы және нарық құнының өсуіне бағытталған экономикалық өсу. Экономикалық өсу моделі төрт факторға негізделген:-өткізу рентабельділігінің өсуі, баға саясатының тиімді жүзеге асырылуы арқылы жету мүмкін; -өндірістің дамуына әсер ететін таза пайда үлесінің өсуі;-активтер айналымының жеделдетілуі, яғни ол оның қажеттілігін азайтады. Ағымдық активтерді азайту үшін математикалық экономикалық модельдер-көліктік есептер, қорларды басқару тағы басқалар.-қаржы левериджун тиімді қолдану.
ҚОРЫТЫНДЫ
Республикадағы экономикалық жағдайдың даму денгейі кәсіпорынға тікелей әсер етеді, оның қаржы-экономикалық жағдайы мен банкроттық процесіне ықпал етеді. Қазіргі жағдайда көптеген кәсіпорындар үшін кісіпорынның бәсекеқабілеттілігін аттыру мақсатында жүзеге асырылып жатқан шаралардың маңыздылығы банкроттыққа қарсы басқарудың ролін арттырады. Осыған сәйкес кәсіпорындар шығарған өнімдерінің бағасын төмендету, өткізу көлемін көбейту, әрі нарықты тауарлардан сапалық көрсеткіштер жағынан ерекшеленетін өнім түрлерін өндіру арқылы нарықтағы жағдайын нығайтуға ұмтылуда. Жоғары деңгейдегі бәсеке жағдайында әрбір кәсіпорын мақсаты төлемқабілетті және қаржылай тұрақты бөлу. Дегенмен, кейбір кәсіпорындар сот шешімі бойынша төлемқабілетсіз деп танылып, банкроттыққа ұшырайды.
Қазіргі уақытта көптеген отандық кәсіпорындардың қаржылық қиындықтары бар, ол сыртқы жалпымемлекеттік мәселелермен (заңшығарушылық базаның жетілмегендігі, саяси жағдайдың тұрақсыздығы, өндірістің құлдырауы) және ішкі мәселелермен (тиімсіз маркетинг, құралдарды тиімсіз пайдалану, тиімсіз өндірістік менеджмент, қаржы ағымдарының тепе-теңсіздігі) байланысты. Жоғарыдағы факторлар жиынтығы кәсіпорынның қаржы жағдайының диагностикасын үнеім жүзеге асырылуын қажет етеді, ол кәсіпорынның банкроттыққа қарсы басқару механизмін жүзеге асыру мақсатында болады.
Қазақстан Республикасы жағдайында банкроттық механизмнің нормативті-құқықтық базасы ретінде заңдар мен қабылданған заңдалақ құжаттар пайдаланылады.Қазақстан Республикасының «Банкроттық туралың Заңына сәйкес, кәсіпорынның банкроттығы туралы шешімі ерікті немесе еріксіз түрде қабылданады.
Банкроттық борышкердің сотқа жазған өтініші бойынша ерікті түрде немесе оның өзінің банкроттығы жайында соттан тыс түрде кредиторлармен келісімге келе отырып, ресми түрде хабарлауы жолымен жасалады. Ал еріксіз түрде кредиторлардың немесе «Банкроттық туралың Заңымен өкімет берілген тұлғалардың өтінші негізінде жасалады.
Банкроттық жайында кредитордың өтінішімен сотқы баруына негіз болып борышкердің төлеу қабілетінің болмауы болып табылады. Егер борышкер өзінің міндеттемелерін үш ай ішінде орындай алмаса, оның төлем қабілеті жоқ деп саналады. Ал егер де кредитордың борышкерге қойған талаптарының сомасы 150 айлық есепті көрсеткіштерден жоғары болса ғана, банкроттық жайында іс сотпен қаралады. Басқаша айтқанда, шаруашылық субъектісінің қарызды төлей алмауы, ағымдағы операциялық қызметті қаржыландыра алмауы, міндеттемелелердің өсуіне байланысты жедел міндеттемелерді өтеу қабілетсіздігіне байланысты жағдайда болады. Бұндай жағдайда мүліктің жалпы құны борышкер міндеттемелерінің жалпы сомасына тең немесе одан асып кетуі мүмкін.
