Жоспар
Кіріспе.
- Коммерциялық банктердің пассивті операцияларының теориялық негізі.
1.1. Екінші деңгейлі банктердің пассивті операцияларының мәні, түрлері және қызыметтері.
1.2. Банктердің меншікті капиталының құрылуы және негізгі механизмдері.
- Екінші деңгейлі банктердің базасы: қалыптасу операциялары және негізгі түрлері «Альянс Банк».
2.1. «Альянс Банк» АҚ – ның нсиелік бойынша қаржылық ресурстарының қалыптасуы.
2.2. Депозиттік тартылған қаражаттардың қалыптасуы.
- Қазақстан Республикасының коммерциялық банктер пассивті операцияларының дамуы.
3.1. Екінші деңгейлі банктердің тұрақтылығы, экономикадағы маңызы.
3.2. АҚШ – тың коммерциялық банктердегі депозиттердің дамуы.
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер.
- Коммерциялық банктердің пассивті операцияларының теориялық негізі.
Банктердің экономикадағы маңызын олардың атқаратын операциялары анықтайды. Коммерциялық банктердің операциялары негізінен мына топтарға бөлінеді: пассив (қаражат тарту); актив (қаражатты орналастыру); комиссиялық-делдалдық (клиенттің тапсырысы бойынша комиссиялық ақылы) жэне сенімді операциялар.
Пассие операциялары — олар өз қарауына эр түрлі салымдарды тартып, басқа банктерден несие алып, өзінін бағалы қағаздарын шығарып және с.с. басқа да қаражат тарту операцияларын жүргізіп, банк қорын кү_ру және оны үлғайту операциялары». Олар банк балансының пассивінде корсетіледі. Пассив операциялары тарихи дәстүр бойынша актив операцияларына қарағанда алдымен жүргізіледі, себебі актив -операциялзрын жүргізу үшін белгілі бір қор мөлшері қажет.
Пассив операцияларына мыналар жатады:
- салым кқабылдау (депозиттер);
- клиенттерге шоттар (оның ішінде корреспондент-банктерге) ашу жэне оларды жүргізу;
- өзінің бағалы қағаздарын шығару (облигация, вексель, депозиттік жэне жинак сертификаттары);
- банкаралық несие алу, оның ішінде орталықтанған несие ресурстарынан;
- репо операциялары;
- еуровалюталық несие алу.
Банктің капиталы өз қаражаты, тартылған қаражат жэне эмиссияланған қаражаттардан құрылады. Банктің өз царажатына акционерлік жэне резерв капиталы, сонымен бірге бөлінбеген пайда жатады. Акционерлік капитал немесе жаргыльщ қор бағалы қағаздар нарығында акцияларды орналастыру арқылы жинақталады. Жарғылық қордың мөлшері, оны қалыптастыру жэне өзгерту банктің жарғысында көрсетіледі. Жарғылық капиталдың сомасы заңмен шектелмейді, дегенмен банктің түрақтылығын қамтамасыз етуүшін орталық банк оның төменгі аз мөлшерін бекітеді. Батыс елдерінің коммерциялық банктерінің жарғылық капиталы 10-15 млн. ЭКЮ болады. Жарғылық қорды үлғайту акционерлер қаражаты есебінен, сондай-ақ өз қаражаты (резерв қорынан), акционерлердің дивидендтері жэне пайда есебінен жүзеге асырылуы мумкін.
Банктің резерв капиталы ағымдағы пайдадан бөлінген сомадан қу-рылады. Ол ойда болмаған шығындарды жэне бағалы қағаздар курсының төмендеуінен болатын шығындарды жабуға арналады. Оның мөлшері жарғы қорына байланысты процентпен белгіленеді.
Бөлінбеген пайда шоты деген — ол арадағы транзит шоты. Онда акционерлер арасында дивиденд түрінде бөлінбеген жэне резервке түспеген пайда жинақталады. Пайданы резервке бөлу төлейтін са^іықты төмендету эдісіне жатады, себебі резервтердің көп түрі салықтан босатылады. Қазіргі коммерциялық банктердің ресурс қорында өз қаражатының үлесі 10% шамасында.
Коммерциялық банктердің өзгешелігі — олардың өзгенің қаражатымен қызмет жасауы. Банк капиталының 90%-ке жуығы тартылган царажат. Тартылған қаражаттың ең үлкен мөлшері банктің өз капиталына байланысты анықталады. Әр елдерде өз капиталы мен тартылған капиталдың арақатынасы эр түрлі болады. Ол нормативтер 1:10 қатынасьшаіі 1:100 қатынасына дейін ауытқиды. Мысалы, Швейцарияда ол 1:12 қатынасы болса, ал Жапонияда 1:83 қатынасына тең.
Коммерциялық банк кэсіпорындардың, үйымдардың, мекемелердің, халықтың жэне басқа банктердін қаражаттарын тартуы мүмкін. Тартылған ресурстар белгіленген мерзіміне карай басқарылатын ресурстар жэне ағымдағы пассивтер бо-лып бөлінеді.
Басцарылатын ресурстар банкке тартылған мерзімдік депозиттерді жэне банкаралық несиелерді біріктіреді.Агымдагы пассивтер есептесу, ағымдағы жэне корреспонденттік шоттардағы қалдықтардан қүрылады.
Салым (депозит) — ол белгілі бір шартпен иесінің банкке сақтауға салған ақша қаражаты. Ол қолма-қол ақша немесе ақшаның қолма-қол емес формасында, үлттық немесе шетел валютасында салынуы мүмкін.
Ақша қаражаттарын салымға тарту депозиттік операциялар деп аталады. Банктер үшін депозит олардың пассив операцияларының басты түрі, сондықтан ол активтік несие операцияларын жүргізудің негізгі ресурсы.
Салымдар эр түрлі белгілерге байланысты жіктеледі. Салушысына қарай депозиттер жеке жэне заңды түлғалардың депозиттері болып бөлінеді. Банктен алу мерзіміне қарай мерзімді жэне талап бойынша алынатын депозиттер болып та бөлінеді. Талаппен алынатын дещзиттерге қаражат толық немесе бөлік-бөлікпен салынып жэне иесінің талабы бойынша дэл сол сияқты жолмен алынады. Бүл депозиттер клиент ашқан эр түрлі шоттарда орналастырылып, қолма-қол ақша және қолма-қол ақшасыз есеп айырысуға алынуы мүмкін.
Талаппен алынатын салымдарда есептесу, ағымдағы жэңе бюджеттік шоттарда белгілі бір мақсатқа жүмсалатын, корреспонденттік шоттарда басқа банктермен ееептесуге арналған, сондай-ақ есеп айырысу айналымына арналған қаражат сақталады. Салымның бүл түрі негізінен түрақсыз, себебі клиенттер өз шоттарындағы қаражатын үнемі пайдаланатындықтан, ондағы қалдық мөлшері эркез өзгеріп отырады. Сондықтан банктер бүл шоттар бойынша процеңттік өсім төлемейді. Оалымдарды өзіне тарту үшін бэсекелестік жағдайында коммерциялық банктер клиенттерді тарту жэне талаппен алынатын салымдарды үлғайтуды ынталандыру мақсатында шот иелеріне қосымша қызмет көрсетіп, сондай-ақ олардың сапасын арттыруға үмтылуда. Ағымдағы шот иелері өз қаражатын чек кітапшаларымен немесе несие карточкаларымен алады (атаулы ақша қүжаты).
Мерзімді салымдар — ол салыну мерзімі жэне проценттік өсім төлеу мөлшері анық көрсетілген — депозиттік шотқа салынған ақша қаражаты.Төлем мөлшері салымның көлемі мен мерзіміне байланысты анықталады. Егер мерзімді салық иесі салымын келісілген мерзімнен бүрын пайда-ланғысы келсе, онда салым бойынша төленетін процент мөлшері кемиді. Мерзімді салымдар үзақ мерзімге салынатындықтан, олар тұрақты ақша қаражаты. Сондықтан банктер салымшылардың қаражатын үзақ уақыт пайдалануға мүмкіндік алады.
Мерзімдік салымның бір түрі — депозиттік сертификат. Бірінші рет ондай куэлікті айналымға 1961 ж. АҚШ банктерінің бірі енгізді. Шот иесіне өтеу мерзімі жэне төленетін проіденттік мөлшер көрсетілген ерекше атаулы куэлік (сертификат) беріледі. Депозиттік сертификат — ол белгілі бір ірі соманы банкке салғандығы туралы берілетін жазбаша куәлік. Онда банктін міндетті түрде сертификатты кері са-тып алу мерзімі ^кәне төлейтін өсім ақысы көрсетіледі. Мысалы, АҚШ банктерінің іс-тэжірибесінде депозиттік сертификат кемі 100 мың долларға, ал Үлыбританияда 50 мыңнан 250 мың ф. ст. дейін шығарылады. Депозиттік сертификат тек занды түлғаларға беріледі. Ол атаулы жэне атаусыз (яғни иесі үхынушы) болуы мүмкін. Депозиттік сертификат бойынша салымды алу құқы басқа жаққа «беру жазуы» көрсетіліп берілуі мүмкін. Бүл куэлікті шартта көрсетілгендей мерзімге немесе талап бойынша берілетін етіп банктер шығарады.
Жеке түлғаларға банктегі салымдарын алу үшін жинаң сертификатын (кітапша) береді. Кітапша белгілі бір мерзімге жэне талаппен алуға да беріледі. Банктің ресурсында халықтың жинац салымдары маңызды роль атқарады. Жинаққа толық сома немесе бөлек-бөлек сома салынады, кейін жинақтың толық сомасы, ия біртіндеп бөлек-бөлек сомасы алынуы мүмкін. Салушыға жинақты куэландыратын жинақ кітапшасы беріледі. Бүл салым түрі өнеркэсібі дамыған елдерде кең тараған. Әдетте жинак шотынан қолма-қол ақшасыз төлемдер жүргізіледі. Клиенттердің тапсырысы бойынша банк оның жинақ шотынан электроэнергияны, телефонды жэне газды пайдаланғаны, газетке жазылғаны үшін, оқушылардың мектептегі тамақтануына жэне т.б. қызметтерге төлем аударады. Сондай-ақ бүлсалымдар белгілі бір мақсатты уақытта алу үшін, мысалы, демалысқа, туған күнге, жаңа жылдық мерекеге арнап салынады.
Сонымен депозиттер — коммерциялық банктер ресурстарының маңызды көзі. Банктегі оның қүрылымы ақша нарығындағы конъюнктураға қарай эрдайым өзгеріп түрады. Дегенмен банк ресурстарын қүрудың бүл көзіне біраз кемшіліктер де тэн. Банк клиенттерден қаражат тартқанда бірсыпыра материалдық жэне ақша шығындарына тап болады. Одан басқа салымға қаражат тарту көп жағдайда банкке емес, клиентке (салымшыға) байланысты. Сондықтан несие ресурстары нарығындағьП банктер арасындағы бэсекелестік оларды депозит тартуға мүмкіндік беретін қызмет түрлерін дамытатын шараларды жүргізуге мэжбүр етеді.
