Мазмұны
Кіріспе
І. Оқушылардың жас және жеке басы ерекшеліктерін ескеру негізіндегі тәрбиенің тұлғалық бағыттылығы
1.1. І- ІХ сынып оқушылары тәрбиесінің негізгі ерекшеліктері мен міндеттері
І.2. І-ІҮ сынып оқушылары тәрбиесінің ерекшеліктері. Бастауыш сынып оқушыларына тән қажеттіліктер.
ІІ. І-ІХ сынып оқушыларымен жүргізілетін үлгі тәрбиелік істер
2.1. Кіші жастағы жасөспірімдердің негізгі ерекшеліктері
2.2.Ересек жастағы жасөспірімдер тәрбиесінің негізгі ерекшеліктері мен міндеттері
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Кіріспе
Түлғаны жан-жақты дамыта тәрбиелеуге арналған жаңа шешімдерді іздестіру төрбиелік үрдістің түтас идеясын тұрақтандырудың қажеттіін туғызады.
Соңғы он жылда тәрбие үрдісі шынына келгенде оның қүрылымындағы жекелеген үрдістер жиынының жалпы саны ретінде қаралып келді. Бүл үрдістер төрбие ісін үйымдастыра да, жетілдіре де алады деп саналды, Бүдан басқа түлғаның түтастай қалыптаеуына емес, оның жекелеген сапаларын қалыптастыруға көңіл бөлінді, сонымен бірге түлғаның жан-жақты үйлесімді дамуының үстанымы бүзылды.
Төрбие үрдісін осы заманғы жағдайдағы түсінік бойынша тербиешілер мен тәрбиеленушілердің бірлесқен мақсатқа жетуге бағытталған өзара тиімді әрекеті, ыңтымақтастық әрекеті деуге болады.
Еңбектің бірініші бөлімінде бүгінгі күнгі емір талаптарынан шыққан тербиенің мақоаты белгіленген. Осы негізгі мақсатты нақтылай келіп, қазіргі қоғамды ізгілендіру мен демократияландыру үрдістерінде, нарықтық қатынастарға көшіп отырғанда, жалпы адамзаттық қүндылықтарға және тәрбиенің осы заманғы теориясына сүйене отырып жөне Қазақстанның үлтгық, өлеуметтік-экономикалық ерекшеліктерін есепке ала отырып, оның ішкі мүмкіндіктерін өздігіне толық пайдалануға даяр белсенді, іскер, қоғам алдындағы өзінің жауапқершілігін сезінетін, сонымен бірге қайырымды жөне тапқыр, қоғамдық талаптарға икем, жеке басының мүдделерін қоғам мүддесімең үштасгыруға қабілетті, жеке бастың қүндылығын бағалай білуші, жоғары ойлы, адал, үлтгық саңасы оянған, басқа да ізгі қасиеттері жетілген, жан-жақты мөдениері азамат тәрбиелеу керекгігін еске саламыз.
Уақыт талаптарына байланысты тәуелсіз республикамыздың жалпы білім беретін мектептерінде төрбие жұмысының негізгі түрлері сақталғанымен, оларға тиісті өзгерістер мен толықтырулар енгізіледі. Ең бастысы сол — мектептегі сабақтарда, сыныптан тыс және мектептен тыс уақытга «мүғалім мен оқушының» езара қатынасында қажетті білім көлемін игерту арқылы ғылыми көзқарастар негізін қалыптастыруға қамқорлық жасалуы керек. Сонымен қатар, түлғаны рухани-адамгершілік қүндылық-тарымен байыту көзделуі керек, соның нәтижесінде оқушылардың жоғары қабілеттілігі дамиды, еңбекке, табиғатқа, өнерге, айналадағы адамдарға саналы қатынасы орнайды, тиісінше өзін қоғамда үстай білушілігі қалыптасады.
Педагогикалық қамқорлықтың ең жоғарғы мақсаты мен мәні бағдарлама, іс-шаралар, түр мен әдіске қол жеткізу емес, баланың, жас өспірімнің, жас жігіттің өзі болуы керек. Олардың даралығын, өзіндік мінез-құлықтарын, өз бойындағы қасиеттерді сөзінуін биік рухани қажетгіктерге дейін дамыту керек. Нарықтық қатынасқа кешу көзінде баланың өзін-өзі тәрбиелеуіне, өзінің ішкі мүмкіндіктерін сыртқа шығаруына, өзінің қабілетін, іскерлігін танығуына зер салу қажет. Баланың ішкі мүмкіндіктері айналасындағы адамдардың оған деген сүйіспеншілік сезімі мен қарым-қатынас жасауына тікелей байланысты. Баланы тең адам санап, оған еркіндік бергенде ғана ол өз пікірін ашық айта алады, яғни үлкендердің балаға деген шынайы құрметі, сүйіспеншілігі олардың өзгелерге деген сенімін арттырады.
Осы курстық жұмыстың мақсаты педагогикалық тәжірибе барысында, оқушылармен оқу-тәрбие жұмыстарын жүргізу барысында оқушылардың жас ерекшеліктерін; олардың әр жасқа сай психологиялық, ой-өрістік даму ерекшеліктерін ашып көрсету болып табылады.
Жетіліп келе жатқан тұлғаның тәрбиесі оны іс-әрекетке ендіру үрдісінен, сонымен бірге сол іс-әрекеттің субъектісі екенін баланың өзініңсөзінуінен және оған себепші болатын үлкендермен бірлестікте еңбек етуінен туындайды.Тұлғаны қалыптастырудың тиімді дамуы баланың белсенділігін демеп отырған жағдайда ғана сәтті болады. Тұлғаның құрылымындағы әлеуметтік-психологиялық жаңа өзгерістер оның өзінің белсенділігін арттыру жолымен іске асырылады. Бірақ белсенді қызмет үрдісінде оның дене және рухани жағынан өзгеріске түсуіне, баланың күш-жігер жұмсауын арттыруға мүмкіндік береді. Тәрбиелік үрдіс осы тұрғыдан алғанда жоғары қарай дамитын қозғалыстың тоқтамайтын, әлі де жаңа және үлкен күш-жігерді талап ететін үрдіс болып көрінеді.
Кез келген тәрбиелік міндет белсенділікті артгыру арқылы шешіледі. Мәселен дененің дамуы денешынықтыру жаттығулары арқылы, адамгершілік тәрбиесі, адамгершілік тәжірибеге тұрақты түрде бағытталу арқылы жүреді.
Оқушылармен бірлесе отырып, адамгершілік және рухани мәдениетті, оның тамаша ұл гілерін іске асыру, соның негізінде жеке басқа тән құндылықтарды жинақтап жасап шығару, сөйтіп тәрбие жүйесінде оқушының жеке басының белсенділігін туғызумен бірге тәрбиеші жұмысының мазмұнын да құрайды.
I—IX сынып оқушылары тәрбиесінің негізгі ерекшеліктері мен міндеттері.
Кітаптың бірінші бөлімінде айтылған тәрбиенің жалпы мақсаттары барлық басқыштағы жаста жүзеге асырылады. Сондықтан бұл бөлімде I—IV, У-УІ, VII—VIII, IX сынып оқушыларын тәрбиелеу олардың жас ерекшеліктеріне сәйкес қарастырылып, жалпы міндеттері нақтыланады, тәрбиелік міндеттерді жүзеге асыруға көмегін тигізетін тәрбиенің ұл гілері ұсынылады.
Осы арада жасына қарай жекелеген топтардың арасыңдағы шек қоюшылық туралы мәселені шешуге белгілі бір ықпал жасайтын кейбір жаңа құбылыстарға назар аударған жөн. Соңғы уақытга барлық жерде балалардың дене және психикалық жағынан барынша ерте даму себебі әлі күнге жеткілікті зерттеліп болмаған акселерация жайы еске алынып отыр. Мұғалім, тәрбиеші үшін жас ерекшеліктеріне байланысты көзқарасты екі түрлі мағынада қарастыруға тура келеді. Ол, біріншіден, әр балаға тән жас ерекшелігі ғана емес, сонымен бірге топ немесе ұжымға тән жас ерекшелігін де ескеруге тура келеді. Сондықтан тәрбиешілерге тек жекелеген оқушының жас ерекшелігін біліп қою жеткіліксіз, сонымен бірге, сынып оқушыларының жас ерекшеліктері туралы мағлұматының да мол болуы қажет. Оны тәрбиелеу мақсатында оқушының жеке басын зерттеп білу көзінде мұғалім, ең алдымен, нені білу керектігін айқындап алуы керек.
Бірқатар себептер бойынша I—IV сынып (7—10 жас) оқушылары педагогикалық тұрғыдан ерекше көңіл бөлуді талап етеді. Біріншіден, педагогтың бұл жастағы баланың тұңғыш рет мектеп табалдырығын аттап, әлеуметтік ортамен жаңа қатынастарға түсіп отырғанын есінде ұстауы тиіс. Бұл төменгі сынып оқушыларының өмірін жаңа жағдаймен толықтырады. Сөйтіп, жаңа ортамен өзара қарым-қатынас жасау үрдісінде оның мінез-құлқы, еркі, оқуға деген қызығушылығы мен танымдық қабілеті дамиды. Екіншіден, тәрбиешіге бұл жастағы баланың анатомиялық-физиологиялық ерекшеліктерін білу аса қажет. Солардың кейбіреуін атайық: бұл кезенде физиологиялық тұрғыдан алғанда, 7-10 жастағы оқушыларда негізінен бас сүйегі қатаяды, тұтастай алғанда қаңқаның қатаюы жалғаса береді. Ми салмағының артуы, жүйке жүйесінің жетілуі, екінші сигналдық жүйенің (сөйлеу) қарқынды дамуы байқалады, сөздік қор көбейеді, тежелуден қозудың басым болушылығы, ойдың нақты бейнелі түрі және естің болуы, елестетудің айқындығы, білуге құмартушылық, жеңіл-желпі сенушілік, елік-теушілік, ерік үрдісінің дамуы сезіледі, моральдық санасында императивтік (бұйырушылық) элементі, өз құрбыларының мінез-құлқындағы кемшіліктерге қатты әсер ету және өзіне сын көзбен қарамауы басым болады.
