АЛМАТЫ ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ СТАТИСТИКА АКАДЕМИЯСЫ

 

«Есеп және аудит» кафедрасы

 

 

 

 

 

 

Диплом алдындағы өндірістік тәжірибе бойынша

 

ЕСЕП БЕРУ

 

 

 

Орындаған «Есеп және аудит» мамандығы 4 курс студенті

 

Аханова Данияш Болатқызы

 

 

 

 

Тәжірибе орны:   Мекеме «АЭСА»

 

 

       Тәжірибе  2007 жылдың  29 қантар 19 наурыз аралығында өтті

 

Есеп беруді өткізу күні ______________  2007ж.

 

Тәжірибе жетекшісі  Берлибаева Назгуль Серікқызы, аға оқытушы

 

 

 

 

 

 

 

 

Есеп беру  «___» ____________ 2007ж. Қорғалды.

 

        Есеп беру бағасы_______________                    _________________

                                                                                     (жетекшінің қолы)

 

 

Алматы 2007

Күнтізбе-тақырыптық жоспар

 

Тақырыптардың атауы	Жұмыс күнінің саны
1 Жалпы бөлім	1
1 тақырып. «АЭСА» мекемесі туралы жалпы сипаттама	1
2 тақырып. «АЭСА» мекемесінің есептік-аналитикалық қызметін ұйымдастыру
2 Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру
1 тақырып. Ағымдағы активтер: ақша қаражаттары мен олардың эквиваленттері	3
2 тақырып. Ағымдағы активтер: алынуға тиісті шоттар және басқа берешек қарыздар	3
3 тақырып. Тауарлы-материалдық қорлар есебі	2
4 тақырып. Негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің есебі	5
5 тақырып. Міндеттемелер есебі	2
6 тақырып. Еңбекақы және оның төлемінің есебі	3
7 тақырып. Меншікті капитал есебі	2
8 тақырып. Инвестициялардың есебі	2
9 тақырып. Өндіріс шығындарының есебі	3
10 тақырып. Дайын өнімнің және оны өткізудің есебі	1
11 тақырып. Қаржылық есеп беру құралы	4
3 Жылдық түгендеуді өткізу	2
4 Құқықтық қызмет	1
5 Салық салу	3
6 Аудит	2

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.1 «АЭСА» мекемесі туралы жалпы сипаттама

 

«АЛМАТЫ ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ СТАТИСТИКА ИНСТИТУТЫ» Мекемесі, кейіннен «АКАДЕМИЯ» деп аталынды, ол білім беру және ғылыми-зерттеу мақсаттарды іске асыру және негізгі мен қосымша білім беру бағдарламапларды қолданысқа енгізу үшін құрылған.

 «АЛМАТЫ ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ СТАТИСТИКА АКАДЕМИЯСЫ» атты Мекемесі құрылуына «АЛМАТЫ ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ СТАТИСТИКА АКАДЕМИЯСЯ» атты Ашық акционерлік қоғамның, тіркеу нөмері 25395-1910-АҚ (алғашқы мемлекеттік тіркелген күні: 29.03.1999ж.) өзгерту түрінде іске асырылатын қайта құрылуы негіз болады.

«АЛМАТЫ ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ СТАТИСТИКА АКДЕМИЯСЫ» атты  Мекемесі  қайта құрылған «АЛМАТЫ ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ СТАТИСТИКА АКАДЕМИЯСЫ» атты Ашық акционерлік қоғам мүлкінің, барлық құқықтар мен міндеттемелердің құқықмирасқар болып табылады өткізу актісіне сәйкес.

1.Академия коммерциялық емес ұйым болып табылады, мекеме нысанында құрылған; меншіктің нысаны – жеке меншігі.

2.Академия Қазақстан Республикасының Заңы, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі, «Коммерциялық ұйымдар туралы», «Білім беру туралы», «Ғылым туралы» Қзақстан Республикасының Заңдары, Қазақстан Республикасы Президентінің актілері, Қазақстан Республикасының Үкіметінің қаулылары, Қазақстан Республикасының Білім беру және ғылым Министрлігінің нормативті құқықтары, сонымен бірге осы Жарғысы негізінде әрекет етеді.

Академияның атауы:

Мемлекеттік тілінде: толық – АЛМАТЫ ЭКОНОМИКА ЖӘНЕ СТАТИСТИКА АКДЕМИЯСЫ» Мекемесі,  қысқартылған – «АЭСА» Мекемесі.

Орыс тілінде: толық – Учреждение «АЛМАТИНСКАЯ АКАДЕМИЯ ЭКОНОМИКИ И СТАТИСТИКИ», қысқартылған – Учреждение «ААЭС».

Академияның орындаушы органның мекен-жайы: Қазақстан Республикасы, 050035, Әуезов ауданы, Жандосов көшесі,59.

Мекеме ретіндегі Академия оны тіркеу мерзімнен бастап құрылған деп саналады.

Академияның қызмет ету мерзімі белгілі бір уақытпен шектелмеген.

• Осы жарғысымен анықталған тәртібінде Академияның істермен басқаруға қатысуға;
• Академияның мүлігін және қаржыларын пайдалану туралы шешім қабылдауға;
• Академияның қызметі туралы толық ақпарат алуға;
• Академияны қайта құру немесе тарату туралы шешім қабылдауға;
• Осы жарғысымен анықталатын басқа құқықтарды іске асыруға құқығы бар.

Құрылтайшылар/Меншіктенушілер/ олармен Академияға берілген мүліктің сақталуы мен тиімді пайдалануына бақылауын іске асыруға құқығы бар.

Академия қызметінің негізгі мақсаты жоғарғы оқу орындарынана кейінгі кәсіпкерлік білім берудің бағдарламаларды жүзеге асыру, жоғарғы кәсіпкерлік білімі бар мамандарды дайындау, қайта дайындау және біліктілігін жоғарылату, ілгері және қолданбалы мәндеге ғылыми бағдарламаларды жүзеге асыру, оқитындардың тәрбиесін қамтамасыз ету.

Көрсетілген мақсаттарды іске асыруда Академия төменде берілген іс-әрекеттерді орындауға міндетті:

• тиімді пайдаланылатын ғылыми-педагогикалық әлуеті мен оқу-материалдық базасы негізінде әлемдік қалыптарға сай жоғарға білімнің қалыпты жоғары деңгейін қамтамасыз етуге;
• Академия студенттердің, оқытушылардың және қызметкерлердің білім беру, адамгершілік және ақыл-парасаттық даму үшін максималды жағдайларын қамтамасыз ету;
• Республикадағы білім беру жүйесінің дамуына көмек көрсетіп, активті турде ғылыми-әдістемелік және ұйымдастырушылық жұмысын өткізу;
• Ақылы білім беру қызметтерінен алынатын қаражаттары мен пайдасының тиімді пайдалануын іске асыру.

Қазақстан Республикасының заңдылық актілерімен қарастырылған тәртібінде Академия өзінің лицензиясымен сәйкес жоғарғы немесе орта мамандандырылған білімімен сәйкес маманның біліктілігін беру туралы дипломды берумен жоғарғы, аяқталмаған жоғарға немесе орта мамандандырылған білімі бар тұлғаларды дайындау, сонымен бірге қайда дайындау бойынша оның орналасу жерінен тыс жерде орналасқан (институт нысанында) филиалдары бар:

1.Павлодар филиалы;

2. Ақтөбе қаласындағы филиал;
3. Көкшетау қаласындағы Ақмола филиалы;
4. Өскемен қаласындағы Шығыс Қазақстан филиалы;
5. Тараздағы Жамбыл филиалы;
6. Оңтүстік Қазақстан филиалы
7. Қостанай филиалы;
8. Қарағанды филиалы;
9. Астана филиалы.

Филиалдар заңды тұлғалар болып табылмайды және Академия Президентімен бекітілген филиалдар туралы ережелер негізінде әрекет етеді, өз қызметін Академия атынан іске асырады.