Қазіргі кезде коммерциялық банктер косымша аьциа қаражатын тарту үшін басқа несие мекемелері жинақтаған ақша қаражаты сатылатын банкаралық несие ресурстары нарығының мүмкіндігін пайдаланады. Банкаралык несие корреспонденттік қатынастар шеңберінде беріледі, яғни бір банк басқа банкте бір-бірінің тапсырысы бойынша төлем жэне есептесу операцияларын жүргізу үшін корреспонденттік шот ашады. Банкаралық несиені тарту тікелей сөйлесу арқылы, ия болмаса қаржы делдалдары арқылы жүзеге асырылады. Егер банктер өзара банкаралық несие туралы келіссе, онда ол келісім арнаулы шартпен рэсімделеді. Бүл келісімдердің көбісі белгілі бір мерзімге жасалады.
Коммерциялық банктердің пассив операцияларына олар-дың орталъщтанган несие ресурстарынан несие алуы жатады. Орталық банк коммерциялық банктерге несиені жарыс (конкурс) негізінде қайта қаржыландыру (рефинансирование) ретінде, сондай-ақ ломбардтық несие формасында береді.
Коммерциялық банктердің қаражат тартуының келесі бір эдісі — кері сатып алу келісімі немесе репо операциясы. Бүл келісім банк пен фирма арасында немесе мемлекеттік бағалы қағаздар сатушыларымен (дилерлермен) жасалады. Егер фирма қолма-қол ақшаның ірі сомасын өтеқысқа мерзімге банкке салғысы келсе, онда ол банктен бағалы қағаздардьГ сатып алады да, кейін оларды кері сатып алуы туралы келіседі. Фирма қаражатты келесі күні қайтаруы мүмкін, онда алатын процент мөлшері депозиттік сертификаттан әлде қайда төмен болады. Бүндай келісім уақытша бос қаражатты тартудың бір жолы.
Соңғы жылдары коммерциялық банктердің пассив операцияларының бірі еуровалюталық несие кең өрістеуде.
Еуровалютальщ несие — ол шетел банктерінен еуровалютамен алынатын несие. Әлемдік қарыз капиталы нарығында басты валюта болып доллар есептеледі.3.6 Коммерпинлық банктердің пассивті операциялары
Банктердің пассивті операциялары — несие және басқа активті операцияларды жүргізу үшін қаржы ресурс-тарын тарату бойынша банктік операциялар қажетті.
Банктің пассивті операцияларына жататындар:
- заңды жоне жеке түлғалардың есеп айырысу және ағымдагы есеи шоттарыиың қаражаттарын катыс-тыру;
- азамаггардың, өнеркесіп және үйымдардың шүғыл есеп шоггарын ашу;
- қүнды қағаздарды іпығару;
- басқа банктерден алған қарыздар жоне басқалар. Банк ресурстары меншік және қарызға алу қаражатта-
рынан қүралады.
Меншік ресурстарга жататындар: акционерлік, қорлы капитал, белінбеген пайда.Банктіц меншік капиталы — оның активті операция-ларының көлемін улғайту негізі.
Акционерлік капитал (иемесе банктің жарғылық капиталы) — акция төлеміне түсетін (акционерлік банк), каражаттар немесе үлестік жарна есеп шотына қалыптаса-ды (үлестік банк).
Банктер ақша ресурстарыньщ назарыи аудару тәсіл-дер ретінде акция эмиссиясын кеңінен қолданады. Коммср-циялық банктер қарапайым акцияларды т.с.с. артықшылық берілген акцияларды жүргізеді.
Бантердің резервтік (қор) капиталыныц немесе ре-зервті қорының көлемі акционерлердің ждналысында бекітілетін, пайдадан жыл сайынғы жіберілген есеп шоттан қүралады. Бүл капитал қүнды қағаздар курстарының түсуі-нен болған күтпеген шығындарға арналған. Оның ец аз көлемдері банктің заң шығару сәйкестігінде реттеледі.
Белінбегсн пайда — бүл резервті қорға (капитал) ди-виденттер мен бөлуден толенгеннен ксйінгі қалған пай-даның бөлігі. Оның ұлғаюы активтердің кейбір түрлсріне (ссудалар немесе инвестициялар) банктік кірістерді инвес-тициялау жолымен жинақтау пайдасына байланысгы қүрай-ды.
Банктік ресурстар күрылымында қарыз алу немссс тартылған қаражаттар басым орын алады. Әлемдік банктік тәжірибеде барлык тартылған каражаттар оларды шоғыр-ландыру тәсілі бойынша депозиттер мен басқа да тартыл-ған қаражаггарга бөледі.
Коммерциялық банктердің негізгі тартылған қаражат-тардың бвлігіи — депозиттер күрайды. Әлемдік банктік тәжірибеде банктердің депозит операцияларында пассивті операциялардың негізгі түрлері болып саналады. Шын мәнінде олар коммерциялық банк қызметініц мазмүнын несие ресурстарьшың еркін нарыгында ресурстарға иелік етудегі делдал ретінде алып береді.
Деіючит — ерте ескертілген жағдайлардың келуі бо-йынша олардың атынан кайтарып беруге енгізіліп жаткыз-ған және банктерге сақтауға араластырған қүнды қағаздар салымдары немесе ақша қаражаттары (акцшшар, облигациялар).
Халықаралық банктік тәжірибеде келесі депозиттерді жүйелеу қабылданды:
- талап етуге дейінгі депозиггер;
- иіүғыл денозиттер;
- түрғын халықтардың жинақ салымдары;
- қүнды қағаздар үшін салынатын салымдар, Талап етугс дейінгі депозиттер — бүл қайтарыи беру
мерзіміне шек қойылмаған, яғни, бірінші талап бойынша қайтарылатын, шүғыл емес депозиттер.
Шүгыл депозиттер — бүл шектеулі уақыт ағымында, олардың ашылу кезінде бекітілген, банктік есеп шоттарда сақтаулы ақша қаражаттары.
Жинақ салымдары — бұл жинақ кітапшаларын салымшыға жазып берудегі жеке түлғалардың салымдары. Жинақ салымдары белгіленген мерзімге ие болмайды және онымен пайыздық ставка еркін жүреді.
Қунды қагаздар үшін салынатын салымдарга жа-татындар — дипозиттік сертификаттар, банктік вскселдер, валюталык векселдер.»| Коммерциялық банктер тәжірибесінде%іассивті опе-рацияларға айқьшдаушы операциялар жатқызылады, өйт-кені, ресурстардың жеткіліктілігі активті операциялар жа-сауға мүмкіндік береді. Коммерциялық банк балансының пассиш бойынша ресурстарды құрудың төмендегідей көз-дерін көрсетуге болады:
- салымдар (депозиттер) қабылдау;
- клиенттердіц есеп шоттарын, оның ішінде банк-корреспонденттерді ашу және жүргізу;
- меншікті бағалы қағаздар (акциялар, облига-циялар), қаржы қүралдарын (векселдер, дегюзиттік және сақтық сертификаттары) шығару;
- банкаралық несие ресурстарын алу.
Пассивтің керсетілген баптарын (статьяларын) қысқа-ша сипаттау бойынша — қол ақша (аударымдар түрінде), үлттық (шетел) валюта түріндегі салымдар (депозиттер) белгілері бойынша:
- жеке және заңды түлғалардың;
- талап еткенге дейінгі немесе шарт бойынша кор-сетілген мерзімдегі;
- банк үшін түрақты немесе түрақсыз салымдар болып ажыратылады.і
Шассив бойынша түпкі деректер қүрылымын жинақ-тау кезіиде банктердің мынадай ресурстарын бөліп көрсе-туге болады:
- меншікті капитал (банк қоры);
- қатыстырылған ресурстар (салымдар, депозиттер);
- қарыз алу көздері (банкаралық ссудалар). Жалпы ақпарат алу мақсатында, банктердің тәжірибе-
сінде айрықша рөл атқаратын жеке түлғалар депозиттері-нің жіктеуі үсынылады (2 кесте).
Заңды түлгалар депозиттерінің жіктеуін оқып-үйрену үшін соган үқсас жіктсу де қоса беріліп отыр (3 кесте).Жеке (жеке меншік) тұлғалар депозиттерініц жіктеуі
Банктің функционалдық курылымына барлық
департаментгер мен бөлімдер жатады.
Қызмет беліміне: кадр бөлімі, заң бөлімі, күзет бөлімі, өкімшілік -шарушьшық бөлімі және т.с.с. кіреді.
8-сурет. Коммерциялық банктін басқару қүрылымы
Банктің меншікті қаражаттары банктің жономикалық дербестігін жоне қызмет ету турақтылыгын қамтамасыз ететін ор турлі қорлар (капиталдар) мен бөлінбеген пайда жиынтыгы. Банктің меншікті қаражатына жататындар:
— банктің акционерлік капиталы;
— банктін резервтік коры;
— басқа да қорлары;
— сақтандыру резервтері;
— бөлінбеген пайдасы.
Акционерлік капиталдың күрылымы әр банктердс әр түрлі болып келеді. Акционерлік капитал мынадай түрхе бөлінеді: а) ■ меншікті акционерлік капитал, яғни оған, жай жәшГартықшылығы бар акцияларды сатудан түскен қаражаттардан, ү^немделген капитал жоне болінбсген пайда жатады; б) банктік резервтер, япш алдағы уақыттагы әр түрлі шығындарды жабуға, дивидеттср төлеуге, қайтарылмаған карыздың орнын жабуға арналып қүрылған түрлі резервтер кіреді; в) банктіц үзак мерзімді міндеттемесі (үзақ мсрзімді вексельдері, облигациялары.)
Меншікті қаражаттар қүрамында банктік меншікті капиталын беліп қарауға болады. Меншікті капиталга: жарғылық капитал; күрылтайшылық пайда; откен жылдардағы бөлінбеген пайда кіреді.
Банктік мсншікті капиталы басты үш кызмет атқарады.
- Қорганыс.
- Реттегіш.
- Оперативтік.
Қорганыс қызметі банктің зиян шегу немесе борыштық түрақсыздыққа үшырау жағдайында салым иелсрі мен кредиторлардың мүддесін қорғауды; қүрьшган резервтср есебінен баиктііі төлем қабілеттігін сақтауды; банк қызметінің зиянға байланыссыз жалғаса беруін білдіреді. Қорғаныс қызметі меншікті капиталдың негізгі қызметі болып саналадыХ
\-/0перативтік қызметі — банк қызметінің қаржылық негізін қамтамасыз етуге бағытталады. Бул қызметі екінші дөрежелі қызмет ретінде, өйткені активтік операцияларды жүргізу үшін негізгі ресурстар рстінде банктің қаржаттарын тартуда маңызды. Банктің меншікті капиталынын бүл қызметі активтік операциялардың өсуінің негізін, яғни банктің міндеттеріне сай келетін банктік опсрациялардың көлемі мен сипатын қолдай отырып, қамтамасыз етеді.