Психиканың дамуы «жаңа құрылым» деп аталатын қызмет түріндегі жүйелі оқу сияқты жаңа сапалық ерекшеліктердің пайда болуына байланысты: ойын қызметтің шешуші түрлерінің бірі болып қала береді, келесі сынып ұжымына ауысқанда ойын балалардың мінез-құлқында ерекше ізін қалдырады.
Үшіншіден, оқу процесі баланың жеке басына, оның назарына, есіне, ойлау жүйесіне әсер етіп, тұлғаның психикалық даму деңгейі мен үнемі өсіп отыратын талаптар арасындағы қайшылықтардың тууына себепкер болады.
Мектепке келген алғашқы күннен бастап балалардың өз құрбыларына, педагогтарға, оқуға, табиғи ортаға деген қарым-қатынасы қалыптасады, алғашқы дағдылар мен әдеттер пайда болып, кейін оқушының мінез-құлық стилін және оның мектеп ұжымындағы орны мен бағытын айқындайды.
Төменгі сынып оқушылары көп өсерленгіштігімен, басқаға назар аудара білушілігімен біршама ерекшеленеді. Сондықтан оларды оқыту үрдісімен және сабақтан тыс кездегі бірлестікте өткізілетін тартымды жұмыстармен қызықтыра білудің маңызы зор. Жеті жастағы бала әдетте тәрбиелік ықпалға тез кендігеді. Оның жақсы оқушы болғысы келеді. Бұл жастағы баланың бойында қазірдің өзінде белгілі бір дәрежеде адамгершілік тәжірибесі бар екенін есте ұстау керек.
Мамандар дәлелдегендей, балалардың адамгершілік жайындағы түсінігі бастауыш сыныптарда қалыптаса бастайды. Оқушының іс-әрекетінде белгілі бір ортаға бейімділік байқалады. Қоғамдық ортада болғанда төменгі сынып оқушыларында моральдық түсінік тез дамиды және бастауыш мектептің соңына қарай оларда адамгершілік туралы- белгілі бір түсінік пайда болады. Мәселен, егер I— II сыныпта оқушының мораль жөніндегі түсінігі тек ата-аналар мен мұғалімдердің пікірлеріне негізделетін болса, III—IV сыныпта ол басқа адамдардың іс-әрекетіне талдау жасауға және қорытындылауға тырысады. Сонымен бірге, олардың бойында өздерінің оқығандары мен көргендерінен тәжірибе жинақталады және ол жеке басының әрекеттерін саналы түрде бағалай білу деңгейіне көтеріледі. Бастауыш сыныптарда оқушының бойында өзіне төн мінез-құлықтың қалыптаса бастайтынын және түрліше қайшылықтардың бой көрсететінін білудің маңызы зор. Оны төмендегі фактілермен тұжырымдауға болады: жүйке жүйесінің әлсіздігіке байланысты теменгі сынып оқушыларында ұялшақтық пен тұйықтық пайда болады; тежеу үрдісінің әлсіздігінен шапшаң қимылдаушылық пен өз әрекетін тежеуге қабілетсіздігі басым болады; психикалық үрдістің әлсіз қозғалуынан оларда баяулық және бір заттан екіншісіне солғын назар аударушылық байқалады. Оқытудың бастауыш басқышында оқушының ойланбай жасалатын қылықтарға бейім тұратынын есте ұстаған жөн. Мәселен, ерік үрдістерінің әлсіздігінен бала тіпті белгіленген мақсаттарды орындай алмауы мүмкін, сонымен бірге оған назарының тұрақсыздығы да тән. Осыған байланысты мұғалімдер мен ата-аналар баланың өзіне деген сенімін әрқашан қолдап отыруы керек.
Бастауыш басқыштың оқушысы үшін мұғалім қашан да еліктейтін үлгі болып табылады. Оқушы барлық істе мұғалімге ұқсағысы келеді. Озат мұғалімдердің тәжірибесі осындай қызығушылықты тәрбиелік жұмысқа пайдалана отырып, үлкен нәтижелерге жетуге болатынын көрсетгі. Егер III сыныптың басында оқу-тәрбие жұмысы педагогикалық тұрғыдан сауатты ұйымдастырылған болса, онда оқушылардың бойында еңбексүйгіштік, ұқыптылық, шыдамдылық, жауаптылық, қиындықты жеңе білушілік сияқты ерік сапаларын дамытуға болады. Бастауыш басқыштың оқушысында оқуға деген талап пен қызығушылықтың өте жоғары екені белгілі. Ол бәрін білгісі және бәрінен үйренгісі келеді. Ең алдында ол (I—II сыныпта) жекелеген заттар мен құбылыстарды тануға ұмтылады, содан кейін себептерін, зандылықтарын және құбылыстардың байланысын айқындауға тырысады. Осындай жағдайларға сәйкес оқу үрдісімен қатар, мұғалімнің сабақтан тыс тәрбиелік шаралары танымдық үрдісте оқушылардың қызығушылығын күшейтуге бағытталуы керек.
V—VI сыныптарда (11—12 жас) оқитын оқушылар кіші жасөспірімдер деп аталады. Жасөспірімдік жас — оқушының дамуындағы жаңа кезең. Жасөспірім енді бала емес, бірақ ол әлі үлкен де емес. Баланың бейнесінде балалық көріністерімен қатар, есейе бастаған адамға тән жаңа белгілері және үлкен адам болуға деген белсенді ықылас пайда болады. Сондықтан бұл жастың өтпелі кезең деп аталуы кездейсоқ емес. Жасөспірімнің анатомиялық-физиологиялық дамуында елеулі өзгерістер пайда болады. Ол біркелкі болмағанымен, қарқынды өтеді. Әдетте, оқушылар бұл өзгерістердің бәрін де сөзінеді және оларды ауырсынуды жиі бастан өткізеді. Бұл жаста баланың партада отыруына көңіл белудің, оның гимнастикамен көбірек шұғылдануына, спорттық секцияларға қатысуына ақыл-кеңес берудің маңызы зор. Сондай-ақ бұл жас олардың рухани жағынан күшті дамуымен сипатталады. Алайда көптеген жағдайда олардың ересек болуға талпынысы дамуының ішкі қайшылықтарымен қақтығысып қалады және бұны тәрбие үрдісінде еске сақтаған жөн.
Бұл кезде кіші жастағы жасөспірімдер кейбір білім, қоғамдық-пайдалы жұмыс тәжірибесін игереді, өзіне деген сенімге және тәуелсіздікке ие болады. Бұл жастағы балалар маңызды тапсырмаларды орындауға қабілетті. Оларда өздерінің қылықтарына талдау жасай білу, сондай-ақ үлкендер мен құрбыларының іс-әрекетін бағалай білуге бейімділік байқалады. Сол арқылы олардың жеке сапасы корініс табады. Кіші жастағы жасөспірімдер үшін тәрбиешінің жеке басының және сыныптық, ұжымдық ортаның төтенше маңызы бар. Сөзбен әсер ету, түсіндіру жөнс сендіру әдістерін пайдаланумен бірге бұл әдістердің тиімділік әсері интеллектуалдық және моральдық даму деңгейіне, олардың дұрыс ойлай білу және дәлелді меңгере білу қабілеттеріне байланысты екенін есте ұстау қажет. Бұл жаста тәрбиенің сөздік әдістерінің ықпалы әлсіреуі мүмкіи, өйткені жас өспірімдердің бойында дамып келе жатқан сыншылдық қасиет оларды үлкендердің әрекеттері мен дәлелдеріне күдіктене қарауға және үлкендердің талаптарына қарсы тұруға мәжбүр етеді. «Мұндай құбылыстарды» елеулі алшақтыққа душар етпеу үшін жасөспірімдерге жасалатын тәрбиелік ықпалдың әдістері мен тәсілдерін іріктеуді жан-жақты ойластыру қажет.
Жасөспірімдердің мінез-құлқын қалыптастыруда тәрбиешілердің жеке бас үлгісінің ерекше маңызға ие болуы одан әрі жалғаса береді. Сонымен бірге, жасөспірім өзін үлкен кісі санаумен үлкендердің қылықтары мен әрекеттеріне саналы түрде ұмтылады. Сондықтан жасөспірімдер үшін үлкендердің істерінің, қылықтарының, ойларының маңызы зор. Жасөспірімдер өзіне қойылатын талаптардың нақтылығын тез сөзінетін болады. Олар үшін үлкендердің талаптарындағы әділдік, ақылдылық, мақсаттылық т.б. ұстанымдар бірлігінің үлкен маңызы бар.
Осы орайда жскелеген педагогикалық талаптарды кейде тікелей емес, оқушының жеке басына жанамалай ықпал етумен тұспалдай қоюға болады.
V—VI сыныптарда оқу үрдісінде оқушылардың жеке басын жан-жақты дамыту үшін қабылданған мемлекеттік оқу жоспарына сәйкес пәндерде және оқудан тыс кездегі іске асырылатын тәлім-тәрбие жұмыстарында қоғамдық-білім, біліктер мен дағдылар жүйесін меңгереді.
