Балалы? ша??а саяхат
Кешкі ас?а отыр?анымыз сол еді, шешем, «Мына к?ксау шалды? баласы ана Жамбыл ?ор?анынан керемет алтын са?ина тауып алыпты. Кітап кеміргенше со?ан ілесіп барып, ?ор?ан ?азса?шы. Са?ан да бір н?рсе ілігер. Б?лкім, ат басындай алтын табылып ?алар. Ж?ртты? балалары пысы? ?йтеу, біздікі ?йк?шік» деп, ауылда?ы со??ы жа?алы?ты жайып салды ?рі ма?ан к??ілі толмайтынын да білдіріп ?ойды. «Мен де естідім. Ж?рт айтып ж?р» деп ?кем шайын бір ж?тып, басын шай?ап ?ойды.
Шешемні? «Жамбыл ?ор?аны» деп отыр?аны, ауылдан бес-алты ша?ырым жерде жат?ан к?не ?ор?ан. «Жамбыл» деген с?зді? ?зі «?ор?ан» деген ма?ына беретін болса керек-ті. Жергілікті халы? солай дейді. Шешемні? «к?ксау шал» деп отыр?аны — к?рші ?йдегі Мамырбек а?са?ал. Ал алтын са?ина тауып ал?ан бала немересі, ныспы-
сы — Сайлау. Менен бірер жас ?ана ?лкен. Ертесінде салып ?рып, Сайлау?а бардым. Тауып ал?ан са?инасын киізге ?йкелеп отыр екен. «?арашы, керемет емес пе?» деп ма?танып ?ояды. Ортасында кішкентай асыл тастар салын?ан алтын са?ина киізге ?йкелеген сайын жар?ырай т?сетін т?різді. «Мына Тамды ?зеніні? бойында сиыр ба?ып ж?ргенмін. Б?л ?арасан келгірлер д?рыс жайылсын ба? Жартысы ?зен жа?асында ?алса, жартысы ?арыс ?адам жердегі к?не ?ор?ан?а кіріп кетеді.
Т?с ?летінде ?ор?анны? ішіндегі сиырларды ?айырып, ?зен жа?асына айдап ж?ргенмін. ?арсы алдымнан ?зынды?ы бір ??лаш ?арабас жылан сума? етіп кесіп ?тіп, ши т?біне кіріп жо? болды. Баламын ?ой, ?ызы? к?ріп, жылан кірген шиді? т?бін ??ры?пен т?рткілеп жатырмын. Жылан кірген тесікті біраз ?опардым. Біра? жылан жерді? т?біне т?сіп кеткен бе, ?йтеу шы?пады. Біра? ?опарыл?ан топыра?пен бірге бір кішкене сары темір жалт етіп к?рінді. Ал?ашында м?н бермегенмін. А?ыры жыланды ?айтып шы?ара алма?ан со?, ?лгі темірді к?теріп алып ?ара?анмын. Са?ина. Са?ина бол?анда ?андай, алтын са?ина. Бір к?ні ?дейілеп барып сол жерді ?азбасам ба, б?лем» деп Сайлау бар сырын а?тарып салды. Рас, са?ина кішкентай бол?анмен к?зді? жауын алады. Жалтырап т?р. ?сіресе, жа??т тастары керемет к?рінеді. ?ызы?тым. А?ыры Сайлау екеуміз ?ор?анды бірге ?азатын болды?. ??гіме сонымен то?та?ан. Ол кезде неб?рі алтыншы класта о?имын. Ойын баласымын. ?ор?анды ?азу м?селесі бірте-бірте ?мтылып ?ал?ан. Та?ы бірде Сайл
ау алтын са?инаны жо?алтып ал?анын айт?ан. Сонымен, са?ина м?селесі тамам бол?ан-ды.
А?ыз не дейді?