Академия білім беру қызметінің төмендегі түрлерін ұйымдастырады:

• негізгі және қосымша мамандық білім беру бағдарламалары бойынша оқыту;
• білім беру және ғылыми мамандықтар мен мамандандырулардың номенклатурасы бойынша түрлі курстарды ұйымдастыру;
• шығу тренингтері мен меминарларды ұйымдастыру;
• мамандардың біліктілігінің жоғарылауын ұйымдастыру;
• түрлі білім беру бағдарламалар мен жобалар бойынша кеңес беру орталықтарын ұйымдастыру
• басқа да білім беру қызметтері.

Академияның қаржылық ресурстардың құру көздеріне өзінің қызметінен түскен пайдасы, Құрылтайшыларымен берілген қаражаттары, демеушілік және басқа да қайырымдар, сонымен бірге басқа заңды түсімдер кіреді.

«АЭСА» мекемесінің қоюшы және мердігерлері болып келесі ұйымдар табылады:

— Capital Line Consulting

• LEM ТОО
• ТОО MSM
• Агентство РК по статистике;
• Акваметр ТОО;
• АО «Абди Компани»;
• АО «New Age Tehnologies»;
• АО «БТА Страхование Жизни»;
• АО «ДАСУ»;
• АО «СК Казкоммерц-Полис»
• АО АПК деп.ГРЭС РЭС 7,2;
• АО АПК РКТ;
• АО СК «НОМАД ИНШУРАНС»;
• АО «Логиком»;
• АОФ Народного банка Казахстан;
• БИКО ТОО;
• МВК Атакент-Экспо;
• ТОО «Alser System»;
• ТОО «FENIX»;
• ТОО «InterPress»;
• ТОО «АЛСИ»;
• ТОО «Фирма «ТААТ»;
• ТОО «Экономикс С»;
• ТОО «Даулет» т.б.

Бекітілген тәртіппен сәйкес құрылған академияның пайдасы материалдық шығындарыды төлеуге, салықтарды төлеуге, басқа да міндетті төлемдерге, Академия қызметкерлеріне жалақыны төлеуге, оның қызметінің кеңеюіне, шығындарды өтеуіне, өзінің міндеттемелерінің орындалуына және осы Жарғысымен қарастырылған басқа да мақсаттарға бағытталады.

Академия Қазақстан Республикасының заңдылығымен қарастырылған тәртібінде бухгалтерлік есебі мен статистикалық есебін жүргізеді.

Академия және басқа қазақстандық пен шетел заңды және  жеке тұлғалары арасында пайда болатын құқықтар туралы таластар Қазақстан Республикасының заңдылығымен қарастырылған тәртібінде немесе халықаралық құқықтардың нормаларына сай қарастырылады.

 

 

 

 

1.2 «АЭСА» мекемесінің есепті-аналитикалық қызметін ұйымдастыру

 

  «АЭСА» мекемесінің бастапқы бақылауын жүзеге асыру үшін таңдап алынған тәсілдер жиынтығы, құндық өлшемдері, ағымдағы топтастыруы және бухгалтерлік есептегі шаруашылық қызметіне жасалған қорытынды шолу фактілері мекеменің есептік саясатында көрініс табуы тиіс. Басқаша айтқанда, есептік саясат-бұл бухгалтерлік есептің әдісін жүзеге асыратын тетігі.

  Бухгалтерлік есеп жүйесін жүргізудің жалпы қағидасы мен ережесі нормативтік-құқықтық құжаттарда белгіленген.

  Оларды жүзеге асыру барысында нақты есептік саясаты келесідей жорамалдардан алынғаны жөн:

— мекеме өз мүлкімен өзімен — өзі болушылығы;

• толассыз қызметі;
• есеп саясатын пайдаланудың жүйелілігі;
• шаруашылық қызметіндегі фактілердің мерзімділік анықтылығы.

Пайдаланатын есеп саясатының басты міндеті мен негізгі арналымы –мекеменің қызметін барынша пара-пар көрсету, іс-мүддесі үшін осы қызметтің тиімділігін реттеу мақсатында толық, объективті және шынайы ақпаратпен қалыптастыру. Ол есеп процесінің барлық тараптарын қамтуы керек: әдістемелік, техникалық, ұйымдық жақтарын.

Ұйым өзінің нақты жағдайына, көлеміне және қызмет түріне қарап бухгалтерлік есепті ұйымдастыруды жүзеге асырады: бухгалтерлік жұмысты ұйымдастыру нысандарын дербес белгілейді; есептік саясатын қалыптастырады,  қаржылық пен өндірістік есептері бойынша қызмет ету аясын белгілейді, шаруашылық операцияларына бақылау тәртібін әзірлейді, сондай-ақ бухгалтерлік есепті ұйымдастыру үшін басқа да қажет шешімдерді жасайды.

Ұймның құрылымдық бөлімшелерінде бухгалтерлік есепті жүзеге асыруға АЭСА мекемесінің бас бухгалтері басшылық етеді.

Ұйым активтердің, меншік капиталының, міндеттемелердің және олармен жасалатын шаруашылық операцияларының қосарлана немесе екі жақты жазылатын жазу тәсілімен бухгалтерлік есеп шотарының Бас жоспарымен сәйкестендіріліп бухгалтерлік есебін жүргізеді.

Операцияларды құжаттармен рәсімдеу процесі бухгалтерлік есептің алғашқы сатысы болып саналады, сондықтан аталған процесті құжаттау деп те атайды.

Бухгалтерлік есеп құжаттарының қатесін жөндеудің бірнеше әдісі бар:

Корректуралық (түзету) әдісі – текстегі немесе сомадағы қатенің үстінен бір сызықпен сызып, қасына дұрыс мәліметті жазып қоюдан тұрады және оған осы құжатқа қол қойған тұлға қол қойып, жаңылысып кеткені туралы айтылады. Бірақ бұл тәсіл банк пен касса құжаттарында пайдаланбайды.

 “Қызыл жазу” тәсілін, шотар корреспонденциясында жіберілген қателерді түзету үшін пайдаланады. Бұл әдісте жіберілген қатені қызыл сиямен жазады. Нәтижесінде жіберілген қате жазбасы жойылады, демек қызылмен түскен жазулар шегеріледі. Содан кейін шоттар корреспонденциясының дұрыс жазулары жасалады, ол әдеттегі сиямен жазылады.

 Қосымша жазу (проводка) әдісі дұрыс шоттар корреспонденциясы жасалған кезде қате сомасы болған жағдайда пайдаланады. Шоттар корреспонденциясын әдеттегі сиямен жазу арқылы қатені түзейді.

Ішінара қосымша тәсілі дұрыс шоттар корреспонденциясы жасалған кезде, қате сомасы көп болған жағдайда пайдаланады. Қатені қызыл жазудың көмегімен қалпына келтіреді, бірақ қызыл жазу қате сомамен дұрыс соманың арасындағы айырмасына ғана жазылады.

Есептік жазабалар үшін пайдаланған құжаттарды “Жабылды” деген мөртаңба қою арқылы жабады. Ақшалай құжаттарын “Алынды” немесе “Төленді” деген мөртаңбамен жабады.

Бухгалтерияға келіп түскен құжаттар тексеруден және корректировкадан өткеннен кейін, әдеттегідей, талдау және жинақтау есебін жүргізіп (ведомостілер, журнал-ордерлер) өзара үйлесімділігін сақтап, содан соң есептік регистрлерде топтастырылады.