VII—VIII сыныптардың оқушылары ересек жасөспірімдер болып табылады. Бұл кезенде олардың ішкі дүниесінде терең өзгерістер болады: санасы дамиды, өмірден өзінің орнын айқындай бастайды, өзінің іс-әрекеттеріне жауаптылығы арта түседі, ізгілік және адамшылық проблемалары жайында ойланады. Оларда өздерінің білімдерін, өзін-өзі тәрбиелеуді жетілдіруге, эететикалық мәселелерге ұмтылыс пайда болады. Ересектерге, айналасындағы адамдардың адамгершілік қасиетіне ерекше назар аудара бастайды. Сондай-ақ VII— VIII (13-14 жас) сынып оқушыларының анатомиялық-психологиялық дамуында айырмашылық ерекшеліктер кездеседі. Бұл кезенде жасөспірімдерде жыныс бездерінің жетіле бастауына байланысты гипофиз бен қалқанша бездерінің күшеюі әсерінен дененің жедел дамуы байқалады. Ол дене түзілісі мен зат алмасу үрдісін жеделдетеді, сол себепті қарқынды өсуге өкеп (акселерацияға) соғады, сонымен бірге, жас жеткіншектің қаңқасы шеміршектен сүйекке айналады.
Сырт кезге дене түзілісі жақсы қалыптасқан болып көрінгенмен, жеткіншектің әлеуметтік дамуы оның дене дамуына сәйкес келмейді немесе ата-анаға материалдық тәуелділікте болуымен байланысты түсініспеушілік туады. Сайып келгенде, жеткіншектің ақыл-ойының тез дамуына қарамастан, оның жауапкершілік сезімі мен міндетінің баяу дамитыны байқалады.
Жасөспірімдерді түсіну — күрделі үрдіс. Қоршаған ортаның өзгермелі болуынан жасөспірімдер бір жағдайдың өзін түрліше бағалауы мүмкін, өйткені бір сыныптағы оқушылар санасының деңгейі түрліше болады.
Тәрбиеде салақтыққа жол беру қиындықтардың бірі болып табылады. Бұл үлкендердің өзінің айтқандарын міндетті түрде орындауды талап етуіне байланысты, баланың өздігінен әрекет жасауына кедергі келтіруге байланысты туындайды. Мұндай жағдайда мұғалім жасөспірімдер әрекетінің ішкі дәлелдеріне үйлес болуына тырысуы керек. Олай болмаған жағдайда тәрбиелік жұмыстағы мұндай салақтық жасөспірімдердің көңіл күйін төмендетуге әкеп соқтыруы мүмкін. Мәселен, түрлі құбылыстарды түсіну мен бағалаудың арасында байланыстың әлсіздігінен көп ретте жасөспірімдердің іс-әрекеттерінде келіспеушілік туындайды. Бала бойында өз еркінің болмауы да осы тұста байқалады. Осындай себептерден жасөспірімдердің мінез-құлқында тұйықтық пайда болады.
Бұл жастағы жасөспірімдердің тәрбиесіндегі тағы бір салғырттық олардың жауапсыздығы болып табылады, сонымен қатар жасөспірімдер өздеріне сенімсіз қарайды, өйткені ол өзі енетін әлеуметтік қатынастардың проблемасын ақырына дейін түсінбейді. Сондықтан жасөспірімдердің әлеуметтік әрекеттерін дамытудың, оларды қолдаудың және бағалаудың мәні аса зор.
Егер отбасында және ұжымда жасөспірімдер әрекеттерінің онды жақтары қолдау тауып, бағаланатын болса, онда олар түрлі ортада болғанда өзіне деген сенімге ие болады. Өзіне сенімі жоқ жасөспірімдердің ақыл-ойының даму дәрежесі қаншалықты жоғары болса да, айналадағы дүниені ұғынуда оларда ауытқушылық байқалады.
Жасөспірімдер тәрбиесінде кездесетін кемшіліктердің тағы бір түрі — қоғамда өзінің толық бағалы еместігін сөзінуі. Жасөспірімдердің әлеуметтік санасының жеткіліксіздігі қоғамдық мінез-құлықты бұзуға әкелетінін тәжірибе көрсетуде. Сондықтан олар өз құрбыларының ішіндегі әлеуметтік топтардың ықпалына тез түседі. Ендеше, тәрбиеші топтың қызметіне ерекше көңіл аударуы және олардың іс-әрекеттеріндегі дұрыс және бұрыс сәттерді байқай білуі керек. Психологтар әдетте мұндай топтарда түрліше психологиялық таңқаларлық жайлар — психикалық индукция, конформизм (айналадағылардың пікірлеріне бағыныштылық) сенімі, еліктеу байқалатынын, сондықтан жасөспірімдер өмірде «көпті көргендерге көбірек еліктейтінін және олардың қылықтарын сол қалпында қайталайтынын айтады. Өмірде жасөспірімдерге шағын топтар ауадай қажет. Мұндай ортада олардың міндеттері мен құқығы тең болады, проблеманы түсінбеушілік өзінен-өзі шешіледі. Мұндай топтар жеке бастың сапасын қалыптастыруға және басқалармен өзара қарым-қатынасты анықтауға ықпал етеді. Сол себепті тәрбиеші бұл проблемаларға ерекше көңіл бөлуі керек.
Жасөспірімдердің тәрбиесінде жыныстық дамуға байланысты психологиялық өзгерістер ерекше ескерілуі керек. Жыныстық жетілу кезеңінде ер балалар мен қыздардың дене құрылысында өзгерістер пайда болатыны байқалады. Жыныстық өзгешеліктер себебінен ер балалар мен қыздарда өмір жолы мен мамандық таңдауда өмірге түрліше бейімділік пайда болады. Олардың арасындағы қарым-қатынастар нәтижесінде өзіне деген сенімі дамиды. Жыныстық жетілу кезеңінде өзіне-өзі баға беру өзгереді, есейеді, соған сәйкес үлкендерге деген қарым-қатынас өзгереді. Жыныстық даму үрдісінде жасөспірімде құндылықтарды қайтадан бағалау пайда болады.
Тәрбиедегі қиындықтардың бірі оқушылардың отбасындағы жағдайы мен жай-күйі болып табылады. Кейбір отбасында жасөспірімдерге еркіндік беріліп, үлкен жауаптылық тапсырылады, кейбір отбасында керісінше, жасөспірімдерге жас балаларға қарағандай қатаң бақылау жасайды, оларды өзіне деген сенімінен айырады. Жасөспірімдер бір-бірімен араласқанда көбінесе отбасындағы жағдайларды салыстырады. Бұлай ету үлкендермен қарым-қатынастардағы түсінбеушілікке екеп соғады. Қатаң бақылауда болатын жасөспірімдерде әдетте үлкендермен қарсыласу көп болады, өйткені олар өздерін қазірдің өзінде үлкенбіз деп санайды. Оларға үлкендердің орынсыз қамқорлығы немесе олардың адамгершілігін кемітуі ұнамайды. Мұның бәрі олардың өздерін толық құқылы азаматпыз деп санауынан келіп шығады. Сонымен бірге, үлкендер мен жасөспірімдер арасындағы түсінбеушілік жасөспірімнің өз істерін асыра бағалауынан да пайда болады. Үлкендер балаларды өздерінің меншігі санап, олардың қызығушылықтарымен және қажеттіліктерімен санаспайды. Жасөспірімдер өздеріне қойылған шектеушіліктің себебін білгісі келеді, үлкендер болса, көп ретте дәлелді жауаптар қайтармайды. Соның салдарынан оларда үлкендердің әділетсіздігі жайында ұғым қалыптасады. Әдетте, өмірде тәрбие ісінде үлкендердің өздерінің үлкендігін жиі пайдалануы тәрбиенің дұрыс болуына кедергі келтіретіні байқалады. Өзінің әрекеттерін жоғары бағалайтын жасөспірімдер түрлі проблемалар бойынша өздерінің пікірлерін толық айтқысы келеді. Егер олардың солай істеуіне мүмкіндік берілмесе, қарама-қарсылық шиеленісе түседі. Осындай жағдайдың салдарынан кейде жасөспірімдер үйін немесе тәрбиелік мекемелерді тастап кетеді. Тәрбие жүйесінде жасөспірімдер үнемі өзгергіш және дамымалы буын, ал үлкендер қалыптасқан буын деген фактіні ескере отырып, тәрбиеде жіберілген өз қателіктерін мойындауы керек.
Сыртқы ортаның ықпалымен жасөспірімдердің ішкі дүниесінде терең өзгерістер болып жатады. Сондықтан тәрбиешілердің жасөспірімдерді тапқырлыққа және тұлғалық тәуір қасиеттерді қалыптастыруға бағыттауы қажет.
VII сынып оқушыларының білімін өздігінен терендетуге ұмтылатыны және білімнің түрлі саласына қызығушылық танытатыны белгілі. Көп жағдайда олардың қызығушылығы кездейсоқ факторларға негізделген. Оның оқыған кітапқа, көрген фильмге немесе пән бойынша алған жоғары бағаларына байланысты болуы мүмкін. Егер тәрбиеші оқушылардың қызығушылығын дамытуға үнемі көңіл бөліп отырмаса, онда олар біржақты және шектеулі болып қала береді. Осыған байланысты оларды қоғамдық мәні бар мақсаттарға бағыттаудың маңызы зор.
Ересек жасөспірімдер ой еңбегі мәдениетінің негіздерімен таныс. Олар өздерінің уақытын жоспарлай және тиімді пайдалана біледі.
Күн режимін сақтай білудің де ерікті дамыту мен мінез-құлықты тәрбиелеп жетілдіруде маңызы зор.
