Австралия территориясының геологиялық тарихы мен пайдалы қазбалары.
Кіріспе: 1. Австралияның географиялық орны.
- Австралия территориясының геологиялық түзілуінің ерекшелігі туралы.
- I. Австралия территориясының геологиялық даму тарихы.
- Пайдалы қазбалары.
- Жанғыш пайдалы қазбалары.
- Рудалы пайдалы қазбалары.
- Рудалы емес пайдалы қазбалар.
III. Австралияның тектоникасы.
Қорытынды:
Австралияның пайдалы қазбалары кендерінің дүние жүзі бойынша маңызы.
5
Кіріспе
Австралия – жер бетіндегі ең кіші материк. Ол іргелес аралдарымен қоса түгелдей оңтүстік жарты шарда жатыр. Басқалардан кейін ашылып, қонысталынған бұл материктің аты латының australis – оңтүстік деген сөзінен шыққан.
Оңтүстік тропик Австралияны одан солтүстікте материктің шағын, оңтүстікте көпшілік бөлігі жататындай етіп кесіп өтеді. Материктің шеткі бөліктері: солтүстікте – Йорк мүйісі (10 41о. е.) оңтүстікте – Оңтүстік – Шығыс мүйісі (39 11 о. е.),батыста – Стип – Пойнт мүйісі (113 05 ш.б.), шығыста – байрон мүйісі (153 34 ш. б.). Австралия солтүстіктен оңтүстікке 3200км – ге, батыстан шығысқа 4100 км шамасында созылып жатады, көлемі – 7631,5 мың км.
Солтүстікте Австралияның жағасында Мелвилл, Батерст, Грут – Айленд және басқа ұсақ аралдар, оңтүстікте – материктік қайраңның шетінде жатқан Тасмания, Кинг, Флиндерс, және Кенгуру аралдары жатыр. Батыстағы ең ірі арал – Дерк – Хартог, шығыста – Фрейзер.
Австралия Тынық және Үнді мұхиттарының суымен ұласып жатыр. Ол ешбір материкпен құрлық арқылы байланыспайды. Сондықтан Австралияны, сондай – ақ оның көлемінің шағын екендігін еске ала отырып, кейде материктік арал деп те атайды.
Австралиядан солтүстікте және шығыста, Тынық мұхиттың оңтүстік – батыс бөлігінде материктік, маржандық және жанар тау текті көптеген ірілі – ұсақты аралдар жатыр. Бүкіл осы аралдардың жиынтығын Мұхиттық аралдар деп атайды.
Мұхиттық аралдардың жалпы көлемі шамамен 1,3 млн. км2. Әдетте, Мұхиттық аралдарды бірнеше бөлікке бөледі. Австралияға ең таяу жатқан Жаңа Зеландиядан басқа, батыстағы ең ірі аралды Меланезия деп атайды. Меланезияға Жаңа Гвинея, Соломон аралдары, Жаңа Каледония т.б. кіреді. Ең оңтүстікте жатқан Жаңа Зеландия ерекше көзге түседі. Меланезиядан солтүстіктегі және 177 ш. б. батыста таман жатқан ұсақ аралдарды (Мариян, Каралин, Маршалл т. б.) Микронезия деп аталады. Тынық мұхиттың орталық және оңтүстік бөлігінде 177 ш. б. шығысқа қарай жатқан қалған барлық аралдар Палинезияға жатқызылады. Олар Гавай, Лайн; Қоғам аралдары т. б. Бұл тарихи және этнографиялық жағынан осылай бөлінген, бірақ ол Мұхитттық аралдарды генетикалық және физикалық – географиялық белгілеріне қарай бөлуге сәйкес келмейді.
6
Жаңа Гвинеядан, шығысқа Фиджи аралдарын қоса, Жаңа Зеландияға дейінгі аралдар доғасы аралдарды және материкті бөліп жататын су бассейндерімен бірге Тынық мұхит геосинклинальды белдеуінің жалғасы болып табылады. Климаттың құрылуы және органикалық дүниенің түзілуі жөнінен ол Австралиямен тығыз байланысты, Шығыс Азия аралдары Евразияға сондай қатынаста. Шетелдік әдебиетте оны кейде Неоавстралия деп те атайды. Бұл аралдық ғоғаны Австралиямен бірге қарастыруға болады. Тынық мұхиттың ашық бөлігініңаралдары пайда болуы жөнінен Тынық мұхит платформасымен (талассократонмен) байланысты және оларға өмір бойы құрлықтың ірі алаптарының әсері тимеген. Олардың табиғатының өзіндік өзгешелігі бар және Австралия материгінің табиғатымен ешқандай байланысы жоқ.