 

 

 

«Алматы Экономика және Статистика Академиясы» мекемесінің үйымдастыру қүрылымы

 

 

Президент

Ғылыми кеңес

Вице-президент

Халықаралық байланыстар бөлімі

 

Ректорат

Аймақтық институттар

Экономика және басқару факультеті

Үздіксіз білім факультеті

Кафедралар: «Есеп және аудит» «Экономика және статистика» «Информатика» «Әлеуметтік- гуманитарлық пәндер»

Қысқа мерзімді бірліктік көтеру курстары, Жазғы, қысқы мектептер, кешкі бағдарламалар

Дистанциялық оқыту орталығы

Ақпараттық комму- никациялық бөлім

Академиялық бөлім

Жүмысқа орналас- тыру       орталығы

Кадр бөлімі

Бухгалтерия

Кітапхана

Әкімшілік-   шаруашылық бөлімі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру

2.1 Ағымдағы активтер: ақшалай қаражаттар мен олардың баламалары

 

Ақшалай қаражатты басқару қаржы рыногындағы өте күрделі қиындықтарға байланысты үлкен мәнге ие. Бәсекеге қабілеттілік технологиялық процестерді заманға сай жаңғырту мен одан әрі даму үшін фирмадан ақшалай қаражат талап етеді.Сондықтан ақшалай қаражатпен олардың баламаларын дұрыс ашып көрсету мен сыныптау мекеменің өтемпаздығын дәл бағалау үшін қажет.

«Ақшалай қаражаттың қозғалысы туралы есеп» 4 бухгалтерлік есеп стандартында ақшалай қаражат кассадағы және банктердегі шоттардағы қолма-қол ақша ретінде белгіленген. Ақшалай қаражат қозғалысы – олардың операциялық, инвестициялық және қаржылық қызметінің нәтижесіндегі түсімімен жұмсалуы.

«Ақшалай қаражат қозғалысы туралы есеп» 7 қаржылық есеп беру стандарттарына сәйкес ақшалай қаражатқа қолма-қол ақша мен талап етілгенге дейінгі салымдар кіреді.

Кассадағы ақшалай қаражатты сақтау, жұмсау және есептеу тәртібі есеп саясатына сәйкес мекеме дербес жасайтын Кассалық операцияларды жүргізу ережелері белгіленген.

Касса – бұл ақша сақталуын қамтамасыз ететін арнайы жабдықталған бөлме. Операция жүргізілетін уақытта есіктер ішкі жағынан жабылады, сейфтің және темір шкафтың кілттері кассирде сақталады, ал кілттердің көшірмелері мөрленген пакетте мекеме басшысында болады. Қабылданған құндылықтардың сақталуы үшін материалдық толық жауапкершілік көтеретін кассир кассалық операцияларды жүргізеді. Кассирді жұмысқа тағайындау туралы бұйрық шыққаннан кейін басша оны кассалық операцияларды жүргізу тәртібімен таныстыруға міндетті және толық жеке жауапкершілік  жайлы шарт жасасады. Шартта қарастырылған тараптардың міндеттері мен жауапкершіліктері әкімшілік өкілі мен кассирдің қолымен бекітіледі. Кассир болмаған кезеңде толық материалдық жауапкершілік жайлы шарт жасасқан бухгалтер кассалық операцияларды атқарады.

АЭСА мекемесі өздерінің есеп-шоттарынан қолма-қол ақша алады, бұл мақсаттар үшін оларға банк чектік кітапша береді. Субъект чек жаза отырып, онда талап етілетін соманың тағайындалуын (еңбекақы төлеуге, жәрдемақыға және шаруашылық шығындарына және т.б.) көрсетуге міндетті. Қолма-қол ақша алу үшін субъект банкке алдын ала талап етілген сомаға тапсырыс жолдайды.

Кассалық операцияларды құжаттық ресімдеу мен есептеу. Кассалық операциялар қолма-қол ақша қабылдаған соң бас бухгалтер немесе өкілетті тұлға қол қойған кірістік кассалық ордермен (ККО) (ф.№ КО-1) ресімдейді.

Ұйым кассасына қолма-қол ақшаның тусуін ресімдеу үшін қолмен өңдегенде де, ақпаратты компьютерде өңдегенде де қолданылады. Кірістік кассалық ордерді бухгалтерия қызметкері бір данамен жазады, оған бас бухгалтер немесе уәкілетті тұлға және кассир қол қояды, кассирдің мөрімен куәландырады, кірістік және шығыстық кассалық құжаттарды тіркеу журналында тіркеледі және ақша тапсырушының қолына беріледі, ал ордер кассада қалады.

Қолма-қол ақша берумен байланысты операциялар шығыстық кассалық ордермен (ШКО) № КО-2 ф. Немесе басқа құжаттармен (төлем тізімдемесі, ақша беру туралы өтініш) және фиксальді коды бар бақылау-кассалық аппараттар арқылы жүргізіледі.

АЭСА мекемесінде кассасына қолма-қол ақшаның түсуін ресімдеу үшін (ЖКО) қолмен өңдеуде де, ақпаратты компьютерде өңдегенде де қолданылады. Бухгалтерия қызметкері бір данаман жазады, оған бас бухгалтер мен ұйым басшысы немесе уәкілетті тұлға қол қояды, кірістік және шығыстық кассалық құжаттарды тіркеу журналында тіркеледі.

Ақша беру туралы құжаттарға басшы және бас бухгалтер қол қояды. ККО, ШКО және оларды ауыстыратын құжаттар сиямен немесе шарикті қаламмен (қызыл және жасыл түстен басқасымен) анық, түсінікті толтырылуға тиісті, не болмаса машинкада басылады. Бұл құжаттардың түзетілген жері, түзетуі болмауы керек. ККО, ШКО-лерінде оны жасау үшін негіз көрсетіледі және оларға тіркелетін құжаттар аталады. ККО, ШКО кассаға тапсырылуға дейін бухгалтерияда кірістік және шығыстық құралдарды тіркеу журналында (№КО-3 ф.) тіркеледі.

Кассалық ордерлер бойынша ақша қабылдау мен беруоларды толықтырған күні ғана болады. ККО, ШКО-лерді алған кезде кассир мыналарды тексеруге міндетті:

• құжаттарда бас бухгалтердің қолы бар-жоқтығын, растығын; ал ШКО-да басшының да қойылған қолы бар екендігін тексеру;
• құжаттарды рәсімдеудің дұрыстығын;
• құжаттарда аталған тіркемелердің бар-жоқтығын.

Егер осы талаптардың бірі орындалмаса, кассир құжаттарды бухгалтерияға қайтарады.

Түсу мен жұмсау бойынша барлық операцияларды кассир 1 жылға ашылатын (№КО-4 ф.) кассалық кітапқа жазады. Оны ашқан кезде кітаптің барлық парақтары нөмірленіп, жіппен қайымдалуы тиіс және парақтардың жалпы саны кассалық кітаптің соңғы бетінде көрсетілуі тиіс. Кітап мөрмен (печать) мөрленіп, бас бухгалтер мен басшының қолдарымен бекітіледі. Кассалық кітаптағы жазбалар көшірме арқылы 2 дана болып жүргізіледі. ККО, ШКО жазбалары басталмас бұрын кассалық кітапта күн басындағы ақша қалдығы көрсетіледі. Жұмыс күнінің соңында кассир күні бойғы операциялардың қорытындысын есептейді және күн соңындағы ақшаның қалған қалдығын шығарады. Кассалық кітап беттерінің екінші даналары жыртылады және кассирдің есебі болып қызмет етеді. Есеп оған тіркелген бастапқы құжаттармен (ККО,ШКО) бірге бухгалтерияға тапсырылады. Егер мекемеде күніне көп емес кассалық операциялар атқарылса, онда касалық есептер 3-5 күнде 1 рет жасалады. Кассирден қабылданған есеп пен құжаттарды бухгалтерия қызметкерлері тексереді, ал кассалық кітаптың дұрыс жүргізілуін бас бухгалтер бақылайды. Алушының ШКО-нда қолхатпен расталмай, кассадан ақша берілуі табылса, бұл сома кем шығу деп саналады және кассирден төлеттіріп алынады, мұндайда кассирдің атына шығындық кассалық ордер жазылады. Егер қолма-қол ақша сомасы кірістік кассалық ордермен кіріске алынбаса, онда ол касса артығы деп саналады және кірістік кассалық ордер көшірмесі жолымен субъект кірісіне есептеледі.