Жыныстық дамуға байланысты жасөспірімдердің қарама-қарсы жыныс өкілдеріне қызығушылығы артады. Алғашқы сүйіспеншілік сезімі жасөспірімдердің іс-әрекеттеріне ықпал етеді. Тәрбиеші жас жігіттер мен қыздардың арасындағы өзара қарым-қатынастар туралы, достық және махаббат туралы, жоғары адамгершілік түсініктер туралы әңгімелер өткізуі керек, санитарлық-гигиеналық білімге көңіл аударуы қажет. Әсіресе, бүгінде сексті кең марапаттауға байланысты түрлі жұқпалы аурулардың неден пайда болатынын, оның адам өмірінс, түқымға зияндылығын түсіндіру керек.
ҮІІ-ҮІІІ сыныптардың оқушылары, әдетте, спортпен, бимен, түрлі ойындармен, кештермен шұғылданады. Егер олардың қызығушылығын дер көзінде керекті арнаға бұрып отырмаса, олардың оқуына бөгет жасауы мүмкін.
Жас жігіттер мен қыздар жалпымектептік іс-шараларға қанағаттанғандықпен қатысады, конференцияларға, олимпиадаларға, спартакиадаларға қатысумен өздерінің қабілеттерін дамытуға тырысады.
IX сынып оқушыларының даму ерекшелігі денедегі, психикалық және әлеуметтік өзгерістерге байланысты. IX сыныпта (15-16 жас) оқушылардың жас кезеңін өдетте ерте оянған бозбалалық шақ деп атайды, өйткені бұл кезеңде балалықтан жастық шаққа өту кезеңі туады. Бозбалалық шақ жыныстық жетілудің аяқталу кезеңі, сонымен бірге дененің дамуы жағынан кәмелетке жетудің алғашқы сатысы болып табылады. Бұл жаста жасөспірімдер денесінің дамуында сәйкессіздік байқалады: аяқ-қол жылдам өседі, кеуде өсуден кенжелейді, сырттай олар ерсілеу, икемсіз көрінеді. Жүрек тамырының дамуында да біркелкі өсу болмайды, жүрек жылдам өседі. Тамырдың дамуы кенжелейді. Мұндай жағдайда жекелеген мүшелерге қан құйылуының жеткіліксіз болуынан қан қысымы артады, соған байланысты бас ауырады.
IX сынып оқушыларының санасында жаңа әлеуметтік көзқарастың пайда болуы ең басты нәрсе. Олар сезімнің, сананың, мінез-құлықтың дамуын ғана түсініп қоймастан, өзін-өзі басқаруға ұмтылыстың да ерекше маңызды екенін жақсы түсінеді.
IX сынып оқушылары «Өмірдің мәні неде?», «Адамның шынайы бақыты деген не?», «Мүмкіндіктер және таланттар қандай болады?» деген сұрақтардың жауабын табуға қызығушылық танытады. Оларды адамның өмірдегі орны, адамшылық қарым-қатынастардың пайда болуы қызықтырады. Алайда, өмір тәжірибесінің жеткіліксіздігі, орнықпаған моральдық ұстанымдар, түрліше өмірлік жағдайлардың сыр-сипатын жете түсінбеушілік кейде оларды шешім қабылдауда қызбалыққа, бір жақты шешім қабылдауға әкеліп соқтырады. Бұл кезде оқушыларда сүйіспеншілік сезімі пайда болады. Олар достықты, жолдастықты бағалайды және мұғалімдер, ата-аналар, үлкендер тарапынан өздеріне құрметпен қарауды талап етеді. Олар көп жағдайда үлкендерден көмек сұрайтын болса да, өздерін үлкенбіз деп санайды. Алайда үлкендердің оқушылар жөнінде сөздеріндегі, қылықтарындағы, ақыл-кеңестеріндегі дөрекілігі оларға кері әсер етеді.
Осыған байланысты жоғары сынып оқушыларының тәрбиесі көзінде мұғалімдерге олардың мінез-құлқының түрліше болатынына көңіл бөлуге тура келеді. Жоғары сынып оқушылары үшін ұжым қоғамдық тәрбиенің негізі болып қала беретінін де атап өткен жөн. Ұжымның міндеті тұлғаның қабілеттерін және оның жан-жақты тәрбиесін дамыту болып табылады. Жоғары сыныптарда талантты оқушылар анықталады, ұжымда да олар әрқашан ерекшеленіп тұрады. Жоғары сынып оқушыларының кейбіреулері үлкендер мен құрбылары алдында беделді болады, қоғамдық жұмыстарды орындайды, ал кейбіреулері нашар оқиды, қоғамдық жұмыспен айналыспайды, сонысымен олар өздерінің тәрбиесіне нұқсан келтіреді. Бұл жаста білімді жалғастыруға және оның болашақ мамандығының сипатына тәуелсіз қоғамдық өмірге толық қосылуына қажетті жалпы білімдік даярлықтың іргетасы қаланады.
Негізгі мектепті (IX сынып) бітірушілерге орта білім алуды аяқтаудың жолдары мен мерзімдерін тандауға, сондай-ақ кешкі және сырттан оқу жүйесінде білімін жалғастыру мүмкіндігімен еңбек қызметін бастауға құқық беріледі. Жоғарыдағыларды ескере келіп, мұғалімдердің, тәрбиешілердің, ата-аналардың оқушылардың өзін-өзі қалыптастыру, өздігінен даму, өздігінен тұжырым жасау сияқты ішкі қажеттіліктерге деген олардың даярлығын және оның дүниежүзілік білім кеңістігінің талаптарына сәйкес толық орта білім алуға мүмкіндік беретінін есте ұстаған жөн.
I—IV сынып оқушылары тәрбиесінің негізгі ерекшеліктері мен міндеттері. Бастауыш сынып оқушыларына тән қажеттілік.
Басты қажеттілік — оқушы болу. Ол сыртқы пішінімен, оқуда озат болу ниетімен, оқушының мінез-құлқымен, «мектеп оқушысын» алдымен мұғалімнің, содан соң (үшінші-төртінші сыныптар) құрбыларының тануымен, сыныптағылармен бірге болуға талаптанумен айқындалады.
Оқушы бейнесі осы міндетті өтеудің көрінісі. Бұл жаста баланың бойында өзін оқушы сөзінуі, жақсы үлгеруші, қолынан бәрі келетін «екінші» немесе «үшінші» сынып оқушысымын деген мақтаныш сезім билейді.
Қызмет. Танымдық қызметтің қарқынды қалыптасуын (баланың, «неліктен солай?» дейтін сұрағы сиректеліп құндылықты, оқи білуді (бөліктерін оқи, санай, жаза білуден бастап) игеру.
Мұғаліммен өзара әрекет жасаумен ережелер бойынша жасалған қатынастық қызметті, сол секілді бір сыныптағылармен оқу-іскерлік қатынасты дамыту.
Оқудан тыс жердегі қатынас баяу, стихиялы түрде қалыптасады. Ол көп ретте арнаулы педагогикалық қамқорлықта, бақылауда бола бермейді.
Бірлесе атқарылатын танымдық және ойындық (рольдік және «қимылдық») қызметтер тартымды болады.
Тұлғааралық қатынастың мазмұны — аспаптық — оқиғалық — жағдайлық. Әдетте, балалар бұл жаста бір-бірімен сойлесіп пікірлескенде көбінесе «Бүгін не істейсің?», «Не істеп жатырсың?»-нан бастайды. Олар өткендегіге немесе алдағы істелер іске аз көңіл бөледі.
Сыныпта өзара қарым-қатынас біркелкі, біршама қиын емес және мұғалім бағалауының күшті ықпалында болады. Қатынастың белгілі топтары 2—3 адамнан (бұл ойындық және ұйымдық жағдайлар үшін дұрыс емес) тұрады.
Мұғалімнен күтілетін негізгі рольдер — тергеуші және қорғаушы.
Кіші жастағы жасөспірімдер (V—VIII сынып) негізгі
ерекшеліктері мен міндеттері
Кіші жасөспірімдердің белгілі сипаттамасы. Бұл жаста «болу», «үлкендерге еліктеу» бірінші жоспарда болады. Мәселен, егер кіші жастағы оқушыға «үлкен болу — оқушы болу» мақсат болса, кіші жасөспірімдер өзіндік әрекетімен, қарым-қатынаста үлкендерге теуелсіз болуымен, өзінің қызығушылығын өздігінен жүзеге асыруымен ерекшеленеді.
Мен бейнесі. Мен бейнесінің (дамудағы өзгерулер) — Жолдастары үшін, ата-аналары үшін өзін құнды етіп көрсетіп, жақсы көруді өзіне қабылдауы. Егер жолдастық ортада ондай түйсіктер қарқынды орнайтын болса, онда ата-аналар, кейде мұғалімдер арасында жылдамырақ, өзі түсініктің нығаюын күтеді.
«Меннің» қиялдық және шынайылық ерекшелігі айқындалып арақатынаста және әлеуметтік-мәдени үлгілерде, соның ішінде батылдық пен нәзіктіктің мақсат мұраттарына сәйкес келетін ер азаматтық және қыз балаға тән нәзіктік өлшемдердің көрінісі беруі байқалады.
Қызмет. Жеке тұлғаның бойына тән қасиет. Ол оқу оқу, білім алудан басталып, қоғамдық жұмыста көрініс беретін немесе көше қаңғып, қоғамға жат қылықтармен айналысуынан байқалатын құбылыс. Оның ішкі ерекшелігі қайраткерлік көрсетуге талпынумен байланысты. Егер ол өзіндік «Меніне» — сын көрсете алса жеңіске жеткені, ал көрсете алмаса іс-әрекеттің нәтижесіз болғаны.
Әсерленушілік пен өзін әр түрлі қырынан көрсетуге тырысу арқылы бала өз бойындағы қабілеті мен ерекшелік қасиетін танытады. Ол жолдастары арасында дами түседі де, жолдастық-ұжымдық мақтаныш сезімге ие болады. Мысалы: «5 «б» — біздер 5 «а» сынып сияқты емеспіз, ерекшелігімізбен кезге түсеміз» деп мақтанады.