94
I М^счтсгіш қызмсті — қоғам банктсрдің жетістіктермен кьпмет етуіис мүддслілік танытуда, сол сиякты коммерциялық банктср мсн басқа да несиелік мскемелердің қызметтеріне орталык банк тарапынан зандар және ережелер бойынша бакылау жасап отыруына байланысты сипатталады. Бүл ереже негізінен жарғылык капиталдың ең гөменгі мөлшерін сақтау, банк қызметі үшін рүксат қағаз алу, бірак та карыз алушыға келетін тәуекелдің ең жоғарғы мелшсрін бүзбауға бағытталады. |»
Демек, банктің меншікті капиталы оныд жүмысының тиімділігі жоие банктің түрақтылығын қамтамасыз етуде бірінші дөрежелік мәнге ие болады. Акционерлік капитал ол банкгің қызметінің бастапқы кезеңінде, ягни банктің әр жүмысын бастау барысында бірінші кезектегі шығындар жүмсалу үшін қажст.
Мсншікті қаражаггардың негізгі элсменті — бүл банктін жарғылық капиталы болып табылады. Жаргылық капитал — бүл банкті үйымдастырудағы бастапқы нүктесі болып табылады. Банктің үйымдастырылу формасына байланысты жаргылық капиталды күру әр түрлі болады. Банктердің түрақтылыгын қамтамасыз ету ушін жарғылық капитаддың ең төменгі мөлшері белгіленеді.
Қазақстан Рсспубликасында жаңадан күрылатын банктер ушін, Үлттық банктің пруденциялдык нормативіне сәйкес (1995 ж.) кслесідей ең төмеягі жарғылық капитал мөлшері бекітіледі:
жаңа банктерді тіркегені үшін 500 мың АҚШ доллары; шетел валютасындағы банктік операцияларды жүзеге асыруга рүқсат кағазын (лицензия) алу үшін — 1.5 млн. АҚШ доллары;
халықтың ақшалай қаражатын тартуға рүқсат қагаз алу үшін — 1.5 млн.АХШ долларьЩ
Жарғылық капиталдың азаюы акционерлсрдід жалпы шешімі бойынша акцияларды сатып альш, оларды жою барысында, сол сияқты жарғылык капиталға үлес косушылардын кстуіне байланысты болуы мүмкін.
Банктін жаргылык капиталдан баска резервтік қор да курайды.
- ^Резервтік қор — бүл активтік операциялардан туындайтын зияндардын орнын жабу ушін тағайындалады жөне пайда жеткіліксіз болған жағдайларда, банктің акция жене облигациялары бойынша дивиденд (пайыз) төлеу барысында қызмет етеді. Резервтік қор пайдаға салық салынғанға дейінгі сомадан, яғни банктің жарғылық капиталының төленген сомасының 25%-дан 100%-ға дейінгі сомасы мөлшерінде қүрылады.
Пруденциялдық нормативтердегі меншікті %агшталдыц жеткіліктілік коэффициентін есептегенде, халықаралық тежірибеде де резервтік калитал I деңгейлі капиталға жатады. ,
Резервтік кор жаршлык’ капиталдын төленген сомасынын 100%-не жеткен уақытта, ондағы сома жаргылық капиталға толығымен аударылып, резервтік капитал жинақтала бастайды.
Меншікті каражаттың ең маңызды қүрылымдық элемснтінін банктегі белінбеген пайда жатады. Ч
\рөлінбеген пайда — бүл диһидендтерді төлегеннен кейінгі банктің иелігінде қалатын пайданы білдіреді.
Жылдың соңында банктің барлық нәтижелі шоттарындағы сомалар пайда жоне зиян шотына аударылады, бүл соманың бір белігі резервтік қорға, бір бөлігі дивидендтер төлеуге, бір белігі салық төлеуге жүмсалады. Ал қалған белігі банктің несиелік ресурстары үшін жинақталады, осы бвлікті банктің бөлінбеген пайдасы деп атайды.
Банкте резервтік капиталмен бірге басқа да (арнайы) қорлар, өндірістік және өлеуметтік даму үшін, ағымдағы пайдадан аударымдар есебінен қүрылады. Оларды қүру және пайдалану барысы банктегі нүсқауларға сай үйымдастырылады.
Банктін мсншікті қаражатының ең негізгі қүрамдас бөлігіне белгілі бір нақты операцияларды жүргізу барысында қүрылатын сақтандыру қорлары жатады. Оларға бірінші кезекте, бағалы қағаздарға жүмсалымдардың күнсыздану жағдайына қүрылған резервтер, сол сияқты ссудалар бойынша мүмкін болар зиян шегушілікке арналған резервтер кіреді.%
ЦЦепозит (латын сөзінде йероаііит сақтауга берілген затты білдіреді) — бул бір түлганың (депозитардың) басқа тулгага ~ банкке (оның ішінде: Үлттық банкке) қайтарылу шартымен уақытша пайдалануга беретін ақшасы.
Дспозиггік операдиялар — банктің негізгі пассивтік операциялары қурайды. Шын мәнісінде депозиттер, коммерциялык
банктсрдің сркін нссиелік ресурстар нарығынан ресурстар сатып алудагы делдалдық қызметініц мазмұнын ашады.
- ^Депозиттік операциялар ~ бул заңды және жеке түлгалардың қаражаттарын белгілі-бір мерзімдегі немесе талап етуге дейінгі салымдарга тартуга байланысты банктіц операциялары болып табылады. і
9-сурет. Банктің тартылған қаражаттар қүрылымы.
Кеңес экономистері депозиггерге мерзімді сальшдарға орналастырылған қаражаттарды жатқызады. Бүл әлемдік банктік тәжірибеге сәйкес келмейді.
Банк кызметтеріне депозиттік опсрациялармен айналысудан бүрын, олардың экономикалық мазмүнына байланысты жіктеуі қажет етіледі. Халықаралық банктік тәжірибеде депозиттер торт топка бөлінеді:
І-топ, мерзімді депозиттер, олардың басқа да түрлері -депозиттік сертификаттар;
11-топ, талап етуге дейінгі депозиттвр;
ІП-топ, халықтыц жинақ салымдары; ІУ-топ, багалы қагаздар.
Мерзімдік депозиттер тобы, өдетте мерзімдеріне қарай жіктеледі:
— 3 ай мерзімге дейінгі депозиттер;
— 3 айдан 6 айға дейінгі мерзімдегі депозиттер: 9 айдан бір жылға дейінгі депозиттер:
— бір жылдан жоғарғы уақытгағы депозиттер:
— депозиттік сертификаттар.
Депозиттср екі жолмен пайда болуы мүмкін, біріишісі, банк занды және жеке тулғалардан ақшалай қаражаттар кабыддай отырып, оны олардың депозиттік шотына орналастырған жағдайда; екіншісі, «жасанды» депозиттср, яғни банк клиентке чек арқылы есеп-айырысуы мүмкіндігін беру барысында. ф
Көптегсн елдерде депозиттік шоттардың жіктелуі кслесідей екі жагдайды ескере отырып жүзеге асады:
- депозиттік мерзім;
- салым иелерінің категориялары,
Қаражаггарды депозиттерге орналастыруды бірнеше себептсрмек түсіндіруге болады, Банктер үлкен қаражат сомасыныд турақты сақталуын қамтамасыз етеді. Одан кейін мерзімді салымдар банктен төленетін пайыз түрівде табыс өкеледі, ал, талап етуге дейінгі салымдар төлем қүралы қызметін атқарады.
Салым иелеріне байланысты шоттардьщ келесідей түрлері болады:
— жеке түлгалардын шоттары;
— кәсіпорын, акционерлік қоғамның шоттары;
— үкімет үйымдарының шоттары;
— қаржы мекемелерінің шоттары;
. і- шетелдік салым иелерінің шоттары.
^Талап етуге дейінгі депозиттер — клиенттің алдын ала хабардар етуінсіз квз келген уақытта талап етуіне жататын қаражаттарды білдіреді.
Талап стуге дейінгі депозиттер шоттарда сақталуына байланысты темендегідей түрде жіктеледі:
көсіпорындардың, жеке үйымдардың агамдық немесе есеп айырысу шоггарында сақталатын қаражат калдықтары;
әр түрлі қорларды сактауға байланысты арнайы шоттардағы қаражат қалдықтары;
күрделі қаржы жүмсауьша арналған көсіпорындардың меишікті қаражаттары;
есеп айырысудағы каражаттар;
100
басқа банктердін корреспонденттік шоттарынлаіъг кредитгік каддықтар;
шетелдік банк-корреспондеттердін шсптарындагы калдықтар.
Талап етуге дейінгі дспозиттер ағымдагы есеп-айырысуга арналған. Мүндай шотгарды ашу инициативасы клиенггің акшалай қаражаттарымен ссеп айырысу, төлемдерді төлеу сүранысьша байланысты туындайды. Сонымсн қатар, мундай шочтың иелері банктен иссие алуга талап қоймайды, сол себепті бул қаражаттарды шаруашылықты несислеу ушін белсснді түрде найдалануга болады.
Талап етуге дейінгі деіюзиттергс сонымен біргс контокорренттік шөтты жатқызуға болады.
V Контокорренттік шот — бул банктің клиентпен жасалатын операцияларының бәрін есепке алатын бір тутас шот болып табылады. Контокорренттік шотта, бір жағынан банктік ссула және клиенттің тапсырмасы бойынша шотынан жургізілетін барлык төлемдер, екінші жағынан шсптар аударымдар түрінде, салымдар турінде, ссудалардын қайтарылуы және баскадай толсмдер турінде тусетіи қаражаітар көрсетіледі. Демек бул шот ессп айырысу жоне ссудалык шоттардың бірігуі барысында туьшдайтын активті-пассивтік шоггы білдіреді. Бүл шот бойынша кредиітік сальдо — бул клиенттің меншікті қаражатының барлығын, дебеттік сальдо — бул айналымға засмдық қаражаттардың тартылғандығын білдіреді. I
\Мврзімді сшымдар — бүл белгілі бір мерзімге тартылган депозиттер болып табылады.