Палеоген кезеңінде оңтүстікке, Үлкен Австралия шығанағының солтүстігіне қарай Юкла ойысының түзілуі жүріп, ол теңіз суына батты. Неоген кезінде теңіз құрғап, оның орнында Наллаарбор жазығы пайда болды.
Жаңа платформаның палеозойлық құрылысының тегістелген орнында ең жаңа қозғалыстар нәтижесінде Үлкен Суайрық жотасы, Флиндерс пен Маунт – Лофти таулары көтерілді. Көтерілу тасман теңізі жағалауларының төмен түсуімен, жазықтар пайда болуымен және әсіресе оңтүстік – шығыста базальт вулканизмдерінің күшті байқалуымен қоса жүрді. Оңтүстікте төмен түсу Басс бұғазы мен Тасманияның бір бөлігінің пайда болуына алып келді.
Неоген бойы мен антропогеннің бас кезінде климат жағдайы әлденеше рет өзгеріске түсті: аридтану кезеңі ылғалдану кезеңі мен ауысты. Плювиалдық кезеңнен Австралияның қуаң аудандарында тек ішінара тұзды суға толған немесе толық сорға айналған гидроморфтық қызыл түсті қабаттар, құрғаған өзен арналары, көл қавзан шұңқырлары ғапна сақталған. Теңізден босаған жас жазықта Австралияның неғұрлым ірі өзендер жүйесі қалыптасты.
Тының мұхит белдеуі шегінде тау түзілуімен байланысты Оңтүстік – Шығыс Азия мен Австралия арасындағы құрлық недәуір ұлғайды, Зонд архипелагы Жаңа Гвинея менАвстралияның ірі аралдары арасында көптеген қайраңдар аралдар мен құм қайырлар пайда болды.
Австралияға Азиялық жануарлардың келуі үшін құрлықтың мұндай ұлғаюы жеткіліксіз еді, алайда, ол материкте адамдардың пайда болуын толық қамтамасыз етті. Ежелгі адамдар ішінара құрлықпен, таяз сулы бұғаздар арқылы, ішінара салдармен Кіші зонд аралына, содан кейін Жаңа Гвинея мен Австралияға өткен. Олармен бірге сірә, кейбір өсімдіктер де, сондай – ақ Австралияның жабайы фауналар құрамындағы сүтқоректілердің жалғыз өкілі динго иті де келуі мүмкін.
8
- Австралияның геологиялық түзілуінің ерекшелігі туралы.
Европалықтар Австралияны адам тұратын материктердің бәрәнен кейін ашты. Европадан шалғай әрі оқшау орналасуы оның ашылуына кедергі келтірді. Ежелден – ақ ғалымдар Оңтүстік тропиктен оңтүстікке таман жатқан жер бар деп жорамалдаған. Бұл жерді голландықтар ашқан. XVII ғасырдың бірінші жартысында оларға материктің бүкіл солтүстік, батыс және оңтүстік – батыс жағалауы түгелдейдерлік белгілі болған. Австралияны жақсы білу үшін голландиялық теңізге жүзуші Абель Тасман экспедициясының зор маңызы болды. Ол материктің солтүстік және солтүстік – батыс жағасын зерттеп, 1642 ж. кейін өзінің атымен аталған Тасмания аралын ашты.
Австралияның шығыс жағалауын XVIII ғасырдың екінші жартысында ағылшынның аса көрнекті теңізде жүзушісі және зерттеушісі Джеймс Кук ашқан болатын. Кук зерттеулерінің нәтижесінде оңтүстікте үлкен материктің бар екендігі туралы аңыз біржолата жоққа шығарылды және Австралияның бұрын жұрттың ойлағанындай белгісіз Антарктикалық материктің бөлігі емес, дербес материк екені дәлелденді.
XVIII ғасырдың аяғынан бастап Австралияны игеру жұмысы басталды. Ағылшын үкіметі әуелі Австралияға қылмыскерлерді жер аударды. Материктің оңтүстік – шығысында айдалған адамдардың қонысы ретінде Сидней қаласы бой көтерді. Австралияда мал өсіру үшін пайдалануға болатын жақсы жайылымдар европалықтардың назарын аударды. Сондықтан материктің ішкі аудандарын зерттеу европалық қоныс аударушылардың малдары үшін жайылымдар мен су іздестіруден басталды.
