?нертап?ышты? ?асиет кез келген ?лтты? ма?дайына жазыл?ан н?рсе. Кез келген ?лт талантты. Тек талантты? к?зін аша білу керек. М?ндай дарынды азаматтар?а мемлекет ?олдау к?рсетсе, ж?мыс?а жасты? ?абілеті оянады.Бойда?ы дарындылы? ?абілетке, ?ам?орлы??а ?атысты екені с?зсіз.М?ны неге айтып отырмыз? Елбасыны? тапсырмасы бойынша ?аза?стан ?азір инновациялы?-индустриялы? даму?а бет алды. ?лемдік озы? технологиялар ?ндірісті? ?ріс алуын жеделтеді. Демек, ?лкен ?ндіріс болсын, ша?ын жекеменшік тірлік болсын, заманауи технология ?нім мен оны? ??делуін же?ілдетеді. Демек, б?дан шы?атын ?орытынды, ерте? даму ?ар?ыны жа?ынан ?аза?стан Еуропа мен Азияны? озы? елдерін арт?а тастап жатса, о?ан та??алуды? ?ажеті жо?.
Жалпы, тарихта м?ндай мысалдар к?п. XX ?асырды? ортасында екінші д?ниеж?зілік со?ыста ойсырай же?ілген жапонды?тарды сол ж?зжылды?ты? ая?ында техникасы дамы?ан к?шбасшы елдерді? ?атарына кіреді дегенге о баста ешкім сенген жо?. Мысалы, жапонды? ?ндірістік тауарлар, жапонды? бренд ?азір кез келген ?йді? т?рінде т?р. Демек, со?ыста жеріне атом бомбасы тасталынып, мас?ара же?іліске ?шыра?ан Жапония ?лемді жаулап алуды? бір-а? жолы ?ал?анын т?сінді. Ол д?ниеж?зілік т?тынушыны? санасын «со?ыссыз техникамен» алу. Б?л жапонды? бренд, жо?арыда атап ?ткендей, к?лікті? онда?ан т?рі, робот, электронды? т?рмысты? техникалар мен заттар. Жапония м?ндай ?ажайып?а ?алай жетті? А?и?атына келсек, жерінде еш?андай пайдалы ?азбалары мен таби?и байлы?ы жо? ?ой. Со?ыстан шарша?ан, нары?ы ?лі бос ?лемді жапонды? билік озы? ойлы жоспарын ?ндіріс ар?ылы мойындатты. Жапония билігі ?з алдына алды??ы ?атарлы технология мен инновацияны дамыту міндетін ?ойды. Отанды? ?ылымды дамытты. Б?л жоспар 20-30 жылда жемісін берді. Олар «со?ыссыз техника» ар?ылы ?лемдік нары?та же?іске жетті. ?азір Жапония ?лемде жалпы ішкі ?нім ж?нінен ?шінші орын?а шы?ты. Б?л к?рсеткіш бойынша аралда?ы елді? алдында А?Ш пен ?ытай ?ана т?р.
Ал бізде ше? Отанды? ?ылымды дамытуда жо?ары шенді шенеуніктерді? к?з?арасы ?андай? Бізде ?аза?станды ?ар?ынды дамыту?а арнал?ан ба?дарлама бар…
?рине, «бізде мынандай бар, мынандай бар» деп, ашы? жар?ын, ма?танышпен к?рсетуге ?лі ерте болар. Біра? ж?мыс жасалынып жатыр. Н?тиже де жаман емес. На?тылап айтар болса?, «Инновациялы? ?аза?стан» атты ба?дарлама?а орай к?п шара ж?зеге асты. Атал?ан ба?дарлама аясында осыдан бірер жыл б?рын жастар арасында ?ылыми ж?мыстар мен ?нертап?ыш ж?мысына ?атысты бай?ау ж?ргізілгені белгілі. ?рине, н?тижесі к?ткендегіден де асып т?сті. Ал бай?ал?аны, бізде дарынды жастар мен ?нертап?ыш азаматтар жетерлік екен. Бай?ау?а ба?ын сынау?а 2 мы?ннан аса жас ?атысты.
Оны? ішінде оза шауып ж?лде ал?андар бір т?бе. На?ты к?рсеткішке ж?гінер болса?, 21 ж?мыс ж?лдегерлер ?атарынан к?рінді. Ал бірінші орын?а ие бол?ан екі ж?мыс?а ?аржылай сыйа?ы берілді.