Мерзімді салымдармен алдын ала хабарлау салымдары арасында айырмашылықтар болады. Мерзімді салымдар банктің ислігіне келісім Шартқа сай белгілі бір мерзімге беділген және мерзімі өткен сең иссімен кез келген уакытта алынатын каражатты білдіреді. Мерзімді салымдар бойынша клиентке төленетін пайыз мөлшерлемесі, оның мерзіміне, Сомасына, шартты орындауына байланысты болып келеді. Іс жүзінде мерзімді салымдар мерзімі 1, 3, 6, 9, 12 айларға және ұзақ мерзімге салынады.
Алдын ала салымды алуды хабарлау салымы — бүл клиенттің алдын ала салымды келісім шартта көрсетілген мерзімде алуын білдіреді. Хабардар ету мерзіміне байланысты пайыз молшерлемесі анықталадыД
^^1 Ломбардтық несие — екінші деңгейдегі банктерге қысқа мерзімді өтімділігін қолдап отыру мақсатында, мемлекеттің багалы қагаздарын кепілге ала отырып, Үлттық банктен берілетін банктік несиенің бір түрі болып табылады.
Ломбардтық несие Үлттық банктің ақша-несие саясатын жүзеге асырудағы бірден бір маңызды қүралдардың біріне жатады. Ломбардтық несие келісім шарт негізінде жузеге асырылады. Ломбардтық несиенің валютасына теңге жатады.
Ломбардтық несиелср Үлттык банктен банктік операцияларды жүргізуге алған рүқсат қагазы Ьфі активінде мемлекеттік бағалы қағаздары болатын кез келген резидент банктерге беріледі.
Ломбардтық несиге деген сүраныс Үлттық банктің бір айлық бслгілеген шегі негізіңце қанағаттандырылады. Ломбардық несие екінші деңгейлі банктерге 28 күнге жуық мерзімге ғана бсріледі. Мүндайда, ломбардтық несиені өтеу мерзімі мемелекеттік бағалы қағаздарды өтеу мерзімінен 10 күн бүрын болуға тиіс. Сатып алынған ломбардтық несиені банктер өздерінің калаулары бойынша пайдалана алады.
Овернайт несиесі де екінші деңгейлі банктердің өтімділігін қолдап отыру мақсатында Үлттык банк тарапынан беріледі. Бүл несиенің басты бір еркшелігі өзінің атына байланысты бір түнге гана беріледі. Бүл несиені банктер көбіне аяк асты қаржылық қиындықтар туындай қалаған жагдайларда алады.
Сонымен қатар, уақытша бос ресурстарды елміздегі қаржылық жагдайы түракты банктеріміз де сата алады. Ондай банктерге: ААҚ Халық Жинақ банкі және ААҚ Қазкоммерцбанкті жатқызуға болады.
Басқа банктерден ресурстар тартудың басты себебіне өз клиентерінің қарыздық қаражаттарға деген сүранысын канағаттандырумен байланысты болып келеді. Біздің елімізде, Қазақстан Үлттық банкі тарапынан ақша-несие саясатын жүзеге асыру мақсатыщи екінші деңгейлі банктер үшін арнайы несиелік аукцион үйымдастырылады. Мүндағы несиелік ресурстардың орналасу мерзімдері әр түрлі, мысалға 1 күннен 3-4 айға дейінгі мерзімдерге беріледі. Әрине, бүл банкаралық несиеге төн үлкен бір кемшілік болып табылады. Банкаралық несиенің дамуын тежеуші факторларға: банктердің біріне бірінің сенімсіздік танытуы жөне баланстарында жалған мәліметтердің болуын жатқызуға болады.
Демск, керіп отырғанымыздай, банктердің нссиелік ресурстарыныц едоуір бөлігін тартылатын ресурстар, оның ішіндс депозиттік рссурстар алады. I
Банктің меншікті капиталының жеткіліктілігі үзақ уакыт бойы ғылыми-зерттеу затына және банктер мен оны реттеуші үйым-дар арасындағы пікірталасқа айналып келеді.
Банктер өздерінің активтерін арттыру үшін капиталдың төменгі мөлшерде болғанын ңалайды. Ал банкті баңылаушылар, банктердің банкроттықтан аулаң болуы үшін капиталдың жеткілікті мөлшерде болуын талап етеді. Банктердщ банкрот-тығы ондағы басқарудың нашарлығынан болуы мүмкін, себебі банкті жаңсы басқарса, ол төменгі капитал нормасында жүмыс жасай алады деген пікірлер бар.
«Капиталдың жеткіліктілігі» термині банктің жалпы түрақ-тылығын және оның тәуекелге бару дәрежесін көрсетеді. Капи-талдың жеткіліктілігі — бүл банк капиталының мөлшерінің тәуе-кел дәрежелері ескерілген банк активтеріне сәйкес болуға тиісті. Сондай-аң, коммерциялың банктер өз жүмыстарында банк ка-питалын шамадан тыс үлғайтуды теріс санайды. Өйткені, ол банктің қызметіне кері әсер етуі мүмкін. Банктердің көбі акция шығара отырып, қаражат тартуға ынтасыз болып келеді. Сон-дықтан банк жетекшілері бір жағынан, ңадағалау және баңылау үйымдары, екінші жағынан, банк капиталы мен коммерциялық банктердің басқа да ңызметіндегі параметрлер арасындағы ңолайлы қатынасты табуға тырысады.
Банктің ресурсындағы меншікті капиталдың өте төменгі үлесінде болуы да дүрыс емес. Себебі, ол банктің салым иелері алдындағы жауап беру мөлшеріне сәйкес келмейтіндігін сипат-тайды.
Банк меншікті капиталын үлғайтуға негіз болатын мынадай факторларды ескеру ңажет:
— банктердің дивидендтері өнеркәсіптік кәсіпорын
активтеріне ңарағанда, пайыз мөлшерлемесінің өзгеруіне, ңарыз алушының несиелік ңабілетінің нашарлауына байланысты, олар-дың нарыңтың қүндары өзгеріп отырады;
— банк көбіне түраңсыз ңысңа мерзімді қарыз көздеріне көңіл бөледі, біраң олардың көбі талап етуге байланысты қайта-рылып алынуы мүмкін.
Сондықтан, кез келген саяси немесе экономикалық өмірдегі жағдайлар банктердегі ресурстардың сыртка ағылуына се-беп болуға тиіс. Бастапңыда банк капита7\ының активтерге ңатысты шекті ңатынасы 20% шамасында болса, ал ңазіргі оның шамасы 12%-ды (пруденциялың нормативтердегі к2-нің мәні) ңүрайды. Бүл дегеніміз банк жүйесіндегі төлем ңабілетінсіздік тәуекелдің уақыт өте келе арта түсетіндігін көрсетеді. Себебі, банк жүйесіндегі банктердің активтерінің сапасы әлі де болса өз деңгейінде еместігін ескерсек, онда болашақта оның орнын жабатын меншікті капитал үлесі жеткіліксіздігі байңалады.
Демек, банк капиталының жиынтық деңгейінің жеткіліктігі банк жүйесін ңолдайтын басты шарттардың біріне жатады.
Банктердегі немесе жалпы банктік жүйедегі капитал көлемін тура аныңтау қиын, біраң жоғарыда қарастырылған ңызметтердің орындалуы үшін, салым иелері мен баңылаушы үйымдардың сенуі үшін капитал жеткілікті мөлшерде болуы ңажет. Ңажетті капиталдың сомасы банктің тәуекел деңгейіне байланысты болуға тиіс. Мысалы, егер банктің берген несиелерінің тәуекел дәрежесі өте жоғары болса, онда банкке көп мөлшерде қорлар ңүруға тура келеді. Ңажетті меншікті капитал мөлшерін анықтай отырып, банк алдында мынадай міндеттер түрады: тәуекелдің артуына бай^чанысты өз капитал мөлшерін үлғайту қажет пе немесе тәуекел деңгейі төмен бо-лып келетін активтерге өз ңаражаттарын орналастырған тиімді ме? Осындай жағдайда банк капиталы, оның активтер сапа-сына, басқару сапасына, ңызметіндегі саясатқа және банктің ба-сынан кешетін тәуекелдерге тәуелді ме, жоқ па? деген балама сауал туындайды.
Банк меншікті капиталын бағалау әдістемесі туралы сұрақ 80-ші жылдардың екінші жартысында халыкаралық қаржы үйымдарында да үлкен пікірталас туғызған болатын. Сөйтіп, 1988 ж. Базель комитеті келісімінің шешімімен «Халықаралық біртүтас капитал есебі және капитал стандарты туралы келісім-шарт» негізінде «Кук коэффициенті» деп аталатын капитал жеткіліктігі нормативі іс жүзіне енгізілді. 1993 жьілдан бастап күшіне енген бүл коэффициент көптеген елдердің Орталың банктерінде, біздің Ңазақстан Үлттық банкінде пруденциялық норматив ңатарында пайдаланылуда.
Кук коэффициенті банк капиталы мен оның баланстан тыс активтері арасындағы ең төменгі шекті катынасын бейнелейді. Мүндағьқменшікті капитал екі элементті қамтиды: негізгі және ңосымша капитал. Олардың жеткіліктілігіне баға беру үшін, ак-тивтер мен баланстан тыс міндеттемелердің өлшемі таңдап алынған. Мүндай тәсіл баланстан тыс операциялардың іске қосылуын қамтамасыз етумен қатар, төменгі тәуекелді актив-терге қаражаттар жүмсауды ынталандыра түседі.
Базель келісіміне сәйкес, банктің капиталы екі деңгейге бөлінеді: / децгейлі капитал және // денгейлі капитал.
I деңгейлі капиталға: қарапайым акциялар, бөлінбеген пай-да, сол сияқты еншілес компаниялардың бақылаусыз пакеті шегерілген материалдық емес негізгі капитал шамасы жа-тады.
II деңгейлі (ңосымша) капиталға: несиелер бойынша зиян-дарды жабуға арналған резервтер, мерзімсіз артықшылығы бар акциялар ңосылған екінші дәрежелі ңарыздар жатады.
Базель келісімінің бекіткен нормативтік коэффициентіне сәйкес, екінші деңгейдегі банктердің қызметін реттеуде қолда-
нылатын, пруденциялың нормативтер ңатарында банк капита-лының жеткілікті коэффициентін белгілейді.
Бүл коэффициентті біздің тәжірибемізде есептеу үлгісі 2-тақырыпта пруденциялың нормативтер ңатарында берілген. Соңғы жылдардағы банктік сектордағы меншікті капитал ди-намикасының өзгерісін 8-кестемен беруге болады.