Кассалық операциялардың синтетикалық есебін 451 «Кассадағы қолма-қол ұлттық ақша», 452 «Кассадағы қолма-қол шетелдік валюта» шоттары кіретін 45 «Кассадағы қолма-қол ақша» бөлігінде жүргізіледі.451, 452 шоттарындағы операцияларды жазу үшін кассалық есептер (кассалық кітаптың екінші данасының жыртылған парақтары) негіз болып табылады. Дебет бойынша 451, 452 шоттарда кассаға тускен қолма-қол ақша сомасы көрсетіледі, ал 451 шотының кредиті бойынша кассадан төленген ақшалай қаражат сомасы жазылады.

Мекемелер заңда рұқсат еткен жағдайларда шетелдік валютамен кассалық операциялар жасауға рұқсат беріледі. Шетелдік қолма-қол валюта есебі «Шетелдік валюта операциялары есебі» 9 БЕС-ға сәйкес 452 шотта өтеді. Валютаның әр түрі бойынша атқарылған операциялар шетелдік валютамен көрсетілетін жеке кассалық кітап жүргізу қажеттігін қаперде ұстаған жөн. Шетелдік валютаға қатысты бағамдық айырмалар теңге бағамы төмендеуге байланысты (Д452 К725), теңге бағамы өскен (Д844 К452) жағдайда көрсетіледі.

Шетелдік валютамен операциялар жөніндегі бухгалтерлік есептегі жазбалар операция атқарылған күнгі ҚР ұлттық банкінің бағамы бойынша саналған ҚР валютасымен бухгалтерлік есеп шоттарында көрсетілуі тиіс.

Кассадағы ақшаның кірісі мен шығысы бойынша топтастырылған кассалық есептердің корреспонденттелетін шоттар тұрғысынан күн сайын немесе 3-5 күнде бір рет кассир есептерінің негізінде №1 журнал-ордерге (шығыс) және №1 тізімдемеге (кіріс)жазылады.

Кассадағы ақшалай қаражатты кассада деп саналатын ақшалай қаражаттың бар-жоғын айқындау эәне қатаң есептегі банктерді парақтап санап шығу жолымен түгендейді. Түгендеу қорытындыларын «Ақшалай қаражаттың бар-жоғын түгендеу актісімен» жеке рәсімдейді.

Кассаны түгендеу кассалық операцияларды жүргізудің мекеменің басшысы бекіткен және жете дайындалған Ережелерге сәйкес өткізіледі. Қатаң есептегі құжаттар мен бланкілер (авиа және темір жол билеттері, бензинге талон және басқалары) кассаларын түгендеу, әдетте кенеттен, кассир мен бас бухгалтердің қатысуымен, кассада сақталатын басқа құндылықтарды тексеріп және қолма-қол ақшаны түгел парақтап санау арқылы жүргізіледі. Түгелдеу басталғанға дейін (бірнеше касса болған жағдайда) олар мөрленіп жабылады. Кассир түгендеу сәтінде кассалық есеп жасап, ақшалай қаражаттың қалдығын кассалық кітап бойынша шығарады. Кассирден барлық кірістік және кассада кіріске алынбаған және есептен шықпаған сома жоқ деген қолхат алынады. Ақша саналғаннан соң кассадағы ақшалай қаражатты түгендеу актісі жасалады. Алынған түгендеу қорытындысы бухгалтерлік есептің мәліметтерімен кассалық кітап бойынша салыстырылады. Актіде кассирдің табылған бұрмалаулар туралы түсініктемесі мен түгендеу қорытындысы бойынша бұдан былайғы шешімі туралы мекеме басшысының қарары (резолюция) жазылады.

Акт АЭСА мекемесінің кассасында тұрған ақшалай құжатттардың, ақшаның  бар-жоғын түгендеу нәтижелерін көрсету үшін қолданылады. Комиссия ұйым кассасындағы тұрған ақшалай құжаттарды, барлық ақшаны түгел қайтадан есептеу жолымен ақшаның бар болуын тексереді. Акт 2 дана болып жасалады және түгендеу комиссиясы мен материалдарға жауапты адам қол қояды. Бір данасы ұйым бухгалтериясына беріледі, екіншісі материалдық жауапкершілікті адамда қалады. Түгендеу басталғанға дейін ақша, ақшалай қаражаттардыңсақталуы үшін жауап беретін материалдарға жауапты адамнан қолхат алынады. Қолхат форманың тақырыптық бөлігіне кірген. Материалдарға жауапкер адам құжаттарды тапсырған материалды жауапты (қолма-қол ақшаны, ақшалай қаражаттарды тапсырған материалды жауапты адамға, ақшаны, ақшалай қаражаттарды қабылдаған материалдарға жауапты адамға және бухгалтерияға).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2 Ағымдағы активтер: алынуға тиісті шоттар және басқа берешек қарыздар

 

Берешек қарыз —  сатып алушылардың немесе тапсырыс берушілердің ұйым алдындағы өткізілген тауар  (жұмыс, көрсетілген қызмет) үшін ақша төлеу бойынша міндеттемелері. Ол ағымдағы  немесе операциялық циклді  және ағымдағы емес болып бөлінеді. Есепте саудалық және саудалық емес берешек қарызды бөліп көрсетеді. Саудалық берешек қарыз – негізгі іс-әрекет нәтижесінде өткізілген тауарлар мен көрсетілген қызмет үшін сатып алушылардың міндеттеме сомасы. Саудалық емес берешек қарыз  іс-әрекеттің басқа түрлері нәтижесінде (ұйымқызметкерлеріне немесе филиалдарына аванстар, шығынды жабуға арналған депозиттер, алуға арналған дивиденттер мен проценттер, үкімет органдарына салықтарды қайтару жөніндегі тілек-талап және басқалар) пайда болады.

Берешек қарыздар үш топқа бөлінеді: алынуға тиісті шоттар, алынған вексельдер және басқалар.

Алынуға тиісті шоттарға: ақшалай қаражатқа, тауарға, көрсеткен қызметке және АЭСА мекемесінің ақшалай емес активтеріне деген тілек талаптары кіреді. Берешек қарыз алынуға тиісті шоттарды төлеу мерзіміне немесе борышты өтеу күтілетін күніне қарай ағымдық және ұзақ мерзімді болады. Әдетте берешек қарыз шот-фактуралармен расталады. «Алынған вексельдер» бабы ресми борыштық міндеттемелермен расталады.

Қолма-қол ақшасыз есеп айырысулар жүйесінде берешек қарыздың пайда болуы мекеменің шаруашылық іс-әрекетіндегі объективті процесс болып саналады.Берешек қарыз пайда болу сипатына қарай қалыпты және ақталмайтын делініп бөлінеді. Ұйымның өндірістік-шаруашылық іс-әрекетінің барысында, сондай-ақ есеп айырысудың қолданыста жүрген нысандарымен пайда болғандары қалыптыға жатады.

Мерзімінде төленбеген берешек қарыз ақталмайтын болып саналады. Ол есеп және қаржы тәртібін бұрмалаушылықтар, ұйымдағы және бухгалтерлік есеп жүргізудегі кемшіліктер, тауарлық-материалдық қорларды жіберуді бақылаудағы босаңсулар салдарынан пайда болады.

Қазақстан Республикасындағы барлық мекемелердегі табысты есептеу тәсілімен айқындайтындықтан, күдікті борыштар  бойынша резервтер құру қажетттілігі туады.Олар тәуекел қоры болып табылады, сол немесе басқа ьорыштың өтелмей қалуынан сақтандырады. Бухгалтерлік борышта берешек қарыз күмәнді борыштар бойынша резервті есептен шығару үшін көрсетіледі.