Айтса айт?андай, б?л ба?ытта елде ж?мыс ма?сатты т?рде ж?ргізіліп жатыр, ал?аш?ы ?адам да жасалын?анын айта кеткен ж?н.
Б?л ж?нінде «Сам?ры?-?азына» ?орыны? инновациялы? саясат ж?ніндегі департаментіні? жетекшісі ?алым ?міреев былай дейді:
— Биыл?ы жылы «Сам?ры?- ?азына» ?оры еншілес к?сіпорындарыны? с?ранысына сай ?ызмет еттік. Б?л орайда біз ?ндірісшілерді іске ?осты?. Шынды?ында, кез келген компанияда шешімін ?ажет етіп отыр?ан проблемалар мен технологиялы? ?иынды?тар бар. Сонды?тан к?п жа?дайда ?лтты? компанияны? конструкторлары технологиялы? жа?дайды ?здерінше шешуге тырысады. Ал ?нертап?ыштар арасында?ы бай?ау осындай к?рмеуі ?иын м?селені шешуге м?мкіндік жасайды. Барлы? жасал?ан ж?мыстар сарапшыларды? о? ба?асын алса, онда ?ндірісте ?олданылады. М?ндай жа?дайда компания ?нертап?ыштармен ынтыма?тасты??а шы?ады да, сарапшыларды? жа?ымды пікірін ал?ан жа?дайда, технология ?аржыландырылады. Арнайы грант б?лінеді. ?азірді? ?зінде ?уатпен ?амтамасыз ету, балама энергетика, м?най-газ саласына ?атысты ?ызы?ты жобалар ?арастырылу ?стінде. Барлы?ын ?ос?анда 150 ?тініш берілді.
Расында да, ?азір отанды? ?ндірісті дамыту?а байланысты отанды? ?алымдарды? ж?мысын ?ндіріске ендіру ?шін жа?сы, тиімді тетік жасалынып ?ойды. Ол ?шін ?ндірісші немесе к?сіпкер Инновациялы? орталы?ты? сайтына кіріп, ?андай да бір к?сіпорын технологияны? тетігіне м??таж болып отырса, онда ?нертап?ыш оларды? басшыларымен тікелей байланыс?а шы?ып, ?з ж?мысын к?рсете алады. Осындай ж?йе ар?ылы ?нертап?ыш пен ?ндіріс ж?не а?ыр?ы т?тынушы?а дейінгі нары?ты? ?зіндік ?лгілері ?алыптасады.
Ал бізде а?ылды бастар бар. Тек оларды? ж?мысын мемлекет тарапынан ?аржыландырып, к?мектесіп отырса, отанды? ?ылым сонда ?ана ?рге басады. Кезінде базбіреулер секілді, Батыс?а кетіп ?алмай, базарда радионы? ?рт?рлі б?лшектерін сатып к?н к?ріп ж?ргендерді ?мірден кездестіруге болады. Техника ?ылымыны? кандидаты Вадим Георгиевич Некрасовты ?ызметтік баспалда? та, а?ша да ?ызы?тыр?ан емес. Оны? ?мір бой?ы с?йікті ісі — ?нертап?ышты?.
Бай?ау?а Вадим ?атты отынны? газификациясы идеясын ?сын?ан еді. Идея бойынша сиыр тезегі биогаз?а айналады, сонан со? «жа?ымды иісті» метан ар?ылы ауылды? жердегі ?йді жылытады. Елді мекенде айма?та сиыр тезегі к?п екені ауыл т?р?ындарына м?лім емес пе? Олай болса, неге б?л «жа?сылы?ты» к?деге жаратпас?а?!.
Ал біздегі «менмін» деп ж?рген кейбіреулер ?азір ?лемдік медицинада ?олданылып ж?рген томографты? ?аза?станда жасалын?анын біле ме екен? Е? ал?аш томограф ?аза?станда ??бырларда?ы а?ауды? ?ай жерде екенін білу ?шін ?олданыл?ан. Ал м?ны медицина?а пайдалану?а енгізген адам а?ырында Нобель сыйлы?ына ?сынылды.