Топтық қатынас саласында — қатыстық топтың жыныс белгілеріне қарай бөлінуінің дами түсуі, оқиғалық, әрекеттік мазмұнның ортақтасуын жалғастыру (енді бірлескен қызмет) «қатынасқа тартылған уақытша масштабты кеңейту; мектеп ережелерінің өлшемдерін жұмсарту; қатынастың «бірге болу» — дан топтағы танымға дейінгі жаңалығын дамыту.
Мұғалімнен, тәрбиешіден күту: әділдік, бұл жаста ненің құнды болатынына таңдандыра білу, істі қызықты етіп ұйымдастыру.
Жеке басты дамыту мүмкіндігі: жасөспірімнің әлеуметтілігі мен даралығын дамыту.
Әлеуметтік жолдастық қатынас орнату, бірлескен қызметті демократиялық тұрғыдан ұйымдастыра білудің қажеттігі.
Дербестік: қызмет пен қатынастың субъектісі ретінде өзінің «Меніне» — басқалардың қызығуын тұғызу, өзінің табысқа жету жөніндегі ойларын және қарым-қатынас пен қызметтегі ерекшелігін дамыту.
Ересек жасөспірімдер тәрбиесінің негізгі ерекшеліктері мен міндеттері. Үлкен болудың қажеттілігі — үлкендердің мінез-құлықтық қызметіндегі қатынасты, үлкен болудың сыртқы «суретін» игеру. Сонымен бірге үлкендер жасөспірім үшін — үлкендердің бүкіл әлемі емес, ең жақын мандағы үлкендік: жасеспірімдер мен жастар өзін үлкенңің рөлінде болуға, соның ішінде субъективті мәдени жасөспірімдер топтарына қыр көрсету арқылы қатысуға бейім болады.
Мен бейнесі — қарама-қарсы және тұрақсыз, балалық «Мен» мен қалыптасқан үлкеннің «Менінің» ұштасуы. Мұнда бәрі қарама-қарсы: өзінің дене бейнесінің өзгеруін көрсету; өзінің мінез-құлқына, қабілеттеріне сипаттама беру көзқарасы; қатынастың субъектісі (соның ішінде жынысаралық) және қызмет субъектісі ретінде өзіне баға беру.
Қызметті игеру: таңдаушьшықтың, даралықтың өсуі және оған мүмкіндік жасаушы қызмет түрінің ерекшелігі.
Бірлесе қызмет ету. Егер топтағылармен қарым-қатынас ерекше түрде қалыптасса, ол тартымды болып көрінеді. Яғни үлкендермен жеткіншектер бірлесе, пікірлесе бір мақсатта іс істесе, қарама-қарсы «алыстағы» есеюмен ұштасса, тартымды болады.
Қарым-қатынаста болу. Ересек — бозбалалықтың мәнерлі үлгісі (сезімді, қарым-қатынасты көрсететін) және оның аспаптық әрекеттерімен (пәндік қызметпен байланысты) негізделген қатынасты дамыту. Әдетте өмірде мәнерлі қарым-қатынас жасөспірімдерде, әсіресе қыздарда, ал аспаптық қарым-қатынас жасөспірім ер балаларда басым болады. Қарым-қатынастықтың осы жақтарының өзара әрекетін дамытуға ұмтылу қажет. Жалпы топтық көңіл күйге әсер сезімге ұмтылыс байқалады. Әдетте қызметтік негізде аралас (жасөспірім қыздар және ер балалар) достық топтар да пайда болады.
Мұғалімнен, тәрбиешіден қызметке басшылық күту. Қызметті біршама ұйымдастыру — кіші жасөспірім арасында, «ақылшы», ал кіші жеткіншектермен арада, жастар арасында «кеңес беруші» деп аталады.
Тәрбиеші тарапынан (егер ол мәнді, белгілі мәселе жөнінде болса) жетістіктерді және өзінің жасөспірімдік тұжырымын мақұлдатудағы қажеттіліктің өсуі.
Үлгілі көзқарас тұрғысынан тәрбиеші бағасының тартымдылығы, нәзіктігі, батылдығы.
Даму мүмкіндігі: тұлғалық және дербестік ретінде өзін көрсетуте түрткі болуы. Әлеуметтік жағынан мәнді топтық және жеке бастық тұжырымға келу мүмкіндігімен байланысты қызмсттің іс тәжірибесі. Балалықтан үлкендікке, жасөспірімдіктен жастыққа өтудің белгілерін білдіру.
Жоғарыда айтылғандардың бәрі бұл көзқарастың оқушыны тұлға ретінде жене сынып тобының, ұжымның мүшесі ретінде зерттеу үшін үлкен тәрбиелік мүмкіндікті ашады деген қорытынды жасауға болады.
Соңымен бірге осылайша ұйымдастырылатын тәрбиелік жүйе, ең алдымен, ашық жүйе болып табылады. Оның дамуына сырттан ықпал ететін фактор ретінде, сонымен қатар сол жүйені өзгертуші ретінде (табиғатты қорғау, балабақшаға қамқорлық, шағын аудандағы жұмыс және т. б.) орта айтарлықтай роль атқарады.
Бірақ тәрбиелік жүйе ретінде мектепті жеке басты дамытудың басты мақсаты деп қарамау керек. Оның әрекеттілігінің, тиімділігінің негізгі көрсеткіші оқушының жеке басы болып табылады: оның мектептегі көңіл күйі, іс-әрекет пен қарым-қатынасқа түсуі, құнды бағдары оның өз бойындағы қасиеттерді жүзеге асырудың алғы шарты болып саналады.
Тәрбиелік жүйенің ұясы — тәрбиелік ұжым — педагогикалық және оқушылық ұжымдардың өзіндік бірлігі. Тәрбиелік жүйедегі басқарудың бастапқы субъектісі педагогтар ұжымы болып табылады. Бірақ оқушылық бірлестік қоғам тек педагогикалық ықпалдың объектісі дегенді білдірмейді. Оқушылар бірлестігі педагогикалық ұжымға әсер етеді, өзінің белгілі бір субъективтік даму жағдайлары көзінде керінеді. Бұл үрдістер: оқушылар бірлестігін бірлесе басқару, өзін-өзі басқару, өзін өзі реттеу дегендермен бірлікте қарастырылады.
Түлғаны жан-жақты дамыта тәрбиелеуге арналған жаңа шешімдерді іздестіру төрбиелік үрдістің түтас идеясын тұрақтандырудың қажеттіін туғызады
Бұл қарым-қатынастар өмірде терт түрлі топтың қүрылуы бойынша жүзеге асырылады.
Бірінші топқа түлғаның өлеуметтік бағыттылығын айқындайтын оқушылардың дүниетанымын, кезқарасын, сенімін қалыптастыру жатады Екінші топ орнықтырылатын ізгі қарым-қатынасты қүрайды. Бүған Отанға, басқа елдерге және халықтарға деген кезқарас енеді; 1
- еңбекке көзқарас;
- қоғамдық-халықтық, үлттық игілікке үқыпты қарау жөне табиғатты,
- қоғамның материалдық қүндылығын қорғай білу;
- қызмет міндеттерін орындауға (тәртіптілік) көзқарас;
- өзіне жөне басқа адамдарға кезқарас (үжьшшылдық,адалдық, өділдік, қарапайымдылық, кішіпейілділік, достық, жолдастық, үждандық және т. б.)-
Үшінші топты түлғаның эстетикалық көзқарасы қүрайды (өнерді танып білу, өнерге деген сүйіспеншілік, енер саласындағы шығармашылыққа талпыну).
Төртінші топ түлғаның дене шынықтыруға деген көзқарасынан түрады. Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келіп, бүгінгі мектептің тәрбие жүмысыньщ мазмүнына төмендегілер енеді деп айтуға болады: а) түлғаның (балаңың) ғылыми көзқарасын қалыптастыру; ә) оқушыларды ізгілік мүраттарға тәрбиелеу; б) оқушылардың эстетикалық талғамын қалыптастыру; в) дене тәрбиесін жетілдіру.
Ең бастысы, тәрбие ісі оқушылардың ізгілік деңгейін, адамгершілік жағынан төрбиелілігін арттыруға бағытталуы тиіс.
г Қызметтің, іс-әрекеттің — ролі ортаға қарағанда басқаша болғанымен түлғаның дамуының маңызды факторы болып саналады. Атап айтсақ, қызмет белсенділіктің адамдық түрі (ол адамға ғана төн). Бүл белсенділіктің өзгешелігі сонда — оны санамен, соның ішінде санадағы нөтиженің бейнесімен — мақсатымен реттеуге болмайды. Іс-өрекет қажеттілікгерден туындайды. Қажеттіліктін іс-өрекетпен «кездесуі» арқылы соның дәлелі немесе қызмет туғызуға түрткі болады. Іс-әрекет схема бойынша жүзегс асырылады; субъект — объект — субъект — адамның белсенді іс-өрекеті, ал объект — белсенділікті түғызушы орта (үстаз — оқушы — үстаз).
Іс-әрекет көптеген үсақ бөліктерден — әрекеттерден түрады. Әрбір әрекетке өзінің жеке мақсаты мен міндеті сәйкес келеді. Әрекеттер үрдісінде сыртқы себеп-салдардың ішкі жоспардағы әрекетке ауысуы мүмкін. Ол өрекеттерде жеке себептердің болмауына байланысты. Олар жалпы себепке — қызмет себебіне бағынышты болады. Сондықтан өрекеттің сыртқы (байқалатын) және ішкі ой қорыту жағы болады.