Салық кодексіне сәйкес күмәнді талаптар – Қазақстан Республикасының заңды және жеке кәсіпкерлері – резиденттеріне, сондай-ақ Қазақстан Республикасында тұрақты мекеме арқылы іс-әрекет жасайтын заңды тұлғалар-резидент еместерге тауар өткізу, жұмыс орындау, қызмет көрсету нәтижесінде пайда болған және талап пайда болған сәттен бастағанда үш жыл ішінде қанағаттандырылмаған талаптар; сонымен қатар, өткізілген тауарлар, орындалған жұмыс, көрсетілген қызмет бойынша пайда болған және Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес салық төлеуші-дебиторды банкрот деп тануға байланысты қанағаттандырылмаған талаптар да күмәнді деп танылады.

Егер күмәнді берешек қарыз болуы ықтимал және бағалануы мүмкін болса, оны шотта көрсетуі қажет. Салыстыру принципі бойынша берешек қарыздың есепті кезеңде күмәнді шығындары мойындалуын талап етеді. Болжанатын берешек қарыз операциялық іс-әрекеттен болған шығыс – күмәнді борыштар шығыстары ретінде көрсетіледі.

Егер күмәнді берешек қарыз күтілмесе, онда кірістер мен алынуға тиісті шоттарға ешқандай түзетулер талап етілмейді, ал берешек қарыз үмітсіз деп мойындай кезеңіне есептен шығарылады. Мұндай амал тікелей есептен шығару тәсілі деп аталады.

Егер берешек қарыз ықтимал (мерзімі біткен) және есепке алынуы мүмкін болса, есепті кезең соңында түзету жазбасын жасау талап етіледі. Мысалы, егер  ұйым 15000 теңге сомасында күмәнді берешек қарызды күтсе, күмәнді борыш бойынша шығынды көрсететін мынандай проводка енгізіледі:

821 «Жалпы және әкімшілік шығындар» шот дебеті

331 «Күмәнді борыштар бойынша резервтер» шот кредиті                15000.

Күмәнді борыш бойынша резерв құру тәртібі «Табыс» 5 бухгалтерлік есеп стандартымен және оған «күмәнді борыш бойынша резерв құру тәртібі» атты әдістемелік ұсыныстармен реттеледі. Күмәнді борыштар бойынша резерв есепті кезең соңында өткізілген берешек қарызды түгендеу қорытындылары негізінде құрылады. Күмәнді борыштарды бағалау жөнінде екі тәсіл бар: өткізу, орындалған жұмыс, көрсетілген қызмет көлемінің проценті тәсілі, төлеу мерзімі бойынша шоттарды есептеу тәсілі.

Өткізу көлеміне байланысты процент тәсілі – үмітсіз борыштардың проценті жалпы өткізу көлемінде анықталады. Бұл үшін бірнеше есепті кезең ішінде (ең азы үш жыл) тауар өткізу (жұмыс, қызмет) көлемін және күмәнді борыштар бойынша резерв пайда болуы үшін процентті белгілеуге арналған төленбеген шоттар сомасын талдау қажет.

Төлеу мерзімі бойынша шоттарды есептеу тәсілі – берешекті төлеу мерзімі бойынша күмәнді талаптар проценті анықталады. Бұл үшін алынуға тиісті барлық шоттарды мынандай категориялар бойынша жіктеу қажет:

• өтеу мерзімі әлі болмаған шоттар;
• 1 күннен 30 күнге дейінгі төлеу мерзімі бар шоттар;
• 31 күннен 60 күнге дейінгі төлеу мерзімі бар шоттар;
• 60 күннен 90 күнге дейінгі төлеу мерзімі бар шоттар:
• 90 және одан көп күндерге төлеу мерзімі бар шоттар.

Вексель – бір жақты шартсыз ақшалай міндеттемесі бар қатаң белгіленген нысандағы төлем құжаты. Вексельді шығару мен айналым тәртібі Қазақстан Республикасының 28.04.1997ж. №97-1 «Қазақстан Республикасындағы вексельдік айналымтуралы» Заңымен реттеледі.

Вексельдер бойынша бухгалтерлік есеп «Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есеп беру туралы» заңмен, ұйымның қаржы-шаруашылық қызметі шоттарының Бас жоспарымен Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің  7.02.2001ж. №23-2-2-6/63/1510. «Вексельдік операциялардың бухгалтерлік есебі туралы» хатымен реттеледі.

Есеп беретін адамдармен және басқа да дебиторлармен есеп айырысу есебі. Ұйым қызметкерлеріне кассадан шаруашылық шығындарына және іс-сапар бойынша шығындарға берілетін ақшалай аванс есеп берілетін сома деп аталады. Ақша беру тәртіп кассалық операцияларды жүргізу ережелерімен реттеледі. Іс-сапарлар бойынша есеп айырысуда қызметкерлердің іс-сапарларына байланысты шығындарды өтеуін мынадай мөлшерлері белгіленген Салық кодексінің 93 б. 1 т. Басшылыққа алынды:

• Пәтер-тұрақты жалға алуды төлеу – тиісті құжаттармен расталған, орын сақтағаны үшін төлем де кіретін, іс жүзінде шыққан шығындар бойынша;
• ҚР шегіндегі іссапарда болған әрбір күн үшін тәуліктіңтөлеу мөлшері тәулігіне екі айлық есептік көрсеткіштен аспауы керек;
• Іссапар орнына бару мен қайтаруға іс жүзінде шыққан шығындар, бұған орын сақтағаны үшін төлеу де кіреді – тиісті құжаттармен расталған нақты сомада төленеді;
• ҚР-нан тыс жерлерге іссапарда болған әрбір күн үшін төленетін тәуліктілікті төлеу – ҚР үкіметі белгілеген мөлшерлер шеңберінде.

Қызметкерді іссапарға жіберу үшін ұйым басшысы іссапардың орны мен мерзімі ескертілетін бұйрық шығарады. Бұйрық негізінде қызметкерлерге іссапарлық немесе №1а формасымен беріледі және іссапарлық сома есебі жүргізіледі.

Есеп беру үшін берілген аванс сомасын заңдарда белгіленген мөлшерлерге сәйкес жол ақы, тәуліктік, пәтерлік құндарды алдын ала есептеу бойынша анықтайды. Алынған ақшаны тек қана берілген мақсатқа жұмсауға рұқсат етіледі. Есеп беретін адамдар белгіленген мерзімде ақтаушы құжаттарды тіркеп, іс жүзінде жұмсалған сома жайлы есеп тапсыруға міндетті. Іссапарға шыққан шығындар жайлы есеп іссапардан келген соң 3 күн ішінде ұсынылады. Аванстың ұсталмаған сомасын есеп беруші адамдар кассаға қайтарады.

Бухгалтерия ұйым басшысы бекіткен аванстық есептерді тексереді және шығындарды анықтайды.

Синтетикалық есеп «Қызметкерлердің және басқа адамдардың берешегі» 333 белсенді шотында жүргізіледі, бұған «Есеп беретін адамдармен есеп айырысу» 1 қосалқы шоты (субшот) ашылады. Аналитикалық есеп әрбір аванс бойынша жүргізіледі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.3 Тауарлы-материалдық қорлар есебі

 

Тауарлы-материалдық қорлар — өндіріс циклінде қолданылатын әр түрлі еңбек заттары. Олар өндіріс процесінде тұтынылып, өзінің құнын өндірілетін өнімге толығымен аударады.

Бухгалтерлік есептің №7 «Тауарлы-материалдық қорлар есебі» стандарттарына сәйкес тауарлы-материалдық қорларға мыналар жатады:

• Шикізат, материал, сатып алынатын жартылай фабрикаттар мен құрамдас бұйымдар, құрылғылар мн тетіктер, отын, ыдыс (қап, қорап, жәшік т.б.) және ыдыс материалдары, қосалқы бөлшектер, өндірісте қолдануға немесе жұмыстар мен қызметтерді орындауға арналған басқа да материалдық қотлар;
• Аяқталмаған өндіріс;
• Мекеменің іс әрекеті барысында сатуға арналған дайын өнімдер, тауарлар.