Ал м?ндай Нобель сыйлы?ына лайы?ты инновациялы? ?нер ?аза?станда біреу емес, он?а жетеді десек, ?ателеспейміз. ?азір елде ?ылыми ойды дамыту мен технологиялы? жетілдiруге арнал?ан барлы? м?мкіндіктер жасалынып жатыр. ?аза?стан ?ндірісін ?рге шы?арар, инновациялы? к?шбасшы елдер ?атарына ?осатын ?ылыми-техникалы? ж?мыстар жетерлік. Бір ?ана мысал…
?онаев атында?ы тау-кен ісі институты мамандарыны? ойлап тап?ан перфоратор аспабы да ?ыз?ылы?ты. Аталмыш ??рыл?ы бетон ?абыр?аларды тесіп, ?рі кез келген к?мірді жарып ?теді. Б?л ??рыл?ы ?ндіріске енсе, б??ан дейінгі ??рыл?ылардан ?лде?айда сапалы болма?. Себебі б?л перфераторды б??ан дейінгі ??рыл?ылармен салыстырса?, басымды? жа?а ??рылымда екенін бірден бай?ау?а болады. Перфоратор тас ?гітетін бал?алармен салыстыр?анда ?лде?айда тиімді ??рал. Институт мамандарыны? оптикалы? компьютер туралы ойы да назар аударарлы?. Оптикалы? компьютер ?олданыс?а енсе, ?азіргі ноутбуктер мен компьютерлерді? нары?та?ы с?ранысы біршама т?мендейді. Себебі олар оптикалы? компьютерлермен б?секеге т?се алмас еді. Бір ?уантарлы?ы, м?ны? б?рі ?зімізді?, ?аза?станды? т?л ?німдер…
Та?ы мысал, отанды? ?алымдар ойлап шы?ар?ан жел агрегаты шетелдік ??рыл?ыларды жолда ?алдырады десек, арты? айт?анды? емес.
Шетелдік жел ??рыл?ыларында ?шжа?ты желдеткіш орнатыл?ан. Генератор іске ?осыл?анда ток ?осылады. Алайда желді? ба?ыты ?згерсе, винт то?тап ?алады. Ал алай-д?лей боран со?ылса, ба?ана басында?ы желдеткіш істен шы?уы ы?тимал.
Техника ?ылымыны? докторы Николай С?дуа?ас?лы Буктуков (суретте) б?л туралы былай дейді:
«Шетелдік ??рыл?ымен салыстыр?анда, бізді? жел агрегаты екі есе арзан, біра? екі есе арты? ж?мыс істейді. Шетелдік жел ?уат стансалары секундына 3-20 метр желді? жылдамды?ында істесе, егер жел одан ары к?шейсе, оларды то?тату ?ажет. Егер то?татылмаса, істен шы?ады. Ал бізді? ??рыл?ылар секундына 70 метр жылдамды?пен жел т?рып, дауыл болса да, шексіз уа?ыт?а дейін сапалы ?алыпта ж?мысын жал?астыра береді. Шетелдік ??рыл?ы арнайы зауыттарда жасалады, ал отанды? жел агрегатын мектеп шеберханасында ??растырып шы?ару?а болады.
?кінішке ?арай, бір ма?алада ?аза?станды? ?нертап?ыштар туралы т?гел тізіп шы?у м?мкін емес.
Академик Петр Харитоновты? (суретте) айтуына ?ара?анда, ?азіргі та?да ?ндірістік ?лгілер, жа?а ??рыл?ы ойлап табу азды? етеді. Оны нары??а сату керек. Ал м?нымен бізде ешкім айналыспайды. Отанды? к?сіпкерлер мен ?ндірісшілер шетелде пайдаланып ?ой?ан ескі Батыс технологияларын пайдалану тиімді деп санайды.
Демек, б?дан шы?атын ?орытынды, мемлекет отанды? ?ндіріске жа?алы? енгізетін ?аза?станды? ?нертап?ыш-?алымдар?а ?атысты к?з?арасын ?згерту керек. М?мкін, жа?алы? енгізілген к?сіпорындарды салы? т?рінен белгілі бір уа?ыт?а дейін босату да керек шы?ар.