Тәрбиешінің тікелей тәрбиеге бағытталған қызмет түрлерінен езгешелеу мақсатта педагогикада төрбиешілік қызмет және тәрбиелеушіге жағдайлар жасау жөніндегі қызмет деп ажыратылады.
Соңғы жылдары мектептің тәрбиелік қызметін жасау жөніндегі түрлі бағыттардың арасында тәрбиелік істі үжымның шығармашылықпен үйымдастыру әдісі өзін ақтады.
Төрбиелік іс — төрбиеленушілердің нақты қызметінің түрі, үлгісін үйымдастыруы және жүзеге асыруы. Тәрбиелік істің ерекшелік белгісі — қажеттілік, пайдалылық, жүзеге асырушылық.
Төрбиелік үрдіс толастамайтын тәрбиелеушілік істердің тізбегінен түруы керек. Төрбиелік іс үжымдық жөне шығармашылық сипатқа ие болады жөне үжымдық тәрбиелік істер деп аталынады. И.П.Ивановтың айтуынша, тәрбиелік іс «Қамқорлық, еңбекпен және ойынмен, шығармашылықпен және жолдастықпен, өмір қиялымен жөне қуанышпен толтырылған айқын үйымдастырудың едісі, сонымен бірге ңегізгі төрбиелік үрдіс». (И.П.Иванов, «Төрбиелік шығармашылық істердің энциклопедиясы» М, 1989 с. 3-4).
Бүл орайда, біріншіден, тәрбие ісінде төрбиешілердің оқушылармен бірлестіктегі өзара әрекеттерінің түрі мен төсілі маңызды роль атқарады. Екіншіден, тәрбие ісінің негізіне — қызметтік жөне кіріктірушілік сияқты екі көзқарас жатады. Іс-әрекет оқушылар қызметінің жалпы-адамзаттық мөдениетті игерудей жоғары ой-танымдық, еңбек, көркем-эстетикалық, экологиялық, экономикалық, құқықтық сияқты алуан түрін үйымдастыруды қажет етеді. Ал екіншіден іс-өрекеттің барлық түрінің, педагогикалық үрдісте бірыңғай бағыттыға табиғи «жетілдіруін» талап етеді.
Төрбие ісінің мәні бір мезетте адамгершілік, эстетикалық, саяси, жоғары ойлы ықпалдың болуы керек. Сонымен бірге іс~өрекетгік көзқарас тэрбиенің бағыттылығын көрсетеді, оның мазмүндық сипатын айқындайды.
Егер төрбиелік істерді білімнің оңашаланған жүйесі деп қарайтын болсақ, онда олардың сан алуандығына қарамастан мектептерде олардың бәрінің негізінен біркелкі қүрылатынын байқауға болады.
Педагогке кез келген төрбиелік істі үйымдастыруда төмендегі кезеңдерді бөліп алып қарауға тура келеді:
1) мақсаттылықты коздеу (жағдайларды талдау, тәрбие ісінде басты бағытты және мақсаттарды қалыптастыру); 2) жоспарлау; 3) үйымдастыру және даярлау; 4) істі тікелей жүзеге асыру; 5) қол жеткізілген нәтижелерді талдау. Осы кезендерді қарастырып көрейік.
Мақсаттылықты көздеудің және төрбие ісін жоспарлаудың қайнар көзінің бірі ретінде төрбие істерін жүзеге асыратын сол кезеңнің әлеуметтік жағдайы болып табылады. Бүл жағдай еліміздегі жөне өлемдегі қоғамдық оқиғалармен, мемлекеттік мерекелермен, мерейтойлық күндермен, үкіметтің қаулыларымен, қоғамдық мөні бар идеялармен, сондай-ақ күнделікті өмірдегі оқиғалармен орайлас келіп отырады. Тәрбие істерін үйымдастыру мен еткізудің қайнар көзі ретінде түлғаның бойында қажетті сапалар мен белгілердің қалыптасуына педагогикалық диагноз қызмет етеді: Тағы бір қайнар көз — белгілі кезеңце оқу—төрбие орындарындағы жүмыстардың жалпы бағыттылығы. Осы қайнар кездерді бірлікте үстау (жағдайды талдау жене мақсатты қалыптастыру); істі жоспарлау; істі үйымдастыру; (істі жүзеге асыру; қорытындысын шығару) тәрбие ісін өмірлік күшпен толықтыру жөне олардың сонылығын, бағыттылығын қатесіз айқындап беру болып табылады.
Баеым тәрбиелік мақсат (әдетте бүл мақсат адамгершілікке тәрбиелеуді мақсат етеді) нақты істердің міндеттерін белгілейді. Әрбір істе төрбиенің жалпы бағыттарының бір-бірімен үйлесуін (ой, денс, еңбек және т.б. бағыттағы) және өзекті идеяларды айқындау бөлініп
шығады.
Мақсаттылықты көздеу кезеңіндегі педагогтың міндеті — өлеуметтік жағдайды ескеру, өзінің төрбиелік қызмстін басты мақсатқа бағындыру, үжымның жөне оның жекелеген мүшесінің тәрбиелік деңгейінің диагнозын қою, содан соң болашақ істе қарастырылатын мөселелерді оқушылардың қабылдауға даярлық деңгейіне педагогикалық тыңғылықты талдау жасау. Нөтижесінде сүрақтарға барынша айқын жауаптар алынуы керек а) тербиелік әсер етуге бағыттайтын үжым қандай? ө) осы бағыт бойынша оның даму деңгейі қандай? б) істі жүзеге асырудың нәтижесінде не нәрсеге қол жеткізуге болады? в) тербие қүралдарының қандай жүйесімен жоспарланған нетижеге қол жеткізуге болады?
Сондай-ақ өткен кездегі төрбие жүмыстарында тәжірибе жүзінде ашылған кемшіліктерді талдауға көңіл аударылады. Қолға түскен ақпараттарды еңцеп болған соң тербие ісінің мақсаты алгоритм бойынша қалыптасады: үжымның және жеке түлғалардың жайы — педагогтың жене оқушылардың мүмкіндіктері.
Мақсатты айқындау және нақты міндеттер. Әр түрлі оқушылар бірлестіктерінде жүргізілген жүмыста одағы жеткен табыстар озат тәрбиешілердің жүмыс тежірибесін қорытып, жүйелеуге жоғары нөтижеге жету жолын жеңілдететін бірқатар үсыныстарды (ережелерді) ретке келтіруге мүмкіндік береді.
Тәрбие тиімділігінің маңызды шарттары мыналар болып
табылады:
- Төрбие істерінің нақты міндеттерін терең үғыну. Бүл міндеттердің ешбір зорлықсыз шеберлікпен
түсіндірілуі және оқушылардың оларды өздерінің міндеттсріндей терең сезіне орындауы үшін олардың ой-санасына жеткізілуі керек. - Кез келген тәрбие ісі қызметтік жене кіріктірмелік көзқарас негізінде жобалануы керек. Біріншіден жанды, шығармашылық түрде, тәрбиеленушілердің өздерін қызықтыратындай болуы талап етіледі және күш-жігер жүмсауды қажет ететін қозғалысты істерді тандауға бағытталады.Ал екіншіден педагогке бір істен ержақты тиімділік алуға көмектеседі.
- Кез келген істе одан кейінгі міндеттердің бері шешімін табатын болу үшін басты буынды бөліп алуға үмтылған жөн.
- Төрбие ісінің мазмұнын оны жүзеге асырудың мшдеттері мен шарттарына байланысты айқындау керек.
Материалды оқушылардың қызығушылығын туғызу үйіне төрбиеленушілерге ықпал ететіндей, дүрыс бағдар беретіндей жэне, оларға сүйенетіндей дөрежеде іріктеп алу
керек. - Тиімді әдістерді, төсілдерді және қүралдарды төрбие ісінің өр кезеңі үшін жобалап отыру қажет. Мүнда әдістердің ер оқушының бблсенділігін, ынтасын, өздігінен жүмыс істеуін молынан қамтамасыз етуін еске үстаған жөн.
- Төрбие ісін даярлау кезінде үйымдастырушылықтың барынша дүрыс болуына көңіл бөлу қажет. Кез келген төрбие ісі төрбиеленушілер үшін «үйымдастыру мектебі» болып саналады. Тәрбие ісін даярлау ынталықты, талап қоюшылықты, көпшіл болуды, міндетті болісе білушілікті, жағдайларға тиімді бағдар таба білушілікті жөне мүғалімдермен, қүрбыларымен өзара қарым-қатынас
жасауды қажет етеді. - Төрбие істері бір үлгідегі шаблонға тезбейді, олардың айырмалық белгілері — икемділік жөне ауқымының кеңдігі. Олар түрлі қажеттілікті өр тәрбиеленушінің қызығушылығы мен қабілеттерін молынан пайдаланумен шығармашылық төсілдің жүзегс
асырылуын талап етеді. - Тәрбие істері алуан түрлі болуы керек. Жарқын қызықты істерді төрбиеленушілер есінде үзақ сақтайды, істің ал бір істің өлденеше қайталануы кері эсерін тигізеді. Оларды әр сыныптың нақты жағдайларының арақатысын, өр оқушының жас ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін және
дербес ерекшеліктерін есепке алумен жетілдіріп отырған жон - Өткізілетін төрбие ісінің тиімділігінің басты шарты педагогтың оқушылардың әсерленушілігіне, түрлі сезімдеріне сүйене білуі болып табылады.
Әрбір тәрбие ісінде тәрбиеленушілердің жүрегіне жақын, оңцы белгілерді дамытуға, түрақты берік өмірлік көзқарасты қалыптастыруға, айналадағы шындықты дүрыс түсіне білуге көмегін тигізетін жайларды таба білу керек.