2 ҚЕБХС (есеп берудің халықаралық стандарттары) сәйкес қорлар екі өлшемнің ең кішсімен өзіндік құнның және өткізудің таза құнымен бағалануы тиіс.

Қорлардың өзіндік құнына қорларды қазіргі тұрған жеріне дейін жеткізуге кеткен шығындар мен өңдеуге, алуға жұмсалған шығындар кіреді. «Тауарлы-материалдық қорлар» есебі бухгалтерлік есеп стандарттарына (БЕС 7)сәйкес алуға кеткен шығындарға сатып алу бағасы,шеттен әкелу бажы, жабдықтаушы ұйымдар төлеген делдалдық сыйақылар, көлікті дайындау шығындары мен қорларды алуға тікелей байланысты басқа да шығындар (саудалық жеңілдіктер, артық төлеуді қайтару және т.б. осындай түзетулер алу шығындарын анықтаған кезде қоса есептеледі) кіреді.

7 БЕС 4 т. Сәйкес тауарлы-материалдық қорларды өткізудің таза құны әдеттегі іс-әрекет барысында көзделетін сатуы алым бағасына тең минус сатуды ұйымдастыру мен жинақтап, құрастыру шығындары алынады.

Материалдар алу сәтінде нақты құны (синтетикалық есепте) немесе есептік баға (аналитикалық есепте) бойынша көрсетіледі.

Материалдарды алудың нақты құны ұйымның осы қорларды дайындау мен жеткізу шығындарынан және сатып алу бағасынан құралады.

Есептік бағалар (алудың жоспарлы өзіндік құны орташа сатып алу бағасымен және т.б.) бойынша материалдарды есептеуде есептік баға ретінде қорлардың құны мен қор алудың нақты құны арасындағы айырма осы шоттаға есептеу арқылы айқындалады.

Баланста материалдар есебі нақты құны бойынша көрсетіледі, осы баға бойынша олар синтетикалық есепте, ал аналитикалық есепте – тұрақты есептік бағалармен (келісім-шарттық немесе жоспарлы есептік) есептеледі.

Егер материалдарды есептеу келісім-шарттық бағалар бойынша ұйымдастырылса, онда олардың нақты құны осы бағалар бойынша материалдар сомасына қосу көлік-дайындау шығындары (КДШ) қосылып шығарылады. БЕС-на сәйкес КДШ құрамына жабдықтау-өткізу ұйымдарына төленген үстеме бағалар, барлық қосымша алымдарымен бірге жүкті тасығаны үшін кіре ақы төлемі, АЭСА мекемесінің қоймасына материалдарды түсіру мен жеткізу шығындары, дайындау орындарында ұйымдастырылған арнайы дайындау кеңселерін, қоймалар мен агенттіктерді ұстауға арналған шығындар, материалдарды алу мен жеткізуге байланысты  (жабдықтаушылардан жүк жеткізілгендегі ұйымның жүргізушілері, жүк тиеушілер)және іссапар шығындары кіреді.

Егер материалдар есебі алудың жоспарлы өзіндік құны бойынша жүргізілсе, онда қорлардың нақты өзіндік құны осы бағалар бойынша материалдардың құнына қосу, есептік бағалар бойынша құнынан алу нақты өзіндік құнның ауытқулары есептеліп шығарылады. Жоспарлық-есептік бағаларды КДШ жоспарлы мөлшердегі есепке алынған келісім-шарттық бағалар негізінде АЭСА мекемесі өзі жасайды.

Егер қорлар есебі жоспарлы-есептік бағалар бойынша олардың құнынан материалдардың нақты құнының ауытқушылықтарын жекелей есептеп, жоспарлы-есептік бағалар бойынша ұйымдастырылса, мұндай жағдайда ұйым жоспарлы-есептік бағаларды материалдық құндылықтардың атауы, түрлері және топтарына орай, сол шекте белгілейді, ал ауытқулар өндірістік қор түрлері бойынша есептеледі және ай сайын материалдарды пайдалану есеп шотына, жұмсалған және босатылған материалдардың (КДШ мен ауытқулар талдаушы есеп шоттарында жекелей ескеріледі) үйлесімді жоспарлы-есептік құны есебі объектілеріне есептен шығарылады.

Материалдар есебіне, басқа шығындарға қойылатын талаптар 7 БЕС 7-де тұжырымдалған және есепті ұтымды ұйымдастыруға мүмкіндік беретін олардың өзіндік құнын қалыптастыру тұрғысынан шешіледі.

БЕС – 7-нің 6 т. Сәйкес «Тауарлы материалдық қорлардың өзіндік құнына: қорларды алуға жұмсалған шығындар, оларды қазіргі тұратын орнына жеткізуге байланысты көліктік-дайындау шығындары кіреді».

Өндіріске босатылған материалдар құнын анықтаған кезде «Тауарлы материалдық қорлар есебі» 7 БЕС мен ҚЕБХС 2 «Қорлар» ұсынған бағалау тәсілдері қолданылуы мүмкін:

• Орташа өлшемді құн бойынша – есепті кезеңде қозғалысы болған әрбір түрдің, есепті кезең  соңында қолданылмағандардың да, өндіріске босатылғандардың да бірлік орташа құнын есептеулер мен анықтауларды қолдануға негізделген.
• ФИФО – есепті кезең соңында есепте тұрған материалдардың құнын ескеріп есепті кезеңде алғашқы сатып алудың өзіндік құны бойынша материалдарды есептен шығаруды болжайды. Яғни алдымен есепті кезең соңында пайдаланылмаған өзіндік құн анықталады.

Қоймадағы және бухгалтериядағы тауарлы-материалдық қорларды құжаттық рәсімдеу мен қозғалысын есептеу.

Қоймадағы материалдық қорлар есебін материалды есептеу карточкаларында жүргізеді.

Карточка номенклатуралық нөмір бойынша материалдардың әрбір түріне жеке ашылады және жартылай толтырылған күйі бухгалтериядан материалды-жауапкершілік адамға қолхат арқылы беріледі. Карточкаға жазуды қоймашылар кіріс және шығыстық құжаттары негізінде жүргізіледі.

Бухгалтерия белгіленген мерзімде тікелей қоймада жазбаларды тексереді және карточкадағы қалдықтарды бухгалтерлік есеп мәліметтерімен салыстырып, карточканың арнайы жолына қол қояды.

Құжаттарды қабылдау қоймада «Құжаттарды тапсыру реестрін» жасау арқылы іске асады.

Материалды-жауапкершілікті адамның жұмысындағы ауытқулар анықталған жағдайда бухгалтер бас бухгалтерді немесе басшылықты хабардар етуге тиісті.

Ай соңында қоймаға «Материалдар қалдығы кітабы» тапсырылады, оған карточкадан материалдық қорлар қалдығы көшіріледі.  Осылайша қоймадағы есеп заттай ал бухгалтерияда қорлардың сақталған орны бойынша ақшаға шағылып көрсетіледі.

АЭСА мекемесінің қоймасынан бухгалтерияға түскен «Құжаттарды тапсыру реестрі» тіркелген құжаттармен бірге бағаланады.