Аса бай алтын кен орындарының ашылуына байланысты XIXғасырдың ортасында Австралияға көптеген “бақыт іздеушілер” ағылды. Осы кезде Англия бүкіл материкті өзінің отары деп жариялады.
Африканың жер бедері сияқты, Австралияның жер бедері де айтарлықтай күрделі емес. Оның негізінде Австралия платформасы жатыр. Материктің шығысында өте мүжілген, ежелгі қатпарлы аса таулар – Үлкен Суайрық жотасы жатыр. Жазықтар мен өзен аңғарлары тауларды жекелеген тау сілемдеріне бөледі. Олардың шыңдары әдетте күмбез тәрізді болып келеді. Таулардың шығыс беткейлері теңізге тік құлама жасайды, ал батыс беткейлері – едәір түйетайлы болады. Таулардың ең биік бөліктері қиыр оңтүстік – шығыста орналасқан. Ол батысқа қарай төмендеп, бетін шөгінді жыныстардың қалың қабаты жапқан Орталық ойпатқа ауысады.
9
Материк екі тең емес бөлікке бөлінеді: Батыстағы ежелгі Кембриге дейінгі платформасы және шығыста пратеразойлық және палеозой қатпарлы белдеу. Қатпарлы фундаменттің метаморфтық және вулкандық жыныстардан шығып туған жері үш қалқанды қалыптастырады. Австралиялық платформаның қалыптасқан ерте және орта пратеразойға тиісті Байкал
орогенезіплатформасының даму тарихында соңғы болып есептеген материктің шығысын шығыс Австралиялық қатпарлы аймағы алып жатыр. Аймақтың батыс бөлігі Каледон орогенезіне ал шығысында Герцин орогенезіне ұшырады. Геологиялық мәліметтер бойынша палеозой мен мезазойда Австралияда ежелгі Гондвананың құрамында болды. Юраның аяғында пайда болған Үнді мұхитының солтүстік – шығыс және Бордың басында қалыптасқан батыс Австралиялық қазақшұңқыры континенттің батыс шетін қазіргі заман пішінін қалыптастырады. Австралияның басқа материктерден ұзақ уақытына байланысты болмағандығы оның флорасы мен фаунасын эндемикті болуының негізгі себебі палеозойдың аяғынан материктің беті жай тербелуге ұшырады, Оның нәтижесінде теңіз регрессия пайда болды. Трансгрессия себебінен материктің шығыс – батысы өз бетінше дамыған.
Палеоботаникалық мәліметтер бойынша бор және палеоген кезеңдері Австралия территориясының климаттық айырмашылығы айқын байқалмайды. Материктің батыс шетінен басқа аймақтардан көтерілген процестер ұшырайды. Үгілу таулы массивтердің қиратылуына және ойыстар мен тау алды иілмелі континенттің шөгінділерінің жиналуына алып келді. Яғни тегістелу және шөгінді тау жыныстары жиналу процестері күшті болды. Неогеннің басында материктің батысы жазықты түрде болды. Миоцинде (неогеннің басы) климат біршама құрғақтық байқалады. Жауын – шашын түсуі маусымда пайда болды. Мұндай жағдайда материк бойынша латеризация процесі дамуына алып келеді. Меоциндік латериттік қыртысы ежелгі Австралия жазықтары жер бедерінің консервация маңызды рол атқарады. Материктің контурлық орографиясының негізгі белгілері альптік геосинклинальдары жоғары қозғалу нәтижесінде қалыптасады.Ол қозғалыс неогеннің аяғында Австралиядан Жаңа Зеландиядан Тасманиядан бөлініп шығып алып келді. Шығыс Австралиялық таулар осы кезде Австралиялық Альпі қалыптасты. Мезозойдың аяғында бұл аймақта кайнезен процесі күшті болды. Оның куәсі тау белдеулерінің орталық және оңтүстік бөліктері базальтті үстірттермен жазықтар. Ерте пристацинде басталған климаттың салқындауы материктің оңтүстік шығысының мұз басуына алып келді.
10
Мұз тек Костюшко массивінде және Тасмания аралының биік жерінде болған орталық Австралия ылғалды климат болғандықтан оның куәсі көптеген палео аңғарлар және алювиальдық шөгінді қабаттар гляциндегі климаттың құрғақ тез өзгеруі өзендер мен көлдердің саяздануына құм төбелер пайда болып және шөлейт ландшафтың қалыптасуына алып келді.