Содан бері арада талай жыл зулап ?те шы?ты. Ер жеттік, есейдік. Ту?ан жерді? ?рбір тасына ?згеше к?збен ?арайтын болды?. Тарих?а деген ?ызы?ушылы? артты. Содан болар, сол м?селені ?оз?айтын кітап-журналды жинауды ?детке айналдырып алдым. Бірде к?не тарихтан сыр тартатын кітапты а?тарып отырып, бір ?ызы?ты жайт?а тап болдым. «Ерте заманда ?те к?п ?ала т?р?ыз?ан елдер — ??ндар мен ?а?лылар. ??ндар Ортос, Шан-Шань (Лобнор), теріскей Алатау, Турфан, Жо?а?рия сахарасы, Алтай, Тарба?атай ?лкелерінде к?птеген ?ала т?р?ыз?ан. ??ндарды? ?лкен ?алаларын ?з бетімен бас?аратын жеке ханы, билері болды. Тек ?ана Тарба?атай тауыны? ?ойын-?оншысында ??ндарды? онда?ан ?аласы бой к?терген. Сол ?лкедегі мы?ты ?ала А?шы (Анышы) деп аталады. ?з т?сында ол ша?ар керемет д?уірлеп т?рды» деп жазыл?а
н ?лгі кітапта. Б?дан ары сол ?ала?а байланысты бір а?ыз ?ріліпті. «А?шы ?аласын бас?ар?ан ханны? жал?ыз ?лы болыпты. ?кеге ?ара?анда ханзада ?лде?айда мейірімді, халы??а жа?ын болса керек-ті. ??ндар ?лсін-?лсін к?рші жат?ан ?ытай еліне жиі жоры??а шы?ып, олжалы ?айтып ж?реді. Бір жолы ??ндарды? олжасы бір топ ?ыз-келіншек болады. Орталарында?ы ?ыпша бел, ?и?аш ?ас, к?рікті ?ытай ?ызына ханзада ?ашы? болып ?ал?ан к?рінеді. Содан ханзада шеберлерге ?ыз?а арнап асыл тастармен к?мкерілген керемет ж?зік со?тыртыпты. ?рине ?ке р??сат берсе ?йленбек ойда жо? емес. ?ыз да жігітке кет ?рі болмаса керек. Біра? ?атыгез ?ке ?ызды ?лына ?имай, ?зі алма? болыпты. М?ндай ?орлы??а шыдама?ан бала ?кеге ?арсы келе алмасын біліп, ?зін жарып ?лтіріпті. Ал с?йгеніні? осындай халге душар бол?анын к?рген ?ыз хан?а «С?йгеніммен бірге к?мі?із» деп ?тініш жасап, ?з-?зін ?лтірген. ?атыгез хан «Жал?ыз ?лым ?ой, к?нде к?ріп т?у етіп ж?рейін» деп, ?зі бас?арып отыр?ан ?аланы? бір ала??айына ?лын ?ызбен бірге жерлепті. ?ызды? ?олында?ы керемет алтын ж?зікке де тиіспепті» деседі, ?дір?м ?ал?ыр ескі заманны? ескі а?ызы. Б?л бір деп ?ойы?ыз.
Екінші бір
а?ызды ?кем айтып отырушы еді. «Кезінде Тарба?атай ??іріне аты шы??ан ата?ты Мамытжан деген сал-сері ?тіпті. Найманны? Сыбан руынан. Ел аралап, ?н айтып, палуан к?рестіріп, д?рілдеп ж?рген сері бірде Тарба?атайды? бір белесін ?оныстап отыр?ан Болатшы руыны? бір ?ызына ?ашы? болыпты. Б?ла? ?скен байды? ?ызыны? да серіге к??ілі кетсе керек. Екеуі с?з байласады. Біра? ?ызды кішкене кезінде ?згеге атастырып ?ойса керек. Сол бар, ?рі ?ызын «?шарын сай, ?онарын жел» білетін жал?ыз атты серіге беруге бай келіспейді. Сыбанны? сері жігіті бар жи?ан-тергенін сатып, Аяк?з жа?та?ы ата?ты бір шеберге алтын ж?зік со?тырып, ?ыз?а тарту жасайды. А?ыры ?ке р??сатын бермесін білген ?ос ?ашы? елден ?ашып кетуге бел буса керек-ті. Біра? та?дыр оларды? бір болуын жазба?ан екен. ?ос ж?йрік мінген ?ос ?ашы?ты байды? шаш ал десе, бас алатын шабармандары Ащы?зек жотасыны? етегінде ?уып жетіп, ай?асыпты. Жал?ыз атты к?пке ?алай шамасы келсін. ?атты тиген шо?пардан сол жерде жігіт мерт болыпты. М?ны к?рген ?ызда «жаным с?йгеніммен бірге» деп ?зін кездікпен жарып жіберіпті. Бай ?зіне с?з келмес ?шін, ж?рт?а «сері жігітпен ?ызым бізге жеткізбей ?ашып кетті» деп алдаусырата ??гіме айтып, махаббат жолында ша?ид бол?ан ?ос ?ашы?ты Ащы?зекті? етегіндегі ел бармайтын к?не ?ор?ан ішіне жерлепті. Бая?ыны? шалдары ол ?ор?анды, ?ос м??лы? Мамытжан (сері жігіт) мен А?шар?ат (?ыз) жат?ан ?ор?ан деп айтып отырушы еді. ?азір ж?рт ол а?ызды да ?мытты ?ой» деп ?кем ??гімесін ая?тайтын. Сосын «Мамытжан серіні? с?йгеніне арна?ан ?ні» деп уілдеп бір м??ды ?нді айтып отыратын. Сол кезде, ?нді ?а?аз?а т?сіріп алу ой?а келмепті. ?азір б?рі ?мытылып ?ал?ан. С?рай ?оятын ?ке де ?мірден озып кеткен. Біра? екі о?и?аны? ?зегінде бір а?и?ат жатыр. Ол Ащы?зек жотасыны? етегіндегі ?ор?ан. Б?лкім, Сайлау тауып ал?ан алтын ж?зік сол а?ыздарда?ы са?ина болар-ау. Б?лкім, ??ндарды? А?шы деп ата?ан ша?ары осы шы?ар. ?йтеуір ?ажайып ж?зікте бір сырды? жат?аны белгілі.
Бір ?ызы?ы, со
л Сайлау 90-жылдарды? басында жо?алып кетті. ?лі к?нге хабар жо?. «Аруа?тарды мазала?ан адам о?байды. Соларды? ?ар?ысына ?алды ол» деп ж?рт айтады. Кім білсін? Жергілікті ж?рт ол ?ор?анды Жамбыл дейді. Кейбірі Найман?ала деп атайды. ?лі ешкім зерттемеген. Тарихы тым тере?де. Тамды ?зеніні? бойында, «Ащы?зек» деген жотаны? етегінде жатыр. Кезінде биік дуалдармен ?оршал?ан, жан-жа?ына ор ?азылып, сумен толтырыл?ан, т?рт ?а?-палы ?лкен ?амал бол?аны к?рініп т?р.
Тарих?а ??ілсек, ??лжа сапарында ?аза?ты? біртуар ?лы Шо?ан У?лиханов осы жерде болып, ?амал жайында жазып, карта?а т?сіріп ?кетіпті. 1918 жылы ?ржар?а келген сапарында Алашты? арда ?лдары Ахмет Байт?рсынов пен Міржа?ып Дулатов елден естіп, арнайы осы ?ор?анды келіп к?ріпті. 1934 жылы ?ржарда сегіз ай т?р?ан С?кен Сейфуллин де Найман?аламен таныс?ан екен. ?ытайды? Ш?уешек ?аласына келіп ?айтып бара жат?анда ?лы а?ынымыз Абай да сол Найман?ала?а со?ыпты» деген ел арасында ??гіме де бар. Демек, ?аза?ты? біртуар ?лдары ?ызы??ан ?ала жай ?ана ?ор?ан болмаса керек-ті.
Рас, ша?арды? ?ай ?асыр?а жататынын ешкім тап басып айта алмай-
ды. «Бізді? ?ас?абас ?алымдарымыз бен жер ?аз?ыштарымыз (археологтар дегені) айналып келіп Отырар мен Сауранды ?аза береді. Зерттей береді. Б?л Тарба?атай ма?ына аттап бас?андарын к?рмеппін. Б?кіл т?ркі тарихы осы жерде т?
нып жат?ан жо? па? ?рі-беріден со? адамзатты? ?ркениетті осы Алтай мен Тарба?атайда ?ркендеген жо? па?» деп кейде шай ?стінде ?кем к??кілдеп отыратын. Содан бері ?анша уа?ыт ?тті. Шынды?ы сол, ?лі к?нге Найман?аланы біреу келіп зерттепті дегенді мен де естіген жо?пын. Ащы?зек жотасыны? етегінде са?ым?а к?міліп к?не ?ор?ан жатыр. Сар даланы? а?за? желімен ?ор?анды басып ?ал?ан ши біткен ?н салады. Ызы?дап сонау к?не заманнан сыр шертеді…
Сейсен ?МІРБЕК?ЛЫ