Есептің журналдық-ордерлік материалдар қозғалысы есебі тізімдемесі (ведомості) қоймалар бойынша материалдық қорлардың қалдығы мен қозғалысы жайлы және материалды-жауапкершілікті адамдар бойынша мәліметтер жинақтап қаржыланатын есеп тізілімі жинағы қызмет етеді. Оған материалдар қалдығы тізімдемесінен, есепті кезең ішіндегі материалдар қозғалысы бойынша жинақтаушы тізімдемелерден, сондай-ақ материалды-жауапкершілікті адамдардың материалдық есептерінен мәліметтер көшіріледі. Материалдар қозғалысы есебі тізімдемесі синтетикалық есептің мәліметтерін материалдарды талдаушы есеп көрсеткіштерімен үйлестіруге арналған. Түскен материалдық қорлар құны синтетикалық шоттар шамасындағы немесе белгіленген есептік топтар бойынша келтіріледі. Сонымен қатар, тізімделсе де алынған материалдардың нақты өзіндік құнының есептік бағалар бойынша құннан ауытқулары есебі жүргізіледі. Материалдардың қозғалысын есептеу тізімдемесі, сондай-ақ шығындарды бағыттау бойынша (синтетикалық шоттар, қосалқы шоттар (субшоттар)) материалдар шығынын бөлуге де қызмет етеді.

«Материалдар кірісі бойынша жиынтық мәліметтер мен ауытқулар есебі» атты бірінші бөлігі ай ішінде түскен материалдардың есептік құны мен нақты құны бойынша жиынтық мәліметтерді көрсетуге арналған. Бұл мәліметтер көлік дайындау мен объектідегі қоймаларға дейін жүк жеткізу бойынша басқа да шығындарды, темір жол алымдарын және тағы басқа «материалдардың өткізу бағасынан тыс жүргізілген төлемдер кіретін, материалдық қорларды алу мен дайцындауға жұмсалған шығындар ескерілген түрлі журнал-ордерлерден (6, 10, 1, 2, 7, 9 және басқалары) көшіріледі. Осы бөлік тізілімдеменің екінші бөлігін  материалдар қалдығы құны нақты өзіндік құны мен ай басындағы есептік бағалар бойынша жазылады. Оған ай ішінде түскен материалдар құны қосылады. Сонан соң нақты өзіндік құнның есептік бағалар бойынша құннан ауытқулар сомасы мен проценті анықталады.

Ауытқулар сомасы дегеніміз – осы көрсеткіштер арасындағы айырмашылық, ауытқулар проценті – ауытқулар сомасының материалдардың есептік құнына қатынасы. Ауытқу «+» немесе «-» белгісімен болуы мүмкін.

Жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу. Жабдықтаушылар мен мердігерлерге шикізат, материал және тауарлы-материалдық қорды жеткізушілер жатады, сондай-ақ әр түрлі қызмет түрлерін көрсетушілер (электр қуатын, буды, суды, газды және т.б. босатушы) жабдықтаушылар мен мердігерлер болып саналады.

Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысу не тауарлы-материалдық құндылықтарды тиеу жұмысын орындағаннан кейін немесе қызмет көрсеткеннен кейін, не олардың ұйыммен келісуі арқылы бір мезгілде немесе олардың тапсырмасы бойынша, не алдын ала төлеуі бойынша жүзеге асырылады. Ұйымның келісімінсіз ризалықсыз тәртіппен газды, суды, жылуды, электр энергиясын есептеу шотының көрсеткіштері негізінде және т.б. есептен шығару арқылы олардың босатылуы үшін есеп айырысу құжатымен төленеді. Есеп айырысу, сонымен қатар, инкассо, аккредитивтер, чектер тәртібімен жүзеге асырылады.

Жабдықтаушылармен есеп айырысу есебі әрбір фактура-шоты бойынша және әрбәр жеке жабдықтаушы бойынша жүргізіледі. Есеп айырысу құжатын алу барысында олар жабдықтаушылармен есеп айырысу кітапшасына жазылады. Төлеу шотына қабылдау бойынша акцепт төлем тапсырмасын жазады және оны есеп айырысу құжаттарымен бірге қаражаттың қайта есептелуі үшін банкке береді.

Төлем тапсырмасымен банк мекемелері арқылы алынған және қабылданған тауарлар үшін қолма-қол ақшасыз есеп айырысу жүргізіледі. Сондай-ақ салықтық фактура-шотының нөмірі мен күніне, тауар-көлік жүкқұжатына және тауар босатуды немесе қызмет көрсетуді растайтын басқа құжаттарға, сонымен бірге тауарлық емес операция бойынша тапсырмаларына сілтемесін қызметтердің есеп айырысуы жүргізіледі. Төлем тапсырмасы – бұл қызмет етуші ұйымның банкке арнайы бланкте рәсімдеу арқылы өз шотынан белгілі бір соманы басақа ұйым шотына аудару туралы нұсқау. Қаражатты үш немесе одан да көп алушыға аудару арқылы қызмет еткен бір банкке төлем тапсырмаларының жиынтығы жазылады.

АЭСА мекемесі жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысу алынған тауарлы-материалдық құндылықтар, орындалған жұмыстар мен қызметтер үшін алдын ала төлем, инкассо, аккредитивтер, чектер тәртібімен жүзеге асырылады.

Жабдықтаушылармен есеп айырысу есебі бір айға ашылатын 671 «төлеу шоты» кредит шоты бойынша №6 журнал-ордердегі сәйкесетін шоттардың шоты қоса көрсетіліп жабдықтаушылармен  және мердігерлермен есеп айырысу бойынша дебеттік айналым да көрініс табады.

Айдың аяғында айналымдар саналады, ал төленбеген шоттар бойынша қалдықтары шығарылады.

Тауарлы-материалдық қорларды түгендеу. Тауарлы-материалдық қорларды түгендеу олардың (өндірістік қорлардың, дайын өнімнің, тауардың) орын-орындарында және барлық қозғалыс кезеңдерінде сақталуын тексеруге, оларды өндіріске қолдануды бақылауға, өткізу үшін қажетсіз және артық материалдарды уақтылы анықтауға саяды.

АЭСА мекемесінде түгендеу материалдарға жауапты адамдардың қатысуымен, міндетті түрде қайта есептеу, қайта өлшеу, өлшеу жолымен жүргізіледі. Іс жүзінде тексермей, материалды жауапты айтуымен түгендеу тізімдемесіне жазуға болмайды.

Жеке бөлімшелерде жүйелі өткізілген түгендеуден кейін оларға кіруге болмайтындай жабылып, мөрленеді. Егер түгендеуді өткізу кезінде тауарлы-материалдық қорлар түссе, онда оларда материалдарға жауапты адам түгендеу комиссиясының қатысуымен қабылдайды және түгендеуден кейін тізілім немесе материалдық есеп бойынша кіріске алады. Мұндай құндылықтарға түскен ай-күніне сілтеме жасалып, түгендеу комиссиясының төрағасы қолы қойылып, «Түгендеу кезінде түскен тауарлық-материалдық қорлар» атты арнайы тізімдеме (опись) жасалады. Түгендеу негізінде, аса қажет болған жағдайда тек қана АЭСА мекемесінің басшысының және бас бухгалтерінің жазбаша рұқсатымен тауарлық-материалдық қорлар басталады, ол түгендеу комиссиясының төрағасы қол қойған «Түгендеу кезінде босатылған тауарлық-материалдық қорлар» жеке тізілімдемесіне өткізіледі.

АЭСА мекемесінде меншікті тауарлық-материалдық қорлармен бірге басқа ұйымдарға тиісті және жауапты сақтауға қабылдауды растайтын құжаттар сілтемесі бар жеке тізімдемелерге кіргізілетін қорлар да тексеріледі.

Басқа ұйымдарда сақталып тұрған тауарлы-материалдық қорлар оларды жауапты сақтауға тапсыруды растайтын құжаттар негізінде түгендеу тізімдемелеріне жазылады.

Басқа ұйымдарда қайта өңделу үшін тұрған тауарлық-материалдық қорлар бойынша негізіне сүйеніп, қайта өңдеуге берілген құжаттарға сілтеме жасалып, жеке тізімдеме жасалады.