8-кеапе
Банктін, меншікті капиталының динамикасы*
млрл тенге
|
Баіітар.іын агтары |
01.01.2002 |
01.01.2003 |
есім, % |
|
/ ипп’іі һ іміішпп; і |
9І,1 |
110,6 |
21,4 |
|
Жарғылық капитал |
76,8 |
77 |
0,3 |
|
Ңосымша капитал |
8,7 |
11,2 |
28,7 |
|
Бөлінбеген пайда |
8,7 |
15,0 |
72,4 |
|
// денгейлі капитал |
36 |
55,7 |
— 54,7 |
|
Ағымдағы пайда |
7,4 |
20,6 I |
178,4 |
|
Субординирленген ңарыз |
15,3 |
30,1 |
96,7 |
|
Барлық меншікті капитал |
122,1 |
161,2 |
32,0 |
2003 жылдың 1 ңаңтарына екінші деңгейдегі банктердің меншікті капиталы 32,0%-ға өсіп, 161,2 млрд теңгені (1 036 млн АКДІІ долларын) ңүрады. Бірінші деңгейдегі капитал — 21,4%-ға өсіп, 110,6 млрд теңгені, оның ішінде: төленген жарғы-лың капитал — 0,2 млрд теңгеге, еткен жылдардағы бөлінбеген таза пайда — 6,3 млрд теңгеге, қосымша капитал 2,5 млрд теңгеге өскен. Екінші деңгейлі капитал 54,7%-ға есіп, 55,7 млрд теңгені, оның ішінде: ағымдағы таза табыс — 13,2 млрд теңгеге, субординирленген міндеттемелер тізімі — 11,8 млрд теңгеге өскен.1 Депозиттік операциялар активті және пассивті болып бөлінеді. Активті депозиттік операциялар — банктің уаңытша бос аңша ңар^іжаттарын басңа корреспондент-банктердегі шот-тарда орналастыруымен байланысты операциялар. Олар банктің өтімді активтері ретінде, яғни жалпы активтердің ете аз бөлігін аладьі.
1_Пассивті депозиттік операциялар — бүл клиенттердің уаңыт-ша бос аңша ңаражаттарын белгілі уаңытңа және пайыз төлеу шартымен тартумен байланысты операциялар. Бүл операция-лар кемегімен тартылған депозиттер пассив жағының көп бөлігін алады және банктік ресурстар ңалыптастырудың негізгі көзі.
Казіргі банктік тәжірибеде салымдардың, депозиттердің және депозиттік емес ресурстардың шоттарының әр түрлері кездеседі. Бүл банктердің жоғарғы бәсекелестік нарыңта банк қызметтеріне деген клиенттер топтарының сүранысын қанағаттандыруға және олардың қаражаттары мен уакытша бос қаражаттарын банктік шоттарға тартуға үмтылуына жағдай жасайды. һI Банк депозиттік емес ресурстары банктің ңысқа мерзімді өтімділігін ңолдау маңсатында тартылады. Оларға: банкаралық несиелер, Үлттық банктің несиелері, банктердің меншікті бағалы ңағаздарын эмиссиялау нәтижесінде тартқан ресурстары, сон-дай-ақ отандың және шетелдік басқа да қаржы нарығынан са-тып алынған ресурстары жатады.
Банкаралык несие — бүл коммерциялык, банктердін бір-біріне беретін несиелері.
Банкаралық несие бұл басңа ресурстармен салыстырғанда өте ңымбат ресурс болып табылады.
Банкаралың несиенің негізін банкаралық депозиттер ңүрай-ды. Банкаралың депозиттер — бүл банктердің бір-бірінде аш-ңан корршотындағықаражат ңа7\дықтары.
Депозиттік емес қаражаттардың бір түріне Үлттыі^ банктің коммерциялық банктерге ңысқа мерзімді өтімділігін ңолдап отыру маңсатында беріліп отырған мынадай несиелерін жатңы-зуға болады: овернайт (бір түндік) және күндізгі заемдар.
Овернайт — банктердін Үлттык, банктегі корреспон-денттік шотында дебеттік к,алдык,тын пайда болуына бай-ланысты бір түнге берілетін несие.
Мысалға, оны бүгін кешке алған жағдайда, ертеңіне кешке ңайтаруға тура келеді. Кей жағдайда бүл несиені алу жүмыс аптасының соңғы куні немесе жүма күнге түссе, онда несие келесі аптаның бірінші күні ңайтарылуы тиіс.
Күндізгі заем — банктік жүмыс күні ішінде банктсрдін
Үлттьщ банкте ашк,ан корреспонденттік шотында уак,ыт-
ша к,аражат жокдіыгына немесе жетіспеуіне байланысты
^ ак,шалай аударымдар мен төлемдер жасау мак,сатында
берілетін несие.Бүл аталған несиелер қысқа мерзімді. Үлттык банк екінші деңгейдегі банктерге бүгінгі күні орта және үзақ мерзімде несиелерді бермейді.
Бағалы қағаздарды ңайта сатып алу негізінде сату келісімі (РЕПО операциясы) — қазыналың міндеттемелермен қамта-масыз етілетін ңысқа мерзімді займның түрін білдіреді.
Мүндағы ңарыз алушының міндеттемесі, яғни ол келісілген күні және алдын ала белгіленген бағада, өзінің сатңан бағалы қағазын ңайта сатып алуды көздейді.
Үлттық банктерде вексельдерді к,айта есепке алу жәнеЧйесие беру ~ бүл ңосымша қаражатңа деген қажеттілікке байланысты коммерциялың банктердің Үлттың банкке өздерінің вексельдерін кепілге бере отырып, ресурстар тарту тәсілі.
Банктік ресурстарды тартудың жаңа бір формасына банктщ векселъдерін жатқызуға болады. Банктер тек қарапайым вексельдерді ғана шығарады. Банк вексе7\ьдерін шығарудағы артықшылықтарға: біріншіден, вексельді тауарлар мен керсетілетін ңызметтер үшін есеп айырысуда пайдаланады; екіншіден, век-сельдер несие алу барысында кепілдік ретінде жүреді; үшіншіден, вексельді жеке және заңды түлғалар қолдана алады; төртіншіден, вексельдердің етімділігі жоғары; бесіншіден, вексельдер бо-йынша дисконт мөлшерлемесі жоғары; алтыншыдан, вексельдің заңды немесе жеке түлғаға өту барысында шектеулік болмай-ды; жетіншіден, вексельдің мерзімі әр түрлі болады.
Коммерциялық банктер өздерінің меншікті капиталы мен банктік ресурстар көлемін үлғайту маңсатында облигациялау арқылы ңосымша ңаражат тартады. Обу\игацияларды отандың тәжірибеде көбіне ірі коммерциялың банктер шығарып стыр. Мүндай ңарыздың міндеттемелер түрлерін шығару бір жағы-нан, банк капиталын, екінші жағынан, оның ресурстарын үлғай-туға мүмкіндік береді. Бүл операцияларды үйымдастырудың басты маңсаты — банктің өтімділігін жаңсарту. / ч
- Қазақстан Республикасының коммерциялық банктер пассивті операцияларының дамуы.
«міндеттемелер портфелі» туралы тусшікТҒКазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктердің ре~ сурстарынын; қүрылымы жөне қүрамы, пассивтік операциялардың жүзеге асу формалары,1 Хазақстанда нақта сектор «мен кдржы секторьшыңтіарықгық ин-фракүрыльшдарыньщ қалыптасып дамуьгжәне банк ресурстарының кхрылымьшьщ өзгеруі, ақіпа нарығы және ресурстар үшін банкаралық бәсеке. I 8-тақырып ■ • ‘ Банктің меншікті капиталын басқару
Банктің меншікті капиталы — банк ресурстары-ның турақты қүрамдас белігі. Банктщ меншікгі ка-питалының қүралу көздері жөяе оның банктің кар-жьшық түрақгылығын кдмтамасыз етудегі рөлі. Банк капиталы 6-шы тақырьпгга да кэрасгарыдды, бірақ оңда банктің меншікті капиталыньщ мазмұны оның өрбір күрамдас бөліктерінің банк қызмёттерін халықаралық стандартқа сәйкес реттеудегі манызымен жэне банктердің капиталдық базасын үйымдастыру принциптерімен ғана шектелген. Коммерциялық банктердің өзін-өзі микро деңгейде басқару пробле-малары. Банктің меншікті капиталын екі деңгейге бөлудің себептері, оның өрбір қүрамдас бөлікгерінің ерекшеліктері. Екінші деңгейдегі банктердің меншікті капитальшың мөлшері, активтер портфелімен салыс-тырғандағы сәйкестігі, Үлттық банктщ оларға река-питализациялауға байланысты қоятьш талаптары.
Меншікті капитаддың күрамдас бөліктері, жарғы капиталы жөне акционерлік капитал, белінбеген пай-ца, т.б. Резервтік кагоггал және оны кұрау төртібі мен пайдалану мақсаты. Акционерлік капиталды қүрау жөне оньщ «Акционерлік қоғамдар туралы» Казақ-стан Республикасының Заңына сәйкес калыптасты-рылуы, акционерлік капіггаддьщ кзржы құралдары, банктің жарғы капиталы және оны ұйымдық-кұқықгық формасына байланысты кдльгптастьірудың ерекшеліктері. Жай акциялар мен артықшылыгы бар акциялар жөне олардың банк капиталын күрау жене
басқару ісіне қүрьілтайшылар мен акционерлердін ‘(катысуын регіеудегі рөлі. ;
9-такзырып
; ІКоммерцияльіқ банктердің депозіптік портфелі, ц; ‘ оны қалыптастыпіу және басқару ■ «»Депозиттер», • «депозиттік операциялар», 1 «депозиттік тіортфель» туральі түсінік, депозиттік портфельді қалыптастырудъщ жөне басқарудьщ проб-лемалары. Депозитгік портфель — депозіптік опера-циялардьщ нақгы нәтижесі жөне оларды үйымдасты-рудың негізгі принщштері. Депозипік операциялар -сырттан каражат жинаудын негізгі әдісі және пассігетік операциялардың басты бағытьг. Депозиттік операли<: лард|ің субъектілері мен объектілері. ^Депозиттердін банк’ресурстарын. күрау коздеріндегі алатын ор»!-;. Депозиттердің түрлері және оларға белгіленстіп проценттік мөмшерлемеіщр (ставкалар). Дспозттсрл1 мерзіміне, есеп-шоттарға және субъекгілеріне бг.пла-нысты топтау. Заңды жөне жеке тұлғалардың цепозитгері, «лоро» есеп-шоттары.