Банкроттық кәсіпорынның ұдайы өндіріс капиталының шаруашылық механизмінің балансының бұзылуынан, яғни оның қаржылық және инвестициялық саясатының тиімсіз болуынан туындайды.Сондықтан бұл жұмыста нақты жойылу қаупі бар кәсіпорын қызметін қаржылық талдау жүргізілген. Талдау нәтежиесінде, кәсіпорынның банкроттықтық жағдайы анықталды, оның негізгі себептері, сапа және құны жағынан өндірілген өнімнің бәсекеқабілетсіздігі, сонымен бірге негізгі қорлардың жоғары денгейдегі тозуы, айналым құралдарының жетіспеуі болып саналады.
Сондықтан шаруашылық қызметтің негізгі көрсеткіштерінің өсу деңгейінің тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін және қаржылық банкроттық жағдайынан шығу үшін кәсіпорынның жағдайын жақсартуға бағытталған бағдарлама жасау керек. Сәйкесінше бұл жұмыстың нәтежиесінде сауықтырудың банкроттыққа қарсы механизмін қолдану арқылы кәсіпорынның санациялық бағдарламасы жүзеге асырылған, оның мәні бірпрофильді кіспорындарды біріктіріп, ірі ашық акйионерлік қоғам құру. Түскен қаражаттар ескі құрал-жабдықтарды жаңартуға, жаңасын алуға, айналым құралдарын қаржыландыруға және кредиторлық міндеттемелерді өтеуге бағытталады.
Сонымен қорыта келе жоғары деңгейдегі бәсеке жағдайында әрбір кәсіпорын мақсаты төлемқабілетті және қаржылай тұрақты бөлу. Банкроттық-банкроттықтық жағдай және оны жою үшін қаржылық басқарудың арнайы әдістері қажет.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
- Қазақстан Республикасының «Банкроттық туралың Заңы;
- Дүйсенбаев Ш., Төлегенов Ә.Т., Жумагалиева А.Т., «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдауң, Алматы 2001 ж.
- Ковалев А.П. «Финансовый анализ и диагностика банкротстваң Учебное пособие, М.-1994г.
- Антикризисное управление, Под ред. Э.М. Короткова, 2003, 95 б.
- Казахстан:1992-2002ж.ж.Информационно-статистический сборник, Алматы, 2002 ж.
- Ковалев А.П. «Анализ финансов по состоянию предприятия». М. 1995, 54б.
- «Қаржы-қаражат» №3, 2003.
- Бердалиев К.Б.,Тұрсынбаева А.А. «Менеджмент теориясы мен тәжірибесі» Алматы-2002ж.;
- 9. Под ред. Жатканбаева Е.Б.Малое предпринимательство: теория, мировой опыт и Казахстан, Алматы-2001ж.;
10.Бердалиев К.Б. « Қазақстан экономикасын басқару» А-2001
11.«Антикризисное управление и банкротство» Мухамбетов Т.Ж., Алматы 2002.
12.Евразийское сообщество, №2, 2003,. «Антикризисное управление».
13.Под ред. Грязновой А. «Антикризисный менеджмент», М. 1999.
14.«Қаржы-қаражат»,№2 2002.
15.. Под ред. Жатканбаева Е.Б.Малое предпринимательство: теория, мировой опыт и Казахстан, Алматы-2001ж.;
- Под ред. Смаилова А.А. Казакстан 1991-2001 г.г. Информационно-аналитический сборник, Алматы-2001ж.;
- Ковалев В.В. Финансовый анализ: Управление капиталом. Выбор инвестиции. Анализ отчетности, М. 1995 г. №1-2, С. 13.
18.Государственная программа развития и поддержки малого предпринимательства в РК на 2001-2002г.г.,Астана, Казахстанская Правда ,2001г. 11 май;
19.Егемен Қазақстан газеті, 27.12.2002ж.;
20.Егемен Қазақстан газеті, 05.04. 2003ж.;