Оны? ?стіне ?аза?станда патентті тіркеу ?иын, оны? ?стіне ?зі?ні? инновациялы? жа?алы?тары?ды енгізетін к?сіпорынды табу да о?ай емес. Ниет бар, біра? к?птеген бюрократиялы? кедергілер о?ан м?мкіндік бермейді. Сонды?тан ?нертап?ыш?а да ?з жа?алы?ын ж?зеге асыру?а же?ілдік беретін за?намалар жасау ?ажет шы?ар. ?ыс?аша айт?анда, ?аза?стан дамуды? жа?а де?гейіне шы?сын десек, елді? алды??ы ?атарлы инновациялы? мемлекетке айналуын к?здесек, бізге бір?атар кедергілерді же?уге тура келеді.
Алайда б?л салада ал?аш?ы игі, инновациялы? ?адам жасалынып жатыр. Со?ан ?уануымыз ?ажет.
Жалпы, тарихта м?ндай мысалдар к?п. XX ?асырды? ортасында екінші д?ниеж?зілік со?ыста ойсырай же?ілген жапонды?тарды сол ж?зжылды?ты? ая?ында техникасы дамы?ан к?шбасшы елдерді? ?атарына кіреді дегенге о баста ешкім сенген жо?. Мысалы, жапонды? ?ндірістік тауарлар, жапонды? бренд ?азір кез келген ?йді? т?рінде т?р. Демек, со?ыста жеріне атом бомбасы тасталынып, мас?ара же?іліске ?шыра?ан Жапония ?лемді жаулап алуды? бір-а? жолы ?ал?анын т?сінді. Ол д?ниеж?зілік т?тынушыны? санасын «со?ыссыз техникамен» алу. Б?л жапонды? бренд, жо?арыда атап ?ткендей, к?лікті? онда?ан т?рі, робот, электронды? т?рмысты? техникалар мен заттар. Жапония м?ндай ?ажайып?а ?алай жетті? А?и?атына келсек, жерінде еш?андай пайдалы ?азбалары мен таби?и байлы?ы жо? ?ой. Со?ыстан шарша?ан, нары?ы ?лі бос ?лемді жапонды? билік озы? ойлы жоспарын ?ндіріс ар?ылы мойындатты. Жапония билігі ?з алдына алды??ы ?атарлы технология мен инновацияны дамыту міндетін ?ойды. Отанды? ?ылымды дамытты. Б?л жоспар 20-30 жылда жемісін берді. Олар «со?ыссыз техника» ар?ылы ?лемдік нары?та же?іске жетті. ?азір Жапония ?лемде жалпы ішкі ?нім ж?нінен ?шінші орын?а шы?ты. Б?л к?рсеткіш бойынша аралда?ы елді? алдында А?Ш пен ?ытай ?ана т?р.
Ал бізде ше? Отанды? ?ылымды дамытуда жо?ары шенді шенеуніктерді? к?з?арасы ?андай? Бізде ?аза?станды ?ар?ынды дамыту?а арнал?ан ба?дарлама бар…
?рине, «бізде мынандай бар, мынандай бар» деп, ашы? жар?ын, ма?танышпен к?рсетуге ?лі ерте болар. Біра? ж?мыс жасалынып жатыр. Н?тиже де жаман емес. На?тылап айтар болса?, «Инновациялы? ?аза?стан» атты ба?дарлама?а орай к?п шара ж?зеге асты. Атал?ан ба?дарлама аясында осыдан бірер жыл б?рын жастар арасында ?ылыми ж?мыстар мен ?нертап?ыш ж?мысына ?атысты бай?ау ж?ргізілгені белгілі. ?рине, н?тижесі к?ткендегіден де асып т?сті. Ал бай?ал?аны, бізде дарынды жастар мен ?нертап?ыш азаматтар жетерлік екен. Бай?ау?а ба?ын сынау?а 2 мы?ннан аса жас ?атысты.
Оны? ішінде оза шауып ж?лде ал?андар бір т?бе. На?ты к?рсеткішке ж?гінер болса?, 21 ж?мыс ж?лдегерлер ?атарынан к?рінді. Ал бірінші орын?а ие бол?ан екі ж?мыс?а ?аржылай сыйа?ы берілді.
Айтса айт?андай, б?л ба?ытта елде ж?мыс ма?сатты т?рде ж?ргізіліп жатыр, ал?аш?ы ?адам да жасалын?анын айта кеткен ж?н.