- I. Австралия территориясының геологиялық даму тарихы
Австралияның географиялық тарихы материктің үш ірі аймаққа бөлінуге алып келеді.
- Батыс Австралия тау қыраты.
- Орталық ойпат.
- Шығыс Австралия
1.Материктің батыс платформаның көтерілу процесі басым тропиктік құрғақ климат жағдайында бұл аймаққа жер бедерінде үгілу процестері әлсіз эрозиялық тілімдену үгілудің ежелгі өнімдердің жиналуы тән. Орталық ойпатта ландшафтық қалыптасуы төмендеудің тұрақты процестердің және көлді теңізді аккумуляция басты рол атқарады. Бұл аймаққа жазықтықтың сор бағыт процестер тән. Шығыс Австралия таулары ұзақ уақыт бойы бөлек дамыған және қазіргі ландшафтың қалыптасу орографиялық жағдайдың беткейлердің экспозициясының үлкен ықпалы бар. Батыс Австралия тау қыратының шекаралары жер бедерінде айқын байқалады. Мезазойдан бастап бұл территория жоғарғы деңгейде болып, денудациялық және акуматифтік циклдері көп рет ауысуы мен тербелу қозғалысқа ұшырады. Мұндай процестер жер бедерін күрделендіреді. Тау қыратының ландшафтық шөл және шөлейт басым. Солтүстік саваннамен сирек ормандар және оңтүстік субтропиктік сирек ормандар мен бұталар ландшафтық ылғалдылық жеткілікті жерде қалыптасады. Материктің батыс жағалауы шөлейт ландшафт дамыған. Мұнда ландшафтың дамуы ылғалдану көбірек болуына байланысты оның негізгі себебі жазғы муссонның жағалауға дейін жетуі. Батыс Австралия тау қыратының ерекшелігі ежелгі фералиттік үгілу ққыртысына байланысты. Мұндай қыртыс ылғалды тропиктік жағдайда ғана пайда болған. Аймақтың ішкі аудандарында кескін континенттік пен айрылып тұрады. Орташа жыл бойы буланғыштық көрсеткіш жауын – шашын нормасынан 10 – 12 есе асады. Өсімдік вегетациясы жаңбыр болған кезде ғана болады. Кескін ориттік жағдайдағы физикалық үгілу құмды кеңістікті таратуына алып келеді. Австралия шөлдерінің 27% құмды шөлдер.
11
Австралияның құмды шөлдері басқа тропиктік шөлдерге ұқсамайды. Бұл шөлдер қызыл түсті басым болатын желдердің бағытына қарай бір – біріне параллель болып келетін құм қырқалардан тұрады. Австарияның құмды шөлдерінге салыстырғанда бай болып келеді. Әртүрлі астық тұқымдастар қырқалар арасында ойыстар мен қазаншұңқырлар құмды акация
эвкалиптік бұталы түрлері кездеседі. Ең биік Магдонель және Мазгрей таулары (ең биік шыңы Жил 1510 м, Либик шыңы 1524 м,) Бұл тау жоталарының Аладиес деген реликті көлдің кен қазан шұңқырлар бөліп жатыр.
2.Орталық ойпаттың табиғатының негізгі ерекшелігінің бірі палеозойдың аяғына Бордың аяғына дейін теңіз түбі болған. Ойпаттың орташа биіктігі 100 – 200 м. Ал ең төмен жері Эйр көлі — 12 – 16 м. Беткі сулардың барлық аймақтарға жетіспеушілігі Артезиан суларымен толықтырылады. Оның негізгі көзі үлкен Артезиан бассейіні аймақтың топырақ өсімдік жағдайында Эйр көлінің қазаншұңқырына дейін өзгере береді.
3.Шығыс Австралия . Бұл аймаққа Үлкен Суайрық жотасымен материктің шығыс жағалаулары енеді.Бұл физикалық – географиялық ел субэкваторлық ,тропиктік, субтропиктік жалғасы Тасмания аралдары қөңыржай белдеуде орналасқан.Жаңа Гвинеяда Бисмарк архипелагында және Саламон аралдары таулары 200 м асады. Ең биік шыңы Жаңа Гвинеяда 5029 м осы аралдар Слотүстік Меланезия деп аталады. Солтүстік Меланезияның климаты ыстық өте ылғал аралдардың басым бөлігінде ылғалды мәңгі жасыл ормандар тараған. Меланезияның ең үлкен аралы Жаңа гвинея ауданы 829300 км2. Дүние жүзі бойынша екінші Гренландиядан кейінгі орынды алады.