Депозиттерді тогаса бөлудің шетеддік тәжірибесі. Қазақстандық коммерциялық банкгер кеңінен кол-данып жұрген депозитйң тұрлері. Депозитгік опера-цияларды тшмді ұйымдастырудагьі депозштік саясат-тъің рөлі, депозиттік саясаттуралытусінік, оны қалып-гастырудьщ және жүзеге асырудьгёс макро және мик-роэкономикалық факторлары. ■Депозгатік саясат жәке цепозиттік нарық, оньщ атрибуттары, депозиттік сая-саттың мақсаты, депозиттік портфельді өртараптан-дыру (диверсификациялау). Депозиттік портфельдщ құрамы мен қүрылымына ыкдал ететін факторлар, депозиттік портфелвдщ, банктердің депозиттік база сыньщ жөне тиімді депозиттік саясаттың өзара бай-ланысы. I ■■»-‘■■•■’■-*■»■’ • —
! 10-тақырып
| Кдзақстанда депозитгерді сақгандыру жүйесі. Ошлц қүрылзъі мсп-дамуы
Депозиттерді сақтандьіру жүйесіжәне оның банкгердегі жекё түлғалардың салымдары бойынша міндеттемелерін қамсыздандырудағы релі. Депозиттерді сакхандыру жүйесі жөне клиенттердің башсгің каржіілық жағдайьша деген^сенімінің артуы, цепозиттерді с!ақгандырудың шетелдік төжірибесі. Депозиттерді ерікті сак^гандыру, міндетгі түрде сақ-тандыру, мемлекетгік сақгандьфу, жеке сақгандыру, аралас түрде сақтандыру. АҚШ-та, Ресейде депозиттерді сақгавдыру жүйесінің к^рыльгмы, Гер-маниядагы, Үлыбританиядағы депозштерді сақгандыру жүйесінің ерекшеліктері. К^зақстанда жеке түлғалар-дың депозиттерін сақгандыру жүйесінің қүрылуы. «Қазақстандағы жеке түлғалардың депозиттеріне кепілдік беру (сақгаидьфу) коры» ЖАҚ, оныц негізгі қызметі, қүрылтайшысы. /
рсрекше көңіл тартылған ресурстар құрылымын талдау мен салымдық базаның тұрақтылыгына бөлінеді. Бұл кезде банктің ресурстық базасының сапасын снпаттайтын көрсеткіштер тобы карастырылады.
/ ¥Рақтылық көзқарасынан депозиттер негізгі (тұрақты) жэне «ұшқыш»
^гучий») болып бөлінеді. Негізгі депозиттер — банктің өзінде бекітілген
^позиттер. Депозиттердің тұрақтылығы жоғары болған сайын банк
^НЧілігіде жоғары, себебі олар өтімді активтерге қажеттіліктерді азайтады. бірге ЗП ДепозиттеР талап етілгенге дейінгі депозиттер арасында, сонымен Тәжіп ?ЗШД* және жинаК шоттары мен салымдары арасында да болуы мүмкін. ЯепгІГ Ие көРсеткендей, депозиттердің тұрақты бөлігі талап еткенге дейінгі
й^£?р арасында жогары.
тадад И ЖағДайлар мерзімді жэне жинақ салымдары бойынша пайыздары енге Дейінгі депозиттерден жоғары болады, мерзімді жэне жинақ
Щ
20
салымдары бойынша төлемдер ір банкте эр түрлі. Дәл осы депозиттер көп қозғалыста болады, сондықтан оларға «ұшқыш» деген ат берген.
Депозиттердің унемділігін, тұрақтылық деңгейін сипаттайтын көрсеткіш негізгі депозиттер сомасының депозиттердіің жалпы сомасына қатынасы ретінде есептеледі. Банк өтімділігі болып саналады, егер депозиттердің жалпы сомасында негізгі депозиттердің үлесі 75%-дан кем болмаса.
Депозиттік базаның тұрақтылығын бейнелейтін басқа көрсеткіш мерзімді Жэне жинақ депозиттердің депозиттердің жалпы сомасына қатынасы болып табылады [10].
Мерзімді және жинақ депозиттері жоғарыда айтылғандай, пайыз мөлшерінің өзгеруіне сезімтал банк ресурстарына жатадыі’
6
- ЕКІНШІДЕҢГЕЙЛІ БАНКТЕРДЩ Т¥РАҚТЫЛЫҒЫН БАҒАЛАУДЫҢ ҒЫЛЫМИ — ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Екінші деңгейлі банктердің тұрақтылығының эікөнемякадағььмэні
Нарықтық экономикада банктердің түрақтылығы өте маңызды. Нарықта халыққа адал, сенімді жэне тиімді жұмыс істеп тұрган банктер тұрақты банктер болып саналады. Банктердің түрақтылығын бірнеше көрсеткіштермен сипаттауға болады. Мысалы, банктердің рентабельділігі, өтімділігі, төлем қабілеттігі, табыстылығы мен шығыстылығы сияқты көрсеткіштермен сипатталады. Егер банк өтімсіз болса, бүл жағдайда белгілі бір уақыт мерзімінде түзеуге болады. Ал егер банк түрақсыз болса, бүл жағдай банкті міндетті түрде банкроттыққа алып келеді. Сондықтан да қазіргі банктердің тұрақтылығын сақтау маңызды болып отыр.
Жалпы банктің дүрыс ұйымдастырылуын жәнебанк түрақтылығын сипаттау үшін коммерциялық банк табыстылығын басқарудьщ құрамдас элементтері аныкталған, олар:
— банктің табыстарын басқару;
— банк пайдасының калыптасу^ш бақылау;
— сандық және сапалық позицияларға байланысты банктің пайдалығы мен табыстылығы деңгейін бағалау;
— банк бөлімшелерінің рентабельділігін бағалау;
— банктің өнімдері мен қызмет көрсетулерінің пайдалығы мен нәтижелілігін талдау;
. — — банк кызметінің жекелеген бағыттарының тиімділігін бағалау.
Егер коммерциялық банктің борыштық жэне қаржылық міндеттемелерді уақытында орындау үшін қолма-қол ақшалай қаражаттар мен басқа да өтімді активтері болып, сонымен қатар басқа көздерден қаражаттарды тез арада жұмылдыру мүмкіндігі жеткілікті болса, онда бүл өтімді банк болып табылады.
Банктердің түрақтылығын сипаттаитын маңызды көрсеткіштердің бірі банктің өтімділігі. Өтімділік — банктің сенімділігін қамтамасыз ететін, оның қызметінің жалпы сипаттамаларының бірі.
Банк өтімділігі — бүл салымшылар мен қарыз берушілер алдында банктің өз міндеттемелерін уақытында жэне шығынсыз орындау қабілеттігі.
Банктің міндеттемелері нақты жэне потенциалды деп екіге бөлінеді. Банктің нақты міндеттемелері: талап ету депозиттері, мерзімді депозиттер, тартылған банкаралық ресурстар, несие берушілердің қаражаттары түрінде банктің балансында көрсетіледі. Ал потенциалды немесе баланстан тыс міндеттемелерге: банктен берген кепілхаттар, клиенттерге несие желілерін ашу, тағы басқалар жатады.
Егер коммерциялық банктің борыштық жэне қаржылық міндеттемелерді уақытында орындау үшін қолма-қол ақшалай қаражаттар мен басқа да өтімді активтері болып, сонымен қатар басқа көздерден қаражаттарды тез арада жұмылдыру мүмкіндігі жеткілікті болса, онда бүл өтімді банк болып табылады.
7
Банк өтімділігі аталған барлық міндеттемелерді, сонымен бірге болашақта пайда болуы мүмкін міндеттемелерді уақытында орындауын сипаттайды. Міндеттемелерді орындау үшін кассадағы жэне корреспонденттік шоттардағы (Орталық банкте және басқа коммерциялық банктерде) қалдықтарымен сипатталатын банктік ақшалардың барлығы; қолма-қол ақшаға тез айналатын активтер; банкаралық нарықтан немесе Орталық банктен алынатын банкаралық несиелер сияқты қаражат көздері пайдаланылады [1].
Осы аталған қаражат көздерін пайдалану банк үшін шығыстармен байланысты болмау керек. Мысалы, өтімді қаражаттардың көзі ретінде бағалы қағаздарды немесе басқа активтерді сату қалыпты тэртіпте алдын ала келісіп қойған шарттардың негізінде жүзеге асырылуы керек. Банк өтімділігі мынадай қызметтерді атқарады:
- депозиттерді алу мен несиелерге байланысты сүранысты қанағаттандыру;
- тиімділік тәуекелін азайту жэне банктің сенімділігін қамтамасыз ету;
- активтерді зиянсыз сату;
- тартылған қаражаттары бойынша төлей алмау тәуекелі үшін сыйақы мөлшерін шектеу. ^
Банк тұрақтылығының екі формасы, яғни міндеттемелерді өз уақытында жэне шығынсыз орындауы көптеген ішкі және сыртқы факторлардың ықпалымен анықталады.
Ішкі факторлар қатарына мыналар жатады:
- банк капиталының базасы;
- банк активтерінщ сапасы;
- депозиттердің сапасы;
- сыртқы қаражат көздеріне орташа тэуелдігі;
- мерзімі бойынша активтер мен пассивтердің өзара сэйкестігі;
- сауатты менеджмент;
- банктің жоғары дэрежелі беделі.
Банк капиталының базасы — бул салымшылар қаражаттары мен депозиттеріне кепіл беретін жэне олардың мүдделерін қорғайтын меншікті капиталдың жеткілікті мөлшерін сипаттайды. Меншікті капиталдың көзіне: жарғылық капитал жэне әр түрлі мақсаттар үшін бағытталған банктің басқа да қорлары жатады. Банктің меншікті капиталы неғүрлым жоғары болса, оның өтімділігі соғүрлым жоғары болады.
Банк активтерінің сапалылығы мынадай төрт критерийлермен анықталады: өтімділік, тэуекелдік, табыстылық пен диверсификация.
Активтердің өтімділігі — бүл қарыз алушының, міндеттемелерді өтеу немесе осы активтерді сату арқылы олардың қолма-қол ақшаларға айналу қабілеті.
Активтердің өтімділік дэрежесі олардың айналымына байланысты. Ақшалай формадағы банктің активтері төлем қызметін орындауға бағытталған.
Активтер тэуекелі критерийі, олардың ақшалай формаға айналдыру кезінде шығындарға үшырау мүмкіндігін сипаттайды. Активтердің тәуекел дэрежесі, олардың әр түрі үшін ерекше көптеген факторлармен анықталады. Мысалы, несиелік тэуекел қарыз алушының қаржылық жағдайына, қарыз көлеміне, беру мен өтеу тәртібіне, т.б. факторларға байланысты.
8
Банк активтердің тэуекелі неғүрлым жоғары болған сайын, банктің өтімділігі соғұрлым төмен болады.
Активтердің табыстылығының критерийі ретінде: активтердің жүмыс жасау қабілеті, тиімділігі, яғни табысты экелу қабілеті, сонымен қатар банктің дамуы үшін қаражат көзін табу жэне банктің капитал базасын нығайту қабілеті. Табыстылық дэрежесі бойынша активтер: табыс экелетін жэне табыс экелмейтін болып екіге бөлінеді.