Б?л ж?нінде «Сам?ры?-?азына» ?орыны? инновациялы? саясат ж?ніндегі департаментіні? жетекшісі ?алым ?міреев былай дейді:
— Биыл?ы жылы «Сам?ры?- ?азына» ?оры еншілес к?сіпорындарыны? с?ранысына сай ?ызмет еттік. Б?л орайда біз ?ндірісшілерді іске ?осты?. Шынды?ында, кез келген компанияда шешімін ?ажет етіп отыр?ан проблемалар мен технологиялы? ?иынды?тар бар. Сонды?тан к?п жа?дайда ?лтты? компанияны? конструкторлары технологиялы? жа?дайды ?здерінше шешуге тырысады. Ал ?нертап?ыштар арасында?ы бай?ау осындай к?рмеуі ?иын м?селені шешуге м?мкіндік жасайды. Барлы? жасал?ан ж?мыстар сарапшыларды? о? ба?асын алса, онда ?ндірісте ?олданылады. М?ндай жа?дайда компания ?нертап?ыштармен ынтыма?тасты??а шы?ады да, сарапшыларды? жа?ымды пікірін ал?ан жа?дайда, технология ?аржыландырылады. Арнайы грант б?лінеді. ?азірді? ?зінде ?уатпен ?амтамасыз ету, балама энергетика, м?най-газ саласына ?атысты ?ызы?ты жобалар ?арастырылу ?стінде. Барлы?ын ?ос?анда 150 ?тініш берілді.
Расында да, ?азір отанды? ?ндірісті дамыту?а байланысты отанды? ?алымдарды? ж?мысын ?ндіріске ендіру ?шін жа?сы, тиімді тетік жасалынып ?ойды. Ол ?шін ?ндірісші немесе к?сіпкер Инновациялы? орталы?ты? сайтына кіріп, ?андай да бір к?сіпорын технологияны? тетігіне м??таж болып отырса, онда ?нертап?ыш оларды? басшыларымен тікелей байланыс?а шы?ып, ?з ж?мысын к?рсете алады. Осындай ж?йе ар?ылы ?нертап?ыш пен ?ндіріс ж?не а?ыр?ы т?тынушы?а дейінгі нары?ты? ?зіндік ?лгілері ?алыптасады.
Ал бізде а?ылды бастар бар. Тек оларды? ж?мысын мемлекет тарапынан ?аржыландырып, к?мектесіп отырса, отанды? ?ылым сонда ?ана ?рге басады. Кезінде базбіреулер секілді, Батыс?а кетіп ?алмай, базарда радионы? ?рт?рлі б?лшектерін сатып к?н к?ріп ж?ргендерді ?мірден кездестіруге болады. Техника ?ылымыны? кандидаты Вадим Георгиевич Некрасовты ?ызметтік баспалда? та, а?ша да ?ызы?тыр?ан емес. Оны? ?мір бой?ы с?йікті ісі — ?нертап?ышты?.
Бай?ау?а Вадим ?атты отынны? газификациясы идеясын ?сын?ан еді. Идея бойынша сиыр тезегі биогаз?а айналады, сонан со? «жа?ымды иісті» метан ар?ылы ауылды? жердегі ?йді жылытады. Елді мекенде айма?та сиыр тезегі к?п екені ауыл т?р?ындарына м?лім емес пе? Олай болса, неге б?л «жа?сылы?ты» к?деге жаратпас?а?!.
Ал біздегі «менмін» деп ж?рген кейбіреулер ?азір ?лемдік медицинада ?олданылып ж?рген томографты? ?аза?станда жасалын?анын біле ме екен? Е? ал?аш томограф ?аза?станда ??бырларда?ы а?ауды? ?ай жерде екенін білу ?шін ?олданыл?ан. Ал м?ны медицина?а пайдалану?а енгізген адам а?ырында Нобель сыйлы?ына ?сынылды.