Жолдағы, бірақ сатып алушылар мерзімінде төлемеген тауарлы-материалдық қорлар да жеке түгендеу тізімдемесіне енгізіледі. Комиссия белгілі бір шоттарда есептелетін соманың негізділігін тексеруге тиіс. Шоттарда тиісті рәсімделген құжаттармен: жолдағысы – жабдықтаушылардың есеп құжаттарымен; тиелгендері – сатып алушылардың ұсынған құжат көшірмелерімен; төлем мерзімі өткен құжаттар бойынша – банк мекемесінің міндетті түрде растауымен; басқа ұйымның қоймаларында тұрғандары бойынша түгендеу, өткізілген күнге таяу ай-күнмен қайта рәсімделген, сақталған қолхатпен расталған сомалар ғана қалады.

АЭСА мекемесінде пайдаланылып жүрген тауарлы-материалдық қорлар – тұрған орны мен материалға жауапты адамдар бойынша; ұйым қызметкерлерінің жеке қолданылуына берілгендері – тізімдемеде қолхаттары бар, ашылған жеке карточкаларда жазылған жауапты адамдар бойынша түгенделеді.

Аяқталмаған өндірісті түгендеудің мақсаты – оның нақты бағасы мен көлемін анықтау, босалқы дайындама (заттың, шикізаттың өндіріс қажетінен артық жиналып қалуы) нақты (бөлшектердің, дәнекерлердің, агрегаттардың), өндірісте тұрған бұйымдарды дайындау мен құрастырып жинауы әлі бітпегендердін, сондай-ақ толық құрастырылмаған және қоймаға тапсырылмаған дайын бұйымдардың бар-жоғын, ескерілмеген ақауды анықтау; аяқталмаған өндірістің нақты құрастырылып жинақталуын, жинау жұмыстарының детальмен қамтамасыз етілуін, жойылған тапсырыстар, сондай-ақ орындауы тоқтатылған тапсырыстар бойынша бітпеген өндіріс қалдығын айқындау.

Түгендеу нәтижелері түгендеу жүзеге асырылған айдың есебінде, ал жылдық түгендеу – бір жылдағы қаржылық есеп беруде көрініс табуы керек.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.4 Негізгі құралдар мен материалды емес активтердің есебі

 

Негізгі құралдар дегеніміз – ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам) материалды өндіріс саласында да, өндірістік емес салада да еңбек құралы ретінде іс-әрекет ететін материалдық активтер ұлттық комиссиясы.

Негізгі құралдар есебі Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп жөніндегі 1996 ж. 13 қарашадағы Қаулысымен бекітілген қаржы-шаруашылық қызметтің бухгалтерлік есебі шоттарының Бас жоспарына сәйкес негізгі құралдар мынандай топтар бойынша мақсатты белгілеу мен орындалатын іс-қызмет аясына байланысты жіктеледі.

1. жер;
2. үйлер;
3. ғимараттар;
4. машиналар мен жабдықтар;
5. табыстау қондырғылары;
6. көлік құралдары;
7. басқа да негізгі құралдар;
8. бітпеген құрылыс.

Қолда бар негізгі құралдар алынған сәтінен бастап үнемі қолданылмайды, өйткені олар;

• тоқтатылып қойылады (жұмыс жасамайды) –уақытша қолданылмайды;
• қоймада тұрады (қорда) – жөнделген, жоқтатылған, апат жағдайында қолданыстағы негізгі құралдарды ауыстыру үшін қор құрайды;
• жалға берілген немесе алынған – басқа ұйым тапсырған немесе басқа ұйымнан алынған жал мерзімі шартпен белгіленген негізгі құралдар.

Материалдық активтерді негізгі құралдар деп танитын тұста бағалауға бірыңғай қарау қажеті шарт болып табылады. 6 «Негізгі құралдар есебі» БЕС мен 16 «Негізгі құралдар» ҚЕБХС-на сәйкес негізгі құралдар мыналар бойынша бағаланады:

• бастапқы құн немесе өзіндік құнмен – активті немесе ғимаратты алуға сол сәтінде берілген, басқа өтелген әділ бағаның немесе төленген ақшалай қаражаттың немесе оның баламасының сомасы;
• ағымдағы құнмен белгілі бір күнде қолданыста жүрген нарықтық баға бойынша негізгі қаражаттық құны;
• өткізу құнымен (әділ бағаның) – мәмілеге дайын және жақсы хабардар тәуелсіз тараптар арасында жасалған операциялар кезінде активті ауыстыруға болатын сома;
• жойылу құны – шыққан шығынды тастап пайдаланылған мерзім соңында ұйым актив алатын деп үміттенетін таза сома немесе сынған қалдықтардың қосалқы бөлшектерінің көзделетін бағасы;
• амортизациялық құнмен – жойылу құнын алып тастағандағы өзіндік құнның орнына есеп беруде көрсетілген басқа сома мен активтің өзіндік құны;
• баланстық құнмен – жинақталған тозу және баға түсуден жинақталған залал сомасын алып тастағанда бухгалтерлік баланста актив мойындалатын сома. Баға түсуден болатын залал – активтің баланстық құны оның орнын толтыратын құннан артқан сома.

Негізгі құралдар қозғалысының есебі. Негізгі құралдар құралына объектілердің есепке алу пайдаланудың нормативтік мерзімі көрсетілетін «негізгі құралдарды қабылдау-тапсыру актісімен» (№НҚ-1 ф.) рәсімделеді. АЭСА мекемесі пайдалы қызмет ету мерзімін (негізгі құралдарды қолданудан экономикалық пайда алу көзделетін кезең нормативті қызмет мерзімін) ұйым белгілеген нормаларға сәйкес негізгі құралдардың тозуы есептелетін кезең және жойылу құнын ( пайдалы қызмет мерзімі біткен соң, күтілген шығыны істен шыққан соң есептеп шығарылып, негізгі құралдарды жоюда пайда болатын қалдықтар, қосалқы бөлшектердің болжанатын бағасы) өз бетінше белгілейді.

АЭСА мекемесінде негізгі құралдарды қабылдау-тапсыру актісі негізінде бухгалтерия мүліктік карточка ашылып, негізгі құралдардың таңдамалы есебі жүргізіледі. Негізгі құралдардың әрбір объектісіне мүліктік нөмір беріледі. Нөмірлеу әдетте реттік нөмір беріледі. Нөмірлеу әдетте реттік-сериялық жүйе бойынша жасалынады. Мүліктік нөмір негізгі құралдарды қабылдау-тапсыру актісінде келтіріледі және ол пайдалануда тұрған уақыт бойы объектіде сақталады, ал істен шықққанда қайта түскен объектіге ұзақ уақыт бойы берілмейді. Толтырылған мүлік карточкалары әрбір жіктеуші топ бойынша бір данада жүргізілетін «Негізгі құралдарды есептеу мүлік түгендеу карточкаларының тізімдемелерінде» (№НҚ-6) тіркеледі. Істен шыққан негізгі құралдар бойынша категорияларды «Архив» картотекасы бөліміне қояды.Негізгі құралдарды тұрғызу, салу немесе алу жөніндегі барлық нақты болған қажетті шығындар, соның ішінде сатып алынғанда өтелмеген салықтар мен алымдарды төлеу (үйлер мен жаңа автомобильдерді алу кезінде төленген ҚҚС, сатып алу келісім-шартты жасаған кезде төленетін мемлекеттік баж салығы және т.б.), жеткізу, монтаж, пайдалануға беру, құрылыс кезінде берілген кредит үшін проценттер, белгілеуі бойынша қолдану үшін жұмыс істейтін жағдайға келтіруге тікелей байланысты басқа да кез келген шығындар кіретін бастапқы баға бойынша кіріске алу сәтінде негізгі құрал-жабдықтар кіріске алынады.

АЭСА мекемесінің жер учаскесінің бастапқы құнына шотта көрсетілген сатып алу бағасы, жылжымайтын мүлік бойынша агенттерге комиссиялық сыйақылар, сатып алу-сату шартын рәсімдеу жөніндегі заңгерлердің қызметіне төлеу, мұндайда туындