?андас бауыр?а хат
?лтты? ?йы?ан ортасын бетке алып, ас?а? арманды т?лпар етіп, ?кілі ?мітті шыра? ?ып келгенбіз. Уыз к??ілмен ?адам басты? ?аза?ия?а. Елді? басы болмаса? та, сайыны? тасы боп ж?рген жайымыз бар. Жарат?ан?а ш?кір айтамыз. Ар?ы беттегі, Ташкенттегі ініме жаз?ан хатымды ?сынып отырмын.
Ассалаума?аликум, Еламан! Халі? ?алай, бауырым? Мал-жан аман ба? «Айшылы? алыс жерлерден, к?зді ашып ж?м?анша, жылдам хабар ал?ыз?ан» ?аламторды? ?аламатын осындайда бір сезініп ?алады екенсі?-ау. Поштама жаз?ан хаты?ды о?ыдым, рахмет. «?аза?стан?а кетуге, болаша?ымны? ?а??а-бітімін сол жа?та ??ру?а бел буып отырмын», – депсі?. С?рсенбіні? с?тінде жол?а шы?ады екенсі?. Ойы? д?рыс, ?олдаймын. А?а деп ке?ес с?рапсы?, ?тініші?ді жерде ?алдырмай, ?зімні? к?рген-т?йгенім мен к?з?арас-пікірімді жазуды ж?н к?рдім.
Е? алдымен басты ма?сат-м?раты?ды ай?ындап алшы, інім. ?зі? айтып отыр?ан «болаша?ы? ?а??асыны?» к?ркем де к?рікті ?имарат боп шы?уы да, ?с?ынсыз ??м ?намсыз ж?лым ?йдей болуы да сол т?пкі м?рат-ой?а барып тіреледі. Адамны? с?зі – оны? ойынан, ойы – д?ниетанымынан хабар береді ?ой. ?аза?станды болаша?ымны? бесігіне айналдырсам деген ?мтылысы? ??птарлы?, ?уанарлы? ?адам. Шы?айбайшыл оймен к?н кешіп, к?йкі тірлікті? ?а?-со?ында ж?рген жандар аз емес екен. Сен сыр?ат оймен емес, игі де ізгі оймен келгейсі?. ?сті бейіш, асты кеніш елі? бар. Елі?ні? ерте?і мен е?сесін ойласа?, а?ылы кемел, а?-адал азамат болуы? керек. «Болмаса? да ??сап ба?». Сонда ?ана хал?ы?а сан ?ана емес, сапа боп ?осыларсы?. Кейбіреулерді? к?кіп ж?ргеніндей, ?аза?стан – тек географиялы? атау ?ана емес, ?лтты? мемлекетті? атауы. Оны? иесі де, киесі де – ?аза?. ?ар?а тамырлы, «мы? ?ліп, мы? тірілген» ?аза?…
Б?л жа?та ада ?аза?ты да, шала ?аза?ты да, таза ?аза?ты да к?рерсі? ?лі. К??ілі? к??гірттенбесін ондайда. Ол – кешегі зымиян, сай?ал да сора?ы отарлау саясатыны? «жемісі». Сапа туралы с?з ?оз?а?анда, мен таза ?аза? бол деймін са?ан.
?збекстанда ?збек хал?ыны? тарихын о?ыды?, ?аза?стан тарихынан бейхабарсы?. Ауыл ?арияларынан ты?да?ан а?ыз-хикаяттар ?з алдына, «?аза?стан тарихы» о?улы?ын о?ып, к??ілі?е то?ып ал, бауырым. ?йткені, ол – т?лпар ?ылым. ?аза?стан?а ?оныс аудар?андар ту?ан жерге ?ыдырып бар?анда, ?аза? тарихы жайлы жазыл?ан д?ниелерді апаратыны бар. Азды-к?пті жеріндегі егінін суарып ж?ріп-а? я болмаса бау-ба?шасына к?тім жасап ж?ріп-а? сол кітаптарды тауысып тастайды. ?бдірахман к?кемнен с?рашы, к?п о?иды ?ой ол кісі. Сен «к?галды ?уып г?лайттап ж?ру» ?шін келмейсі?, ?рине. Ыбырай атамыз 1864 жылды? 8 ?а?тарында ?аза? о?ушыларыны? сауатын ашу ?шін «аш ?ас?ырдай ?мтыл?ан» еді ?ой? ?аза? Еліне табан тірегесін сондай ы?ылас-ынтамен кіріс сен де. ?йтпесе, к?штен ?алып, ?ара??ылы??а ?амалу ?аупі бар. Таным к?кжиегі?ді ке?ейтпесе?, уа?ыт шіркін:«мынау ?аза?ты? ?ара домала? баласы еді ?ой», – деп аяп отырмайды екен.
Ж?регі? аттай тулап, балаша м?з болып асы?а-апты?а келерсі?. «Бес сауса? бірдей емес». «Келімсек» деген кемсітуге де, «?андасым» деген ?ам?орлы??а да кезігесі?. Оралман десе – оталма, ?андасым десе – мейірлен. «Келімсек, оралман» деп, азын-аула? а?ша ал?аны? ?шін ?аралайтындар да табылар. «Байды? асын бай??с ?ыз?аныпты». Алайда миллиардтта?ан долларды ?кетіп жат?андар?а л?м-мим демейтініне та?данасы? еріксіз… Ата-бабамызды ?ынадай ?ырып таста?андарды? тілін т?уір к?ретіндер де бар. Ада ?аза?тарды? арсыз ісі б?л. Іріген ауыздан шы??ан шіріген с?здерді тек бейпіл біреулер ?ана айтады. Ондай с?з-??ымды таза да т?ны? сана-сезімі?е ?ондырып, был?амай-а? ?ой. Баба тарихты білмегенні? кесір-кесепатын ?здері тартар. Олар Ташкент ма?ында?ы К?лт?беде ?з-Т?уке ханны? басшылы?ымен «Жетi жар?ы» за? жорал?ысыны? жазыл?анын, Т?шкенде Т?ле биді?, Науаи облысында?ы Н?ратада ?йтеке биді?, Самар?ан ма?ында Жала?т?с Ба?ад?рді?, Н?кiсте Адай Ер ?осай батырды?, Хорезмде Сырым батырды? жат?анын білмейтіндер ?ой. Сен оралман болса?, Т?ле би бабамыз да оралман бол?аны ма?! ??дай са?тасын!
?ткен ?асырда т???ыш ?аза? иснтитуты Ташкентте ашыл?анын, т???ыш ?аза? баспас?зі сол ша?арда жары??а шы??анын білмейтін бейба?тарды? с?зін к??ілі?е алмайтын бол! Кешегі Алаш арыстары да сен д?ниеге келген жерде ?ызмет етіп, тер т?кті. Баба тарихты т?гендеп таныма?ан, ?лтты? рух пен адами ?асиетке жарыма?ан шала?айлар ?ай д?уірде де, ?ай ?о?амда да болады. 1931-32 жылдарда бол?ан ашаршылы?та ??рбан бол?андарды? – 2 млн. 300 мы?, 1930-34 жылдарда?ы ?жымдастыру мен отыры?шыландыру кезінде ?ызылтабан ?у?ын?а тап бол?андарды? – 620 мы?, сталиндік репрессия?а ?шырап атыл?андарды? – 25 мы?, айдал?андарды? – 75 мы?, ІІ д?ниеж?зілік со?ыста (?лы Отан со?ысы емес) оралма?андарды? – 350 мы?, радиациядан ?лгендерді? – 25 мы?… екенін т?йсінбейтіндер, санасында са?лауы жо?тар осы ?ызыл ?ыр?ынны? б?рі ?дейі жасал?анын білсе де, орысша ш?лдірлеп, оны зор санап, ?аза?ты ?ор санайды. Олар Абай айт?ан «толы? адамдар» емес, «ысты? ?айрат, н?рлы а?ыл, жылы ж?рекке» ауадай з?ру рухани м?гедектер. Ондай опасыздар ?аза?ж?ректі кез келген азамат?а ?намайды. ??дай?а ш?кір, ел мен жерді? ?асиетін сезініп, ?лтты? рух?а ?анып ?скен бауырлары? к?п. ?уан осы?ан! ?аза?ы ?алпы мен салтын са?та?ан к?птеген бауырларымызды? ы?ыласы ерекше.