Активтердің диверсификациясы критерийі банктің ресурстарын эр түрлі орналастыру аялары бойынша бөлу дэрежесін сипаттайды. Активтерді диверсификациялау көрсеткіштері мынадай: ресурстарды орналастыру бағыттары бойынша банк активтерінің құрылымы, объектілер мен субъектілері бойынша несиелік жұмсалымдардың қүрылымы; бағалы қағаздар портфелінің қүрылымы, валюталар құрылымы; банкпен корреспонденттік және несиелік қатынастарда болатын басқа банктердің қүрылымдық құрамы. Активтер неғұрлым көп диверсификацияланса, соғүрлым банктің өтімділігі жоғары болады [2].
Банк өтімділігін анықтайтын фактор — банктің депозиттік базасының сапалылығы. Депозиттік базаны мерзімді депозиттік жэне жинақ салымдары, есеп айырысу жэне ағымдағы шоттардағы қаражаттары ретінде банкте жинақталған заңцы және жеке тұлғалардың қаражаттары құрайды. Депозиттердің сапалылығының басты критерийі олардың тұрақтылығын сипаттайды. Депозиттердің тұрақты бөлігі неғүрлым көп болса, банктін өтімділігі соғұрлым жоғары болады. Депозиттердің тұрақты бөлігінің көбеюі банктің өтімді активтерге мұқтаждығын азайтады. Талап етілгенге дейінгі депозиттер жоғары түрақтылыққа ие, өйткені бүл депозиттердің түрі сыйакы мөлшерлемесіне байланыссыз. Банкте осы депозит түрінің көп болуы банктің қызмет етуінің сапалылығы мен жылдамдығы, банктің клиентке жакын орналасуы сияқты факторларға байланысты. Ал мерзімді және жинақ депозиттеріндегі қалдықтары тұрақтылықтьщ төмен дәрежесіне ие, себебі оған банктің сыйақы мөлшерлемесі ықпал етеді.
Банк өтімділігі оның сыртқы қаражат көздеріне, яғни банкаралық несиелерге деген тәуелділігімен де сипатталады. Банкаралық несие өтімді қаражаттарға деген қысқа мерзімді жетіспеушілікті жоя алады, бірақ осы несиенің жалпы тартылған ресурстардың құрамындағы үлесі жоғары болса, онда банк банкротқа ұшырауы мүмкін. Егер банктің сыртқы көздерге тэуелділігі жоғары болса, онда оның бизнес үшін өз базасының даму перспективаларының жоқтығын көрсетеді.
Банк активтері мен пассивтерінің арасында мерзім мен сома бойынша сәйкестілік те банк өтімділігін анықтайды. Банктің клиенттер алдында мшдеттемелерді орындауы инвестицияланатын ақша қаражаттары мерзімдері мен салымшылары берген ақша қаражаттарының мерзімдері сэйкес болуын білдіреді.
Менеджмент, яғни жалпы банктің қызметін жэне өтімділігін басқару жүйесі Де банк өтімділігін анықтайтын ішкі факторлардың біріне жатады. Банкті оасқару сапасы мыналармен анықталады:
9
- банк саясатының болуы және оның мазмүлы;
- стратегиялық жэне ағымдағы міндеттерді жоғары деңгейде шешуге мүмкіндік беретін банктің аймақтық ұйымдастыру қүрылымы;
- банктің активтері мен пассивтерін басқару механизмі;
- эр түрлі процедуралардың нақты мазмұнын анықтау;
- білікті мамандардың болуы;
- қажетті ақпарат базасының болуы;
- банк қызметін басқару жүйесінің ғылымилығы. Банктің беделі де банк өтімділігін анықтайды. Жақсы беделі бар банк депозиттік базасының тұрақтылығын оңай қамтамасыз ете алады.
Банк тұрақтылығының жағдайы бірқатар сыртқы факторларға, яғни банк қызметінен тыс факторларға байланысты. Оларға мыналар жатады:
- елдегі жалпы саяси жэне экономикалық жағдай;
- бағалы қағаздар нарығының дамуы;
- банкаралық несие нарығының дамуы;
- қайта қаржыландыру жүйесін үйымдастыру;’
- Орталық банкінің қадағалау қызметінің тиімділігі. ^
Елдегі жалпы саяси жэне экономикалық жағдай банк операцияларының дамуының жэне банк жүйесінің сэтті жүмыс істеуінің алғышарттарын қалыптастырады, банктер қызметінің экономикалық негізінің түрақтылығын қамтамасыз етеді, банктерге деген отандық жэне шетелдік инвесторлардың сенімділігін арттырады. Осы аталған жағдайларсыз банктердің түрақты депозиттік базаны қүруы, операциялардың тиімділігіне кол жеткізуі, өз қүралдарын дамытуы, активтерінің сапалығын жоғарылатуы және басқару жүйесін жетілдіруі мүмкін емес.
Бағалы қағаздар нарығының дамуы өтімді қаражаттар кұрудың оңтайлы нұсқасын қамтамасыз ете алады, себебі көптеген шетел мемлекеттерінде банктің активтерін ақшалай қаражаттарға тез арада айналдыру жолы қор нарығының жүмысымен байланысты [3].
Банкаралық нарықтың дамуы уақытша бос ақшалай ресурстарды банктер арасында жылдам қайта бөлуге көмектеседі. Банк өз өтімділігін үстап түру үшін банкаралық нарықтан эр түрлі мерзімге, сонымен қатар бір күнге болсын, қаражаттарды тарта алады. Банкаралық нарықтан қаражаттарды тарту жылдамдығы жалпы каржылық конъюнктураға, банкаралық нарықтың ұиымдастырылуына және банктің беделіне байланысты.
Орталық банкі коммерциялық банктерді қайта қаржыландыру жүйесі банктердің өтімді активтерін Орталық банктен алынған несиелер арқылы жабуға мүмкіндік береді.
Орталық банкінің қадағалау қызметінің тиімділігі өтімділікті басқарудағы коммерциялық банктер мен мемлекеттік қадағалау органы арасындағы қарым-қатынастың дэрежесін көрсетеді.
Қазақстан Республикасы ¥лттық банкійің екінші деңгейдегі банктер үшін өтімділіктің белгілі бір нормативтерін белгілеуге мүмкіндігі бар. Көрсеткіштер оанктің өтімділік жағдайын неғұрлым нақты көрсететін болса, соғүрлым
10
банктің өзі жэне қадағалау органы өтімділікпен байланысты проблеманы уақытында шешуге мүмкіндігі бар.
Банктің өтімділігі тұрақты өзгерісте болатын көптеген факторларымен анықталынатын банк қызметінің сапасын сипаттайды. Сондықтан банктің өтімділігі бірте-бірте қалыптасатын жэне түрақты факторлармен жэне әр түрлі тенденцияларымен сипатталатын динамикалық жағдайды білдіреді.
«Өтімділік» терминімен қатар банктік тәжірибеде, эдебиеттерде «төлемқабілеттілік» термині қолданылады. Екінші терминнің мэн-мағынасын ашу эр елде эр түрлі.
Бүкілэлемдік банк эдебиеттерінде төлем қабілеттілік түсінігі меншікті капиталдың онды көлемімен байланыстырылады, «минус» белгісімен көрсетілген капитал төлем қабілетсіздік терминімен түсіндіріледі. Мұндай тусінік беруде төлемқабілеттілік термині банк капиталына негізделеді, яғни банктің өзіне алған міндеттемелерін жабуға бағытталған кепілдік беру коры болып табылады.
Басқа елдерде банктің төлемқабілеттілігін жеткіліктілігінің капитал активтер тэуекелділігіне қатынасы ретінде анықтайды. ^
Қазақстандық экономикалық эдебиеттерде төлемқабілеттілік банктін өтімділігіне қатысты барынша ортақ жэне барынша жақын категория ретінде қарастырылады. Ортақ бір категория ретінде қарастырған жағдайда төлемқабілеттілік ішкі жэне сыртқы факторлар жиынында қарастырылады. Кең тараған көзкарас бойынша банк өтімділігі оның кредиторлар мен салымшылар алдындағы міндеттемелерін өз уақытысында өзінің активтері мен пассивтерін басқару аркылы жүзеге асыра алу мүмкіндігін көрсететін көрсететін динамикалық жай-күйді білдіреді. Өтімділікпен салыстырғанда төлемкабілеттілік белгілі бір нақты мерзімге барлық міндеттемелерін, сонын ішінде қаржылық, мысалы, салық бойынша бюджет алдындағы, жалақы бойынша жұмысшылар алдындағы міндеттемелерді жүзеге асыру аспектісінде қарастырылады. Төлемкабілеттіліктің критерийі ретінде корреспонденттік шоттағы нақты мерзімге төлемді жүзеге асыру қаражаттарының жеткіліктілігін айтуға болады.
Бүл көрсетілген өтімділік пен төлемқабілеттілік арасындағы қарым-қатынас тэжірибе жүзінде мынаны түсіндіреді: банк кейде белгілі мерзімге өзінің міндеттемелер бойынша төлемін жүзеге асыра алмауы мүмкін, бірақ өтімді болып қала береді. Ал өтімділікті жоғалту өз кезегінде төлем қабілетсіздікпен түсіндіріледі.
Банктердің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету, ақша-несие жүйесін тұрақтандыру, салымшылардың мүдделерін қорғау мақсатында ¥лттық Банкпен банктердің орындауларына міндетті экономикалық нормативтер бекітті [4].
Комммерциялық банктің активін жэне пассивін басқарудағы ең маңызды мэселелердің біріне банк капиталының оңтайлы шамасы мен құрылымын Қалыптастыру жатады. Әлемдегі жэне отандық банктердің борыштық тұрақсыздыққа ұшырауы жэне проблемалық банктердің үлесінің жоғары болуы
11
банктік қадағалау органдарының басты назарын капиталдың қажеттілігіне аударып отыр.
Капитал банктің түрақтылығының басты кепілі болып табылуда, сондықтан да басты талап мұнда капиталдың жеткіліктігі көрсеткішіне қатысты болса, бұл бір жағынан жоғары пайда алуды мақсат еткен банктердің меншік иелерінің мүддесіне қарама қайшылық тудыруда. Нарықтық қатынастарға өткен елдердегі коммерциялық банктердің басты ерекшелігі негізінен капитал жеткіліксіздігімен сипатталады. Банктің меншікті капиталы банктің тұрақтылығын қамтамасыз етуде маңызды. Банктің бастапқы қүрылуы барысында меншікті капитал көмегімен банк қызметіне байланысты алғашқы шығындар: жер, ғимарат, қүрал-жабдық жалақыға жұмсалатын жэне т.б. шығындар жабылады. Себебі, меншікті капиталсыз банктің қызметін бастау мүмкін емес. Осы меншікті капитал есебінен банкте қажетті резервтер қурылды. Сонымен қатар, банктің меншікті капиталы үзак мерзімді активтерге жұмсалымдардың басты көзі. Банктің меншікті капиталы банктің қаржылык тұрақтылығын, коммерциялық жэне шаруашылЬщ қызметін қамтамасыз ету ушін құрылған банктік әр түрлі қорлары мен сол сияқ-цьі ағымдағы қызметінің нэтижесіне байланысты және өткен жылдардағы бөлінбеген пайдасы.