Тәрбие ісін жоспарлау кезеңі мақсаттьшықты көздеудің соңынан келеді. Бүл кезенде педагогтың алдында тәрбиеленушілермен бірге қызметтің бағыттастылығы, өр атқарылатын өр істің бөлшектері жөне қатысушылар арасындағы міндетті бөлісу сияқты маңызды міндсттер
түрады.
Педагогтың қызметі тербиеленушілсрдің жүмысыи жоспарлы түрде үйымдастыру. Сондықтан төрбие ісі төрбиеленушілер қатысымен жоспарланады, дөлірек айтқанда, балалардың төрбие ісін даярлауы мен қатынасы сыньш жетекшісінің басшылық жасауымен бірлесе қызметтестікте шығармашылықпен өткізіледі. Олай болмағанда, төрбиелік іс оқушылардың жеке ісі емес, формальды өткізілген шара болып қалады.
Ең бастысын үмыт қалдырмау, белгіленген бағыттан ауытқып кетпеу және қойьшған мақсатқа жету үшін тәрбие ісінің қалай орындалатынын жоспарлау мен үйымдастырудың сапасына байланысты болады. Мөселені көп боп жасай отырып, бірден шешу керек.
Егер жетекші (басшы) төмендегі үсыныстарды есепке алатын болса, төрбие ісін жоспарлау табысты болады: төрбиеленушілердің даярлық деңгейіне сүйенген, олардың жас жөне жеке бастық ерекшеліктсрін есепке алған жөн.
Төрбие ісін жоспарлау ете жауапты іс, сондықтан оқушы жүмыс істейтін өр белімді міндетті түрде басқа бөлімдерімен нақты байланыста болатындай етіп үйымдастыру керек. Солай болғандықтан, жоспарлауды кешенді сипатта іске асыру көзделеді.
Мақсаты мен міндеті бойынша тәрбие ісінің көп түрлері қамтылады: әдептілік, өлеуметтік-бағдарлық, эстетикалық, танымдық, спорттық, экологиялық, экономикалық, қүқықтық, еңбектік болып, кеп түрге
бөлінеді.
Түлғаның қоғамдық мәнге иелік сапасы басымдық мақсатта болып, ол шартты түрде өлеуметтік-бағдарлық деп аталады. Төрбие ісінің басты мақсаты оқушылардың бойында үкіметтің қоғамдық органдарына, қүқықтық тәртіпке жөне т.б. влеуметтік кезқарас жүйесіне қатысуды қалыптастыру болып табылады.
Түлғаның қоғамдық сапасының мазмүны қоғамда, елде, әлемде болып жатқан жағдайлардың бөріне онын лтікелей қатыстылығын көрсететін азаматтық кезқарас и сияқты маңызды көзқарасты қалыптастырумен ц іҚорытындьшанады. Өйткені қазіргі жағдайда азаматтық сезімнің жоғары дәрежелік маңызы бар. Мөселен, оқушы бойында жауаптылық ретінде сезімді қалыптастыру ұлғаның басқа да аса маңызды өлеуметтік-адамгершілік сапасына байланысты. Өйткені (тусініп алу қажеттігі) әлеуметтік қарым-қатынастарды игеруге біртіндеп, елеусіз көшу сол арқылы болады.
Жауаптылық адамның қылықтарында, әрекеттеріндс пайда болады жөне мінез-қүлықтың міндетті өлшемдері мен ережелерін саналы орындауын көрсетеді. Ол азаматтық, саяси, адамгершілік, жанды құқықтар мен міндеттерге қарым-қатынасты сипаттайтын бүган дейін
туған ойлар мен әрекеттерге сәйкес ойдың үнемі күшейіп түруын және дағдылардың қалыптасуын талап етеді.
Осындай қатынастардың арқасында адам түрлі жағдайларда мінез-қүлықтың түзу жолын табады.
Жауаптылықты, төзімділікті, табандылықты, түрақтылықты, өзін үстай білуді талап етеді. Осының негізінде еріктікке ие болады, бірақ қатынасқа қажетті басқа да адамгершілік сапаларды, сондай-ақ ішкі жинақылықты, үқыптылықты, күні бүрын істеушілікті, айналадағыларға көңіл бөлушілікті қамтиды. Алайда жауаптылықты төрбиелеу кезінде тек сыртқы емес, мінез-қүлықтың тандаған жолына ішкі сенімнің де керектігін есте үстаған жөн. Сонымен байланысты тәрбие ісін үйымдастыруда әлеуметтік-бағдарлылық жүйесіне енетін тәрбиелік істерді үйымдастыруды қажет етеді.
Этикалық тәрбиелік істер. Адамгершілік төрбиесі — бүл қоғамдық мораль талаптарына сейкес келетін оқушылар бойына адамгершілік сапаларды қальштастыру мақеатымен олардың сэнасы мен сезіміне мақсатты және жүйелі түрде ықпал ету. Адамгершілік төрбиенің негізгі міндеттері: адамгершілік сананы қалыптастыру; 2) адамгершілік сезімдерді тәрбиелеу жөне дамыту; 3) адамгершілік мінез-қүлықтық біліктер мен дағдыларды тәрбиелеу. Адамгершілік төрбие мыналарды қамтиды: адамның қоғаммен байланыстылығын, оған төуелді екенін, өзінің мінез-қүлқын қоғамның мүдделерімен келістірудің қажеттігін сезінуі, адамгершілік мүраттармен таныстыру, қоғамның талаптарымен, олардың заңдылықтарымен және оның ақылға қонымдылығымен, адамгершілік білімдерді адамгершілік сенімдерге айнал-дыруды көздеуімен, осы сенімдердің жүйесін жасаудың қажеттігін, түрақты адамгершілік сезімдер мен адамгершілік сапаларды қалыптастыруды, адамның адамдарға деген қүрметінің болуын қарастыруды, сөйтіп адамгершілік дағдыларды қалыптастыруды кездеу.
Қазіргі мектепте адамгершілік тәрбиесі елеулі езгерістерге үшырауда. Өйткені жалпыадамзаттық қүндылықты жаңартудың аса қажеттігі туып отыр.
Мүндағы басты қүндылық — өмір. Адамның омірге деген қүқығы киелі, өрі берік. Бала басқа адамдардың өмірі мен денсаулығына жөне өз өміріне қастандық жасауға болмайды деген шындықты ана сүтімен бойына сіңіруі керек. Бүл күнде оқушылар арасында өзін-өзі өлтірудің кебеюі үлкен алаңдаушылық тудыруда. Олардың кейбірі емірдің мөнін жоғалтып, өмір сүру мүраттарынан айырылуда.
Жалпыадамзаттық ерекше қүндылық — бостандық. Демократияландыру жағдайларында түлғаның қүқығы мен бостандығы айтарлықтай өсті. Бүл көптеген оқушылардың мәдени деңгейінің төмен екенін ашып көрсетті. Қарым-қатынастың демократиялық стильдегі мәдениеті төмен адам озінің айтқанын шексіз бостандық деп, ол айнала-дағылардың сезімін, қасиетін елемеуге болады деп түсінеді. Шындығында бостандық пен жауаптылық, бостандық пен тертіп ажыратылмас үғым. Мектепте айтқанды істеу — жемісті төрбиенің, өсіресе төменгі жастағы төрбие жағдайларының бірі. Айтқанға көне беруден гөрі бала мүмкіндігінше тезірек жауаптылыққа, саналы тәртіпке көшуі керек.
Сонымен бірге патриотизм, басқа халықтарға қолдау көрсету, ар-үят, парасаттылық, қайырымдылық, адал ниеттілік т.б. адамгершілік қасиеттер езінің мағынасын жойған жоқ, керісінше, олардың маңызы бүрынғыдан да арта түсті.
Осы заманғы адамгершілік тәрбие жүйесінде еңбекке көзқарас проблемасы барынша маңызды. Әр түрлі, күрделі проблемалар көп. Арамтамақтық, нашақорлық, маскүнемдік, жезекшелік, күш көрсетушілік, мейірімсіздік жастар арасында өршіп кетті. Олармен мектеп күн сайын үшырасады. Олар жастардың адамгершілік санасын және олардың өзін бүлдіреді: ол рухани жөне дене дамуы жағынан кері кетіреді.
Педагогика этикалық бағыттағы тәрбие ісінің қүрылымына адамгершілік мораль туралы мағлүматтарды ендіреді, адамдық сананың моральдық үлгісі адамдық медениеттің бір бөлігі дегенді айқын түсінуіне қол жеткізеді. Моральдің мәнін, елшемін және үстанымдарын түсіну тербиеленушілерді олардың өздерінің жөне басқа адамдардың қылықтарын багалай білуге адамгершілік туралы ойлауға екеледі.
I—IX сынып оқушылары тәрбиесінің міндеттері мен
мазмүны
Бастауыш сынып оқушылары тәрбиесінің міндеттері мен мазмүны. Оқушылардың интеллектуалдық мәдениетін қалыптастыру
- Міндеттер: Оқушыларды пөндерге қызығуға, алған
білімдерін емірде қолдана білуге төрбиелеу. - Табиғат қүбылыстарын және өмірді дүрыс қабылдай
білуге тәрбиелеу.
Балаларды бірінші сыныптан бастап мектепте алған білімнің өмірлік қажеттілігін түсіндіре білуге үйрету қажет, олардың оқуға ынтасын арттыру, сабақ үстіндегі белсенділігін қалыптастыру орынды; өр оқушыны сыныптың жалпы шараларына қатысуға, сыныпта жөне үйде тапсырмаларды үнемі орындауға бағыттап отыру керек.
Бастауыш сынып оқушыларында оқу тапсырмаларын орындауда завды түрде кездесетін алғашқы сөтсіздіктерге бола оқуға деген ынтасының темендемеуіне ерекше көңіл бөлуді қарастырған жөн.
Бастауыш сынып оқушыларында бақылау, салыстыру, зерттеліп отырған қүбылыстардың ішінен жалпысын жөне ерекше көзге түскенін бөліп ала білу сияқты ойландыратын істерді дамыту қажет, сондай-ақ оқу еңбегін дүрыс үйымдастыру, алған білімдерін өмірде қолдана білу, балалардың мезгілді баспасөздерді, жазбаша жөне ауызша мазмүндамаларды ездігінен оқу, өзіне-озі қызмет ету дағдыларын қалыптастыру керек.
Міндеттер: Жақсылықты жаманшылықтан айыра білуге үйрету; достыққа, жолдастыққа, үжымшылдыққа, еңбек сүйгіштікке төрбиелеу.
Өз Отанына, еліне деген сүйіспеншілікті егу, сондай-ақ көрші елдерге деген достық қатынасты сіңіру, мейірімділікке, қарапайымдылыққа, адалдыққа, әділдікке, шындыққа, міндеттілікке төрбиелеу.
Үлкендерге қүрмет көрсетуге, туыстық қарьш-қатынасты бағалауға үйрету;
Зүлымдыққа қарсы түра білуге, немқүрайдылықты жоюға төрбиелеу.
Үсті-басын үқыпты үстауға, үқыптылыққа, мөдениетгі сөйлеуге, қоғамдық орындарда үстамды болуға, мөдениеттілікке, қонақжайлылық көрсете білуге төрбиелеу.
Ой және дене еңбегін ажырата білуге, қоғамдық-пайдалы еңбектің мөнін түсіне білуге, мектепте алған біліктерін өмірде қолдана білуге, әрбір істе жауаптылықты сезінуге үйрету;
еңбек үрдісінде бастысы — жүмыс орнын таза үстауға, жүмыс аспаптарына үқыптылықпен қарауға, үжымда ынтымақты болуға, кәсштің үлттық түрін, соның ішінде зергерлік өнерді игеру мүмкіндігін жасауды үйрету;
еңбек сүйгіштікке төрбиелеу жөне қоғамдық меншікті жеке меншіктіктен ажырата білуге баулу;
суды, ауаны жөне еліміздің кеңістігіндегі космостық тазалықты сақтауға қабілетті үрпақ тәрбиелеу.
Экологаялық мәдениетгі қалыптастыру. Оқушылар арасында экологиялық тэрбие насихатын дамыту (ол үшін жерді, суды, элекгр қуатын үқыпты пайдалану женінде конкурстар, қүстарды қарсы алу женінде шаралар өткізу; табиғатты қорғау үйымдарымен байланысты күшсйту)-
Экономикалық мәдениетті қалыптастыру. Қоғамның экономикалық емірінен өндіріс жүйесін беле білуге, айырбастау жөне түтыну туралы алғашқы үғымды қалыптастыруға, оқушыларды экономикалық жүмысқа тарту арқылы шағын кәсіпорындарды қалыптастыру ісін үйымдастыра білуге тәрбиелеу,
Әкономикалық тәрбиемен байланысты кәсіпорындарды үйымдастыруда үжымдық, еңбек сүйгіштік, үқыптылық, тәртіптілік, мүдделік сезімді төрбиелеу.
Мазмүны: Аталған міндеттермен байланысты жалпы білім беретін мектегггің алғашқы сатысында балаларды халық. педагогикасы мен психологиясьшың озат .дәстүрлерінде, сондай-ақ еркениетті елдер мөдениетінің үлгісінде тәрбиелеу қарастырылады. Олардьщ бойына үлттық дөстүрлерді дарыту және сонымен қатар оқушыларды ана тілінде ойлай, сөйлей жөне жаза білуге қалыптастыру көзделеді. Мектепке келген жеті жасар бала тәрбиегс тез кендігеді. Ол жақсы оқушы болғысы келеді.
Бірінші сынып оқушыларының төрбиесі қызметтің кептеген түрінен қүралады. Олардың қызметін үйымдастырудың ойын, оқу, еңбск және топтық және ұжымдық жұмыс түрлерін меңгеріп алмай, бүл жастағы балалардың тербиесін қолға алуға болмайды.
Бірінші сынып оқушысы көптеген заттармен алғашқы рет үшырасады. Сондықтан торбиелік кезқарас түрғысынан балалардың оқудағы, жазудағы, санаудағы, бірлескен қызметінің алғашқы түрлерін үйымдастыруды тыңғылықты ойластырған жөн.
Бірінші сынып оқушысы бірінші рет қоғамдық тапсырма алады. Сондьіқтан оны жақсы орындағанын немесе өлі де жеткілікті жасамағанын оған түсіндіру өте маңызды. Осылайша бірінші сынып оқушылары жеңіл-желпі тапсырмаларды басқалармен бірлестікте орындай отырып, адамдық дағдыларды меңгереді. Бүл балаларды төрбиелеудің негізгі жолы.
Төрбие үрдісі оқыту үрдісі сияқты жеңілден басталады да, біртіндеп қиывдатылады. Сондықтан тәрбиелік жүмыста кезеңцік үстанымның маңызы зор.
Өткізілетін шаралардың санының көп болуына өуестенбеу керек. Үжым және үжымдасу туралы әңгімелерді олар үжымдық өзара қарым-қатынастың кейбіртәжірибесін жинақтағаннан болады.
Қорытынды
Балаларды мектепке даярлаудың дәрежесі әр турлі екенін еске үстау жөн. Балалар арасында оқи білетін жөне айтып бере алатын, өзін үстай алатын, сол секілді оқи алмайтын жэне оқушылық міндетті нашар игеретіндер де кездеседі. Кейбіреулері әлі оқи алмайды жене оқушы міндетін қиыншылықпен игереді. Кейбіреулері оқудан шаршап қалады. Егер дер кезінде көңіл аудармаса, олардан үлгірмеушілер шығуы мүмкін. Сондықтан мүгалім бар ерекшеліктерді ескере білуге тырысуы керек. Балабақшадан келген балалар тек отбасында төрбиеленген өз қүрбыларынан көп ретте алда болады. Тәрбие үрдісінде оларды теңестіруге тырысу қажет. Тәрбие өр балаға көңіл белуді талап етеді, оқушының жске басын қүрметтей білуді көздейді. Бүл жерде оның түлғасын емес, оқушының әрекетін бағалауға тырысу керек. Мөселен, «сен жамансың» немесе «сен жақсысың» деудің орнына «сен дүрыс істемедің» немесе «сен жақсы істедің» деу орынды.
Әр оқушының ез әлсіздігі болады және ерқайсысынан өзіне тен жақсы сапаларды да табуға болады, мөселен, жинақылық немесе басқалармен қарым-қатынас жасай білу. Оқушының мінез-қүлқының жақсы жақтарына сүйене отырып, оның өз күші мен мүмкіндігіне сенімін
арттыру керек.
Бірінші сынып оқушысымен мүғалімнің қарым-қатынас жасау стилі оқушылар арасындағы өзара қарым-қатынастардың үлгісі болып табылатынын әрқашан есте
үстаған жөн.
Бірінші сынып оқушыларының бойында табиғатты қорғаудың алғашы үғымын қалыптастыру орынды және оларға адамның еңбекке қабілеті табиғатқа байланысты болуының мөнін, адамның табиғатты өз қызметінде пайдалануы туралы түсіндіру қажет.
Қоғамдық пайдалы еңбектің қажеттігін, сынып үжымының істеріне қатьісудың өркениетті демократиялық қоғамдағы өмірін білудің қажеттігін түсіндіріп төрбиелеу
орынды.
Адамгершілік тәрбиесі үрдісінде ерте кезден бері қалыптасып келе жатқан қүрмет көрсетушілік, адалдық жөне үждандық, кішіпейілділік пен мейірімділік, қарапайымдылық жөне басқа да маңызды адамдық сапалар үстанымын оқушылардың игеруін қамтамасыз ету қажет. Ата-аналар мен үлкендер отбасындағы балалар тәрбиесіне, езара достық қарым-қатынасқа, сондай-ақ осындай аса маңызды іске қоғамдық орындардың қатысуына кеңіл бөлуі керек.
Қолданылған әдебиеттер
- С.Қалиұлы. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы. Алматы, 2003 ж.
- Қ.Жарықбаев, С.Қалиев. Қазақ тәлім – тәрбиесі. Алматы,1995 ж.
- Ы.Алтынсарин. Таңдамалы педагогикалық мұралары. Алматы, 1991 ж.
- Әлімбаев М. «Халық – ғажап тәлімгер». Алматы, 1994 ж.
- Н.Елікбаев. Ұлттық психология. Алматы, Қазақ Унив., 1992 ж.
- М.Жолдасбеков. Асыл арналар. Алматы, Жазушы 1986 ж.
- А.Жарықбаев. Қазақтың тәлімдік ой – пікірлері. Антологиясы. Алматы, 2000 ж.
- Т. Илина. Педагогика. Москва, 1984 ж.
- Л.Керімов. Праволық тәрбие жүйесі. Алматы, 1990 ж.
- Ж.Қоянбаев. Педагогика. Астана, 1999 ж.
- А.С.Макаренко. Ұстаздық дастан. Алматы, 1989 ж.
- Қ.Бержанов. Педагогика тарихы. Алматы, Мектеп, 1984 ж.
- Әбиев Ж. Педагогика тарихы. Алматы, 2006 ж.
- Р.Төлеубекова. Адамгершілік тәрбиесі туралы. Алматы, 1994ж.
- Т.Сабиров. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары. Алматы, 1978 ж.