Ауыл?а бар?анда, ?аза?стан туралы айт?андарымды ?ызы?а да ??лшына ты?дайтындарды? бірі сен еді?. Ж?регі? т?ріндегі ?ш?ын жалын атып, а?ыры біржола келуге шешім ?абылдапсы?. Жарайсы?, жар?ыным!
«Те?із тамшысынан білінеді» дейтін с?зді к?п айтамыз. Сен бейне бір тамшыдайынсы?. Мен де. ?о?амны? ?зі тамшылардан ??рал?андай. Осыны тере?ірек зерделеші. Ол ?збекстанда?ы 1,5 миллион ?аза?ты? ?андай екендігін са?ан ?арап-а? пайымдай береді деген с?з. ?азір заман солай болса да, жа?дай б?лек. Мекембай атаны? ай?ай-с?ре?і де, Жанайдар к?кені? мылты?ы да ?стем емес. Ол туып ?скен ауылымызда ?ана шамалы к?ш-??діретке ие шы?ар, сір?. ?азір – а?паратты? ?стем бол?ан кезі. Айтпа?ым, сен туралы жиренішті ?сек-а?парат шы?са, оны? ?зі ар?ы беттегі а?айындар туралы к?з?арасты? ?исынсыз болуына ?кеп со?ады. Сен бір ?арын майды шірітетін ??мала? болмауы? керек. Жа?сы болу?а, ата-ана,дос-жаранны? ?мітін а?тап ж?руге тырыс ?ашанда. Кейде ойлаймын, егер адамдар ?з есімдеріне лайы? болса, мына ?лем г?л-г?л жайнап кетер ме еді кім білсін!?. ?лт ?шін е?бектенсе?, ?лт абыройын ?ор?аштап ж?рсе?, ?зі?ні? бедел-биігі?ді соны? ішінен тауып аласы?.
?аза? – ?асіретті к?п к?рген халы?. Сен сол халы?ты? перзентісі?, о?ан налыма, тек ш?кір айту?а тиіспіз! Суды? да с?рауы бар. Алла бізге ба? сыйлапты, осы ны?мет-ба?ытты? ?адір-?асиетін біліп ж?руді жазсын. Ол ?шін арлы болу керек… «Арсыз болмай – ата? жо?» , -деп ?лы Абайды? сынайтыны бар. ?ызы?,?? ?ызы? бол?анда, ?иын тіпті. Егер сен де сол жол?а т?ссе?, Абай аманатына ?иянат жасап, ?лт алдында мас?ара к?й кешкені?. «Ар жазасы – бар жазадан ауыр жаза» (М.?уезов) екенін жете т?сінбегендігі?. ?айта сол Абайша айтса?: «Пайда ойлама – ар ойла» д?йім!
Біз ?андай халы? едік? «Малым – жанымны?, жаным – арымны? сада?асы» дейтін халы? емес пе едік?! Алайда б?гінгі жа?андану ?дерісі «арым – жанымны?, жаным – малымны? сада?асы» дейтін халге жетелеп жат?андай. А?ша табу ?шін ?мір с?ре ме, ?мір с?ру ?шін а?ша таба ма – белгісіз. Сен жолы жі?ішке болса да, ауыр, азапты болса да, ар со?па?ын та?да?айсы?. ?йткені, ??л?ынны? ??лына айнал?андар мен ?лт м?ддесін ?мыт?андар б?гін болмаса, ерте? суды? бетіне ?ал?ып шы?ады. ?діл тарих соттайды… Нары?ты? заманда ?ары? боп жат?андар шамалы. Капитализмні? ?амшысы сені? де ар?а?а тиіп кетпес ?шін жал?аулы? деген жауы?а ?арсы т?ра білгін! Е?бекті серігі? ет те, кедергілерді же?бекті? амалын тап.