Ал м?ндай Нобель сыйлы?ына лайы?ты инновациялы? ?нер ?аза?станда біреу емес, он?а жетеді десек, ?ателеспейміз. ?азір елде ?ылыми ойды дамыту мен технологиялы? жетілдiруге арнал?ан барлы? м?мкіндіктер жасалынып жатыр. ?аза?стан ?ндірісін ?рге шы?арар, инновациялы? к?шбасшы елдер ?атарына ?осатын ?ылыми-техникалы? ж?мыстар жетерлік. Бір ?ана мысал…
?онаев атында?ы тау-кен ісі институты мамандарыны? ойлап тап?ан перфоратор аспабы да ?ыз?ылы?ты. Аталмыш ??рыл?ы бетон ?абыр?аларды тесіп, ?рі кез келген к?мірді жарып ?теді. Б?л ??рыл?ы ?ндіріске енсе, б??ан дейінгі ??рыл?ылардан ?лде?айда сапалы болма?. Себебі б?л перфераторды б??ан дейінгі ??рыл?ылармен салыстырса?, басымды? жа?а ??рылымда екенін бірден бай?ау?а болады. Перфоратор тас ?гітетін бал?алармен салыстыр?анда ?лде?айда тиімді ??рал. Институт мамандарыны? оптикалы? компьютер туралы ойы да назар аударарлы?. Оптикалы? компьютер ?олданыс?а енсе, ?азіргі ноутбуктер мен компьютерлерді? нары?та?ы с?ранысы біршама т?мендейді. Себебі олар оптикалы? компьютерлермен б?секеге т?се алмас еді. Бір ?уантарлы?ы, м?ны? б?рі ?зімізді?, ?аза?станды? т?л ?німдер…
Та?ы мысал, отанды? ?алымдар ойлап шы?ар?ан жел агрегаты шетелдік ??рыл?ыларды жолда ?алдырады десек, арты? айт?анды? емес.
Шетелдік жел ??рыл?ыларында ?шжа?ты желдеткіш орнатыл?ан. Генератор іске ?осыл?анда ток ?осылады. Алайда желді? ба?ыты ?згерсе, винт то?тап ?алады. Ал алай-д?лей боран со?ылса, ба?ана басында?ы желдеткіш істен шы?уы ы?тимал.
Техника ?ылымыны? докторы Николай С?дуа?ас?лы Буктуков (суретте) б?л туралы былай дейді:
«Шетелдік ??рыл?ымен салыстыр?анда, бізді? жел агрегаты екі есе арзан, біра? екі есе арты? ж?мыс істейді. Шетелдік жел ?уат стансалары секундына 3-20 метр желді? жылдамды?ында істесе, егер жел одан ары к?шейсе, оларды то?тату ?ажет. Егер то?татылмаса, істен шы?ады. Ал бізді? ??рыл?ылар секундына 70 метр жылдамды?пен жел т?рып, дауыл болса да, шексіз уа?ыт?а дейін сапалы ?алыпта ж?мысын жал?астыра береді. Шетелдік ??рыл?ы арнайы зауыттарда жасалады, ал отанды? жел агрегатын мектеп шеберханасында ??растырып шы?ару?а болады.
?кінішке ?арай, бір ма?алада ?аза?станды? ?нертап?ыштар туралы т?гел тізіп шы?у м?мкін емес.
Академик Петр Харитоновты? (суретте) айтуына ?ара?анда, ?азіргі та?да ?ндірістік ?лгілер, жа?а ??рыл?ы ойлап табу азды? етеді. Оны нары??а сату керек. Ал м?нымен бізде ешкім айналыспайды. Отанды? к?сіпкерлер мен ?ндірісшілер шетелде пайдаланып ?ой?ан ескі Батыс технологияларын пайдалану тиімді деп санайды.
Демек, б?дан шы?атын ?орытынды, мемлекет отанды? ?ндіріске жа?алы? енгізетін ?аза?станды? ?нертап?ыш-?алымдар?а ?атысты к?з?арасын ?згерту керек. М?мкін, жа?алы? енгізілген к?сіпорындарды салы? т?рінен белгілі бір уа?ыт?а дейін босату да керек шы?ар.
Оны? ?стіне ?аза?станда патентті тіркеу ?иын, оны? ?стіне ?зі?ні? инновациялы? жа?алы?тары?ды енгізетін к?сіпорынды табу да о?ай емес. Ниет бар, біра? к?птеген бюрократиялы? кедергілер о?ан м?мкіндік бермейді. Сонды?тан ?нертап?ыш?а да ?з жа?алы?ын ж?зеге асыру?а же?ілдік беретін за?намалар жасау ?ажет шы?ар. ?ыс?аша айт?анда, ?аза?стан дамуды? жа?а де?гейіне шы?сын десек, елді? алды??ы ?атарлы инновациялы? мемлекетке айналуын к?здесек, бізге бір?атар кедергілерді же?уге тура келеді.
Алайда б?л салада ал?аш?ы игі, инновациялы? ?адам жасалынып жатыр. Со?ан ?уануымыз ?ажет.
Берiк БЕЙСЕНЏЛЫ