Банктік меншікті капиталының қүрылымы бірдей емес, себебі, оларға эсер ететін эр түрлі факторларға, атап айтсақ, активтер сапасына, меншікті пайданың пайдаланылуына, капиталдын бағасын нығайту мақсатына жэне банк саясатына байланысты жыл бойына өзгеріп отырады.
/ Соньшен,~~қазіргГ7коммерциялык банктердін меншікті капиталы мынадай /бапхарды-қурайлы: /
- жарғылык капитал;
- резервтік капитал;
- қосымша капиталдар;
- банк операциялары бойынша тәуекелдерді төмендету мақсатында құрылған қорлар (резервтер);
- бөлінбеген банк пайдасы.
Пай қосу арқылы қү_рылған банктін жарғылық капиталы қүрылтайшылық құжатта мөлшері анықталған пайшыларыньщ жарнасынан қүралып, олар қосқан жарналары көлемінде жауапты болып саналады. Мүлдай банктердің жаргылық капиталын ұлгайту, тек қана пай қосушылардың қосымша қосқан жарналары жэне пай қосушылардың санының өсуі есебінен жүзеге асырылады. Алайда, акционерлік банктер өздерінін жарғылык капиталын үлғайту үшін қосымша акцияларын эмиссиялайды, сол сияқты бүрынғы шығарылған акцияларының бағасын өсіреді.
Ьанктік меншікті қаражатының түріне резервтік қор жатады. Резервтік қор —
анк кызметінде пайда болуы мүмкін зияндардың орнын жабу мақсатында
Қ¥рьілғаң қаражат қоры. Сондай-ақ резервтік қор банктің тұрақты қызмет етуін
тамасыз етеді. Резервтік қордың қү-ралуының негізгі көзіне банк пайдасы
^Дьі. Кейде, банкте пайда болмаған жағдайда резервтік қор есебінен банктің
Ртықшылығы ^аР акДиялары бойынша пайыздар төленеді [5].
II Қосымша капиталдар — негізгі құралдардың тозуына байланысты
аударылған аударымдар есебінен жэне белгілі мақсатқа бағытталатын пайданы
бөлу нәтижесінде құрылатын қаражаттар. Арнайы қорлар — негізгі қорларды қайта бағалау негізінде, валюталық
қаражаттарды қайта бағалау қоры, яғни ұлттық валюта мен шетел валюталары
арасындағы айырма нәтижесінде құрылады. Банктің меншікті капиталын жолдарына мыналар жатады:
— банк пайдасы;
— акциялар шығару;
— құрылтайшылар және пай қосушылар санын арттыру;
— облигациялар шығару жатады.
Банктік капитал банктік дербестігін қамтамасыз ете отырып, оның қаржылық тұрақтылығына кепіл болады жэне банктік басынан кешетін эр алуан тэуекелдердің зардаптарын ретке келтіретін басты кез болып табылады. Осы мақсатта банктің меншікті капиталы мынадай қызметтер атқарады:
— қорғаныс қызметі;
— шұғыл қызметі; щ
— реттегіштік қызметі;
— айналым қызметі;
— резервтік қызметі.
Банктік меншікті капиталы қаншалыкты жоғары болса, соғұрлым банк өтімді болып саналады. Банк банкротка ұшырай қалған жағдайда, онын акционерлерінен баска ешкім зиян шекпейді. Банк капиталының корғаныс қызметі банктік салым иелеріне жэрдем ақы төлеу мүмкіндігін ғана емес, сол сияқты ағымдағы табыс болмаған жағдайда зияндарды жабуға кызмет етуін сипаттайды. Сондықтан -да, оның азаюы банктін банкротка ұшырауына жол береді. Қорғаныс қызметі — меншікті капиталдық ең басты қызметін білдіреді.
Банк капиталының шұғыл қызметі қорғаныс қызметіне қарағанда екінші дэрежелік маңызға ие болып табылады. Оперативтік қызметі жер, ғимараты құрал-жабдықтар алуға қажетті меншікті қаражаттарды жү-мылдыруды, сондай-ақ көзге көрінбейтін зияндар жағдайына байланысты резервтер құруды сипаттайды. Бүл қаржы ресурстар көздері эсіресе, банктің қызметтің басталуы үшш маңызды. Кейіннен бұл қаражаттардың бір бөлігі ұзак мерзімді активтерге жэне эр түрлі резервтерді құрауға жұмсалынады.
\ /АҢШ-тың банктік тәжірибесінде, талап етуге дейінгі
- о ■ ТТ
депозиттік шоттармен қатар, сондаи шоттар түршдеп пау-шот-ты және куәландырылган чектер сияңты депозиттер АК,Ш банктерінде кеңінен ңолданылады. АҢШ-ғы депозиттердің түрлері 3-суретте беріледі.
3-сурет. АКЦІ-тьщ коммерциялыі^ банкілеріндегі депозиттер
Нау-шоттар — бүл пайыз төленетін, чектік депоэиттер. Нау-шоттың мынадай өзіне тән ерекшеліктері болады:
— бүл шот түрі бойынша пайыз төленеді;
— бүл шот жеке түлғаларға немесе пайда таппайтын үйым-дарға ашылады;
— салым иелерінен бүл шотта ең теменгі ңаражат болуы талап етілмейді.
Куәландырылган чектер шоттары — бүл куәландырыл-ған чектерді телеу үшін, саңталатын банктердегі талап етуіне дейінгі депозиттік шоттағы ңаражаттарды білдіреді.
Куәландырылган чектер — бүл банктің шоттағы ңаражат-тың барлығын чектер арңылы куәландыруы.
Американдың банктік тәжірибелерде жаңа депозит түріне аңша нарығының депозиттік шоты жатады. Оның мынадай ерекшелігі бар:
■ аңша нарығының басңа қүралдары бойынша мөлшер-лемелерінің өзгеруіне байланысты, әр аптада шот бойынша па-йыз мөлшерлемесінің өзгеріп отыруы;
- шот бойынша ең теменгі ңалдыңтың болуының талап етілуі;
■ салымдардың саңтандырылуы;
- иемденуші, үшінші жақтан телемдер үшін айына шоттан алты рет аударма жасауына болады, мүның ішінде үшеуі чекті көшіріп жазу жолымен, үшеуі телефон арңылы жузеге асады. ^
— 30 күнге дейінгі;
— 30—90 күнге дейінгі;
— 90 —180 күнге дейінгі;
— 180 күннен 360 күнге дейінгі;
— 360 күннен жоғары.
Мерзімді депозиттер бойынша, салым иесінен алдын ала хабарлау депозиті бойынша міндетті түрде өтінішін талап етеді. Өтініш беру уаңыты алдын ала келісіледі және депозит бойын-ша, соған сәйкес пайыз белгіленеді. Әдетте, алдын ала алуын хабарлау мерзімі жеті күннен жоғары болып келеді. ^
Мерзімді депозиттердің мынадай ерекшеліктері болады:
— есеп айырысу үшін пайдаланылмайды, әрі мүндай шот-тарға ешңандай да есеп айырысу ңүжаттары толтырылмайды;
— шоттағы қаражат баяу айналады;
— түраңты пайыз төленеді;
— пайыз мөлшерінің ең жоғарғы деңгейі Үлттың банкі та-рапынан реттеліп отырады;
— аңшаны алуы туралы салым иесінің алдын ала хабардар етуі талап етіледі;
— бүл шоттағы ңаражаттар бойынша ең төменгі мөлшерде резервтер белгіленеді.
Тағы бір кеңінен таралған депозиттердің түрі — жинак, салымдары. Олардың белгіленген мерзімі жоң, ңаражатты алуда ескертуін талап етпейді, салымның жоғары шегі шек-телген, ақшаны салу және алу кезінде жинақ кітапшасын көрсетуі қажет. I
Пайдаланған эдебиеттер тізімі
- Ақша, несие, банктер. Сейітқасымов Ғ. С. — Алматы: Экономика 2001ж.
- Саниев А. Ақша, несие, банктер.- Алматы, 2003 ж.
- Мақыш С. Б. Ақша айналысы жэне |іесие. — ИздатМаркет Алматы, 2004 ж.
- Мақыш С. Б. Коммерциялық банктер операциялары. -ИздатМаркет Алматы, 2004 ж.
- Шеденов г.Жалпы экономикалық теория .- Алматы, 2000 ж.
- «Валют-Транзит Банк» Азия Трнзит. — 2002 ж.
- Осипов Г. Экономикалық теория. — Алматы, 2003 ж.
- Деньги, кредит, банки. Лаврушина О. И. — Москва: Финансы и статистика, 1999 г.
- Кредитный портфель // Банки Казахстана. — 2002 г.
- «Қазақстан Республикасындағы ¥лттық банк туралы» Қазақстан Республикасының заңы. 31.03.1995 ж.
- Қазастан Республикасындағы ұлттық банктің 2002-2004 жылға арналған ақша-несие саясаты.
- Көшенова Б. А. «Ақша, несие, банктер жэне валюта қатынастары». -Алматы: Экономика, 2000 ж.
ііҚазақстаның қаржы жүйесінде топ жарғандар қатарында танылды, алдыңғы жетекші халықаралық сарапшылардың өздері мойындап отыр.
Қазақстан ТМД елдерінің ішінде бірінші болып, түрақгы элеуметтік экономикалық дамуды қамтамасыз ету, сыртқы қолайсыз факторларға тэуекелділікті азайту үшін ұлттық қор құрды.
Бүгінгі қорда үлттық қорда 5 миллиард 300 миллион доллар жинақталып отыр. үлттық қорды қоса есептегенде, еліміздің алтын-валюта резервтері, түтас алғанда, 14 млрд. АҚШ долларынан асып түсті. Осыдан он жыл бүрын оны армандаудың өзі қиын еді.
Қорыта келгенде, Казкоммерцбанк ауқымды қызмет атқаратыны айтуға болады. Оның эрбір бөлімі өзіне тән функцияларды орындаумен болады. Банк жеке қызмет көрсету саласында клиенттерге, өзінің депозиттік базасының диверсификациясына жэне бөлшекті банк өнімдерінің нарығында жэне жеке түлғаларға қызмет көрсету саласында өз үлесін дамыту мен өз қызметін дамытуда. Экономиканы түпкілікті реформалауға бағыт үстап, біз қысқа мерзімнің ішінде нарықтық реформаларды жүргізе білдік, тиісті заңнамамызды жасауға қол жеткіздік. Бүгінгі таңда Қазақстанда нақтылы жүмыс істеп түрған нарық экономикасы бар /