Біз ту?ан жерде проблемаларды? бар бол?аны сия?ты, ?аза? Елінде де м?селе к?п. Сонды?тан, мазасызданбай-а? ?ой. Оны айтасы?, ?лы Британия мен А?Ш-ы? да проблема батпа?ына батып отыр. Азды-к?пті кездескен м?селеге к?з ж?ма ?арамай, т?йінін шешуге атсалыс. Ма?та егілген ал?апты? басында отырып алып, ?арттар ??гімесін ты?дайтынбыз. Ыбырай пай?амбарды от?а сал?анда, аузымен су тасы?ан ??мырс?аны есі?е алшы. Сол хикаяны жа?сы к?ретін еді? ?ой. ??мырс?адай бол, ендеше.
«Боданды? ?аза?ты? мойнынан т?ссе де, миынан т?скен жо?» деді бірде жазушы а?амыз. Сма??л Елубайды? осы с?зінде к?п м?н жатыр. ??лды? санадан арыламыз, ??лан-таза айы?амыз біз. Ол ?шін ?р?айсымыз «кірпіш боп ?аланып», отымен кіріп, к?лімен шы?уымыз керек болады. К?л болмаса?, б?л бол дейтін заман емес екен ?азір. ?сіресе ?аза? ?шін. Осыны ??шы, Еламан!
Т?уелсіздік ал?алы 1 миллионнан астам ?андастар ат басын б?рыпты. ?рбір оныншы азамат ?зі? секілді, ?зіміз секілді та?дырлас а?айындар. Арман-а?сары мен ?ам-?ай?ысы да ??сас. Жо?арыда айт?ан басты ма?сат-м?раты? елге ?ызмет ету болсын. К?рші ауылдан шы??ан Ба?ыт (С?рсекбаев) а?а? секілді бол. ?айтсе? де, ?ай салада ж?рсе? де ?ызмет ет. Шеттен келіп, ?лес ?осып жат?андарды санамаламай-а? ?ояйын. К?п екен. Олар ?здеріні? асыл міндет-борышын ат?арып жатыр. ?зі? есті бала еді? ?ой. Т?сін де т?йсін с?зімді.
РУХ, НАМЫС, АР – міне осы ?шеуін бір бойы?а сыйдыра білсе?, ТІЛ, ДІН, ДІЛ – ?шеуіне жанашыр жігіт болатыны?а бек сенемін. Идеологиялы? иммунитет дегенні? к?кесі осыларда жатыр ?ой… Мені? бай?а?аным, ?аза? ?о?амында ?азір осы ?асиеттер туралы т?сінік-?лшем ?згерген секілді. Мысалы, намысты алайы?. ?арапайым ?аза? ?шін ашы?-шашы? киіну, ?з тілінде с?йлемеу — намыс. Ал кейбір «заманауи» замандастар ?шін ?аза?ша с?йлеу, діні мен ділін ?астерлеу – намыс, «пазор», «мамбеттерше к?н кешу», ескілікке салыну… Кере?ар ??былыс. Екі топ та біріне-бірі жа?тыртпай ?арайды. Оларды? т?бі бір, тілі бас?а. Тілі бас?а адамны? діні мен ділі де жарымжан, ал ондай адамны? ??ны жо?. Диаспорадан емес, б?гінгі ?лты?ны? ?йыс?ан ортасына тарихи мекені?нен келмексі? сен. Осындай бір б?лы??ыр т?сінік бар. ?ытай мен Мо??олияда?ы, анау Ресейдегі ?андастарды? к?бі ?аза?ты? тарихи жерінде отыр.
Мен ?з ойымды ?а?аз бетіне т?сірдім. ?зын-ыр?асы осылай, бауырым. Сосын та?ы да хабарласармыз. Ата-ана?а, ауылдастар?а д??ай-д??ай с?лем айтарсы?.
Ысты? ы?ыласпен, а?а? Н?рбол Ж?ма?али?лы
http://www.qamshy.kz/?p=1345