Жаңа Зеландия екі аралдан Солтүстік және Оңтүстік тағы да бірнеше ұсақ аралдардан құралған. Бұл аралдар Австралиядан 2000 м қашықтықта орналасқан. Микранезияға (ұсақ аралдар) 1500 мыңдай арал кіреді. Кадзан, огасабара, Мариан, Каралин, Маршел, Тува орхипелагы, Науру аралдары, оушен аралдары кіреді. Ең ірі арал Буа аралдары ауданы 583 км2,
15
III. Австралияның тектоникасы.
Платформалық құрылымының басым болуы Австралияда көбінесе жазық рельеф пен үсті тегіс сериялардың төменгі палеозойдан неогенге дейін таралуын алдын ала белгілеп берді.
Материктің жартысынан көбін алып және Арафур теңізінің, Үлкен Австралия шығанағы мен тағы басқаларының эпиконтинентальды бассейндеріне жапсарлас жатқан ежелгі Австралия платформасы архейлік және төменгі протерозойлық фундаментке ие, онда алиынның, уранның, полиметалл рудаларының, бокситтің кендері бар. Фундамент материктің батысында, орталық бөлігі мен солтустігінде жер бетіне шығып жатыр. Қалған территорияда ол протеерозой және палеозой жасындағы жамылғы шөгіндінің астында жатыр. Бұл жамылғының ең қалың жері материктік солтүстігі мен батысындағы ежелгі синеклизаларда болады. (Каннинг, Кимберли, Перт және басқалары). Оңтүстікте, жас синеклиз Юкланың шегінде, шығыста, Үлкен Артезиян Бассейні майысуының жас платформамен шекарасы бойында мезокайназой теңіз шөгінділерінің қабаты жатыр.
Протерозой жамылғысының шөгінділерінде темір рудасының қоры (Хмерсли) жотасы), неғұрлым жас шөгінділерде көмір және біршама жуықта табылған мұнай мен газ қоры бар. Австралияның бұл бөлігі жер бедерінің басым типтері ежелгі қыртыстың желге мүжілген қабаттарымен аяқталып, денудация жасымен сәйкес қабат – қабат жатқан биіктігі 400 – 600 м цокольды жазықтар болып табылады, бұлармен жоғарғы протерозой мен Австралияға солтүстігінен эпиконтиненттік Тимор және Арафур теңіздері, сонымен бірге Карпентария шығанағы ұласып жатыр. Тайыз сулы өңір материктің Үнді мұхитымен ұласып жатқан батыс және оңтүстік жағалауларынбойлап созылып кетеді. Шығысынан Австралияны жер қыртысы мұхиттық немесе өтпелі типтегі терең қазақ шұңқырлар болып табылатын (5000 м – ден аса) Маржанды, Тасман теңіздерімен ұласады.
Үстінде материктік және маржан каралдары бар су асты қыраттары мен жоталарын бөлетін Фиджи, Жаңа Каледония т. б. қазан шұңқырлардың тереңдігі кем түспейді. Сырт жағынан, ішінара теңіздер жағынан да аралдар доғасын бойлап ең тереңдігі 9,тіпті 10 мың м – ден асатын науалар (Мелонезия, Витязь, Тонга, Кермадек т. б.) созылып кетеді.
Австралияны солтүстік және солтүстік – шығыстан ұласып жатқан теңіздердің бетіндегі судың температурасы жыл бойы + 27+28 – қа тең, Маржанды теңіздің оңтүстігінде ол қыста 19С – ге дейін, Тасман теңізінде +16,+12С – ге дейін төмендейді.
17
Маржанды теңізден жылы Шығыс Австралияағысы шығып, материктің жағасын бойлап оңтүстікке қарай бағыт алады. Судың тұздылығы барлық жерде 34,5 – 35,5% — ге тең.
Судың тұрақты жоғары температурасы Маржан құрылыстарының дамуына қолайлы жағдай туғызады, олар Маржанды теңізде өте – мөте тараған. Оның алабында материктік қайраңның шетін бойлап 2300 км – ге Үлкен Тосқауыл риф созылып кетеді. Оңтүстікте оның ені 150 км – ге жетеді. Оның кедір – бұдыр, эрозиямен тілімденген бетін толысу кезінде су басады. Рифті қиып өтетін енсіз каналдар ашық теңізден тереңдігі 50 м – ден аспайтын Үлкен лагуна дегенгеи апарады. Онда кеме жүзе алады, сондықтан да оның жағаларында Австралияның ірі порттары орналасқан.Соңғы жылдары маржан ғимараттары әдеттен тыс көбейіп кеткен “тікенді таж” деп аталатын теңіз жұлдыздарының шабуылынан қатты зардап шегуде. Олар Үлкен Тосқауыл рифінің бір бөлігінқұртып та жіберген және бұл бірегей батысыцнда протерозой немесе төменгі палеозойда дамуы басталған майысу жатыр. Олардың шегінде интенсивті шөгінділер жиналуы болған. Материктің орталық бөлігінде едәуір кейініректе Амадиес майысуы қалыптасқан.
табиғи құрылымды түгелдей құрту қаупін төндіреді.
Үнді мұхитындағы судың температурасы оңтүстікке қарай бірте – бірте төмендейді. Материктің батыс жағалары маңында Батыс Австралия суық ағысы өтеді, бірақ ол қыста ғана пайда болады және ауа мен судың температурасына күшті әсер етпейді.
Австралия Гондван құрамынан дербес материк ретінде Юр кезеңінің соңында бөлінді. Оның құрлығының сол кездегі пішіні қазіргіге толық сәйкес келмейтін. Солтүстік Шығысы Жаңа Гвинеяның оңтүстік бөлігіне дейін созылып, оның үстіне солтүстік – батыс бөлігін Үнді мұхитының суы алып жататын. Шығыс және оңтүстік – шығысынан ежелгі Австралия (Тасмания) аймағының теп – тегіс қатпарлы құрылысы жанасып жатыр. Ол оңтүстік – шығысында байкалдық құрылымнан шығыс шеті солтүстік – шығысындағы Герциндік құрылымға дейінгі әртүрлі жастағы түзілімнен тұрады. Оңтүстікте бұл аймақ сол кезде материкпен жалғасқан Тасманияға дейін созылып жатты. Мезозой кезінің басында бұл қатпарлы аймақ платформа сипатына ие болады да Австралияның ежелгі платформасымен тығыз тұтасып кетті. Материктің шығысынан оны Тынық мұхит платформасынан бөліп тұрған Жаңа Гвинея – жаңа Зеландиялық аймақтың Тынық мұхит геосинклинальдық белдеуі қоршаутын.
Платформаның архей фундаменті шығыңқы жатқан неғұрлым ежелгі учаскесі батыста, 120 – меридианның екі жағында жататын. Солтүстік және
12
Бор және Палеогон кезеңі ішінде ежелгі және жас платформалардың түйіскен аралығында Карпентария шығанағы, Үлкен Артезиян бассейні (Орталық жазық) мен Муррей (Марри) өзені бассейнің синеклизалары пайда болды. Бұл синеклизалар материктің шығыс бөлігін батысынан ұзақ уақыт бөліп тұрған теңіз трангрессиясын алып жатты.
Материктің көпшілік бөлігінің сол кездегі климат жағдайы аз зерттелді. Оның батыс жартысының ішкі аудандары аридтілігімен ерекшеленеді деген болжамдар бар.
Австралияның оқшаулығы, батысы мен шығыс аудандарының байланыссыз жатуы, аридтік жағдайдың басымдылығы органикалық дүниесінің дамуында оның жоғары эндемизм мен архайзмділігіне себепші болды. Сірә, Бор дәуірінің соңында — Австралиядағы кайназойдың бас кезінде қалталы және жұмыртқалағыш сүтқоректілердің кейін құрып біткен алғашқы өкілдері пайда болса керек. Бұл уақытта қазіргіге жақын флора дами бастайды.
Мезозойдың соңы мен кайназой дәуірінің ішінде тау қалыптасу процесі Тынық мұхит шеңберінің шегінде болды. Бұл Жаңа Гвинеядан Жаңа Зеландия аралдарына дейінгі арлықта тау құрылысы қалыптасуына алып келді, сондай – ақ Австралияның жас және ежелгі шегіндегі платормалардың белгілі салдарлары да болды.
Ежелгі платформалардың үлкен бөлігінде кайнозой бойында рельеф ертедегі болған докембрий рельефінің негізінде дамыды. Көтерілу жүріп өтті және Австралияның батысында денудация күшейді. Әсіресе күшті өзгеріске ішкі платформалық цокольдық таулардың түзілуі жүрген платформаның орталық бөлігі ұшырады, мұнда архей және протерозойдың шығыңқы жатқан орнында терең ойыс Амадиес пен (овлакогенмен) бөлінген Макдоннел мен Масгрейф таулары көтерілді.
- II. Пайдалы қазбалары.
Австралия материгі пайдалы қазбаларға бай. Олардың қалыптасу жағдайлары мен құрамы Оңтүстік Африкаға ұқсас келеді. Материк алтын, алюминий, мыс никель, марганец, темір, мен уран цирконий кендеріне бай. Австралияның оңтүстік – шығысында тас көмірдің ірі кен орындары шоғырланған. Орталық жазықтарда мұнай мен газдың мол қоры бар.
Шығыс пен Оңтүстік – Шығыс Австралияның тау құрылысының өн бойында полиметалл, мыс, қалайы, алтын кен орындары бар.
14
Тау бөктері майысуының палеозойлық қатпарлы құрылымдарында тас көмір мен қоңыр көмірдің , сондай – ақ мұнай мен газдың көп қорлары шоғырланған.
Геологиялық құрылымы Австралияны басқа материктермен салыстырғанда қарапайым болып келеді.
- 1. Жанғыш пайдалы қазба.
Пайдалы қазба негізінен үшке бөлінеді: жанғыш, рудалы, және рудалы емес болып бөлінеді. Жанғыш рудалы қазбаларға тас көмір, қоңыр көмір, мұнай және газ жатады. Австралияның оңтүстік – шығысында тас көмірдің ірі кен орындары шоғырланған. Орталық жазықтарда мұнай мен газдың мол қоры бар.
- 2. Рудалы пайдалы қазбалар.
Рудалы пайдалы қазбаларға алтын, алюминий, мыс, қорғасын, никель, марганец, темір мен уран, цирконий жатады. Алтынды бағалы зат ретінде сырт елдерге сатады. Алюминийді кұрылыста, зауыт фабрикаларда қолданады.
Темір рудалары Австралияның батыс жағалауында орналасқан. Ал Калгурли қаласында алтынның кен орындары бар. Оны Австралияның батысында және оңтүстігінде өндіреді. Ауыр түсті металдарына мыс, қорғасын, мырыш, никель, қалайы жатады. Қорғасын, мырыш кендері полиметалл кеніне жатады. Қорғасын, мырыш кен орындары Брокен – Хилл қаласында шоғырланған. Полиметалл кен орындары Тасмания аралында орналасқан. Алюминий рудалары Оңтүстік – Шығысында орналасқан. Мыс пен альюминий – электр техникасы мен кабель өнеркәсібінің негізі металдары болып саналады. Альюминий, титан, магний өндірісі дамып келеді. Бұл салалар энергияны көп қажет ететіндіктен, зауыттар ірі электр энергиясы көздеріне жақын салынады.
- II. 3. Рудалы емес пайдалы қазбалар.
Қазіргі заман мәліметтері бойынша Австралия боксит, кобальт, никель, уран, рудаларына бай. Металдық емес пайдалы қазбаларға фосфориттер мен ас тұзы бай кендері бар. Фосфорит пен ас тұзының кен орындары Тасмания аралында.
7
Географиялық орны.
Австралия оңтүстік жарты шардың басқа материктерінен оқшау орналасқан. Тек солтүстігінде Азияның аралдарымен жалғасады. Материктің жағалаулары нашар тілімделген, оңтүстік – шығысында ғана бірнеше қолайлы қойнаулар кездеседі. Австралия жағалауларын Тынық және Үнді мұхиттарының жылы сулары шайып жатыр. Мұхиттағы судың беткі температурасы жазда +28 С – қа жетсе, қыста +20 С – тан төмен түспейді. Сондықтан материк жағалауларын бойлай, әр түрлі пішіндегі маржандық құрылымдар көп кездеседі. Кемелер олардың арасымен толысу кезінде ғана ашық мұхитқа шыға алады. Австралияны жан – жағынан мұхит сулары шайып жатқанымен, оның көпшілік бөлігінде жауын – шашын өте аз түседі. Бұл жағалау бойымен, суық ағыстардың өтуімен және материктің оңтүстік тропик сызығы үстіндегі орнымен байланысты. Ал жылы ағыстар өтетін солтүстік және шығыс жағалауларында ылғал біршама мол түседі.
Австралия – сөнбеген жанартаулары жоқ бірден – бір материк. Австралия жер шарындағы ең құрғақ материк, оның 2/3 бөлігін шөлді аймақтар алып жатыр. Материктің басқа құрлықтардан ертерек бөлініп қалуына байланысты мұнда алғашқы сүтқоректілер(жұмыртқа салушылар мен қалталылар) мен биік ағаштар(эвкалипт) сақталып қалған. Материк жағалауында ұзындығы 2300 км, ені 2 км – ден 150 км – ге дейін жететін жер шарындағы ең ірі маржандық құрылым Үлкен Тосқауыл рифі орналасқан. Австралия материгінің жерін бір ғана ел Австралия Одағы алып жатыр.
Материктің теңіз деңгейінен ең биік орналасқан нүктесі – Үлкен Суайрық жотасының оңтүстігіндегі Косцюшко тауы (2228 м), теңіз деңгейінен ең төмен орналасқан нүктесі – Эйр көлі (деңгейі – 12 м).
Платформа фундаментін құрайтын кристалды жыныстар оның батысы мен орталық бөлігінде жер бетіне шығып жатыр. Мұнда 400 – 600 м – лік аласа таулы үстірттер мен жекелеген күмбезді таулар таралған. Таулардың кейбір бөліктерінің биіктігі 1000 – 1500 м – ге жетеді. Құрғақ климат жағдайында жүретін физикалық үгілу әсерінен тауларда сан алуан таңғажайып пішіндер қалыптасқан. Тау етектерін қиыршық тастар мен құмды жалдар көмкеріп жатыр. Платформаның шеткі және қатпарлы құрылымдарымен шектескен бөліктеріне ойпаттар сәйкес келеді. Австралияның географиялық орнының ерекшелігіне және ежелгі құрылымдардың басым болуына байланысты сөнбеген жанартаулар мен қазіргі мұз басу іздері кездеспейді.
19
19
Пайдаланған әдебиеттер
1.Винаградов З.К. Практикум по физической географический частей света М 1970, 172 с.
- Власова Т.В. “Материктердің физикалық географиясы” А. 1984ж.
- Власова Т.В. “Физическая география материков и океанов ” под ред.
Рябчикова М. 1988г.
- Леонтьев О.К. Физическая география океанов М 1982
- Физическая география материков и океанов
Географический атлас М. ГУГК 1983
- Говоров К.А. Океания М. 1971
- Игнатьев Г.М. Тропические острова Тихого океана М. 1979
- 8. Кист А. Австралия и острова Тихого океана
- Мухин В.М. Австралия и океания М. 1980
- Крылова О.В, Герасимова Т.П. Материктер мен мұхиттар географиясы
18
Қорытынды.
Австралия материгі пайдалы қазбаларға бай болып келеді. Әсіресе тас көмір мен қоңыр көмірге бай. Австралияның Оңтүстік – Шығысында тас көмірдің ірі кен орындары бар. Тас көмір мен қоңыр көмірді сырт елдерге экспорттайды. Австралия сонымен қатар алмаз және алтын пайдалы қазбаларға бай болып келеді. Олар алмаз шығарудан дүние жүзінде бірінші орын алады. Сырт елдерге алмазды мыңдаған доллорға сатады. Алмазды алтын мен жалатып,Ұлыбритания,Франция, АҚШ, Канада, сияқты дамыған елдерге қойылымға қояды. Оның құны әр елде әртүрлі бағаланады. Алмазды өндіреді Австралияның Оңтүстігінде және Батысында өндіреді. Австралияда алмазды асыл тас ретінде пайдаланады. Австралияда алмаздың құны алтыннан жоғары. Австралия сонымен қатар әлем біріншілігіне шығып отырған ел.
Мазмұны
Кіріспе………………………………………………………………………………………………5
- Австралияның географиялық орны…………………………………………………..7
- Австралияның геологиялық түзілуінің ерекшелігі туралы…………………8
- I. Австралия территориясының геологиялық даму тарихы……………………10
II.Пайдалы қазбалары………………………………………………………………………….12
Көрнекілік құралдар мен суреттер……………………………………………………13
III.Австралияның тектоникасы……………………………………………………………15
Қорытынды……………………………………………………………………………………18
Пайдаланған әдебиеттер…………………………………………………………………19
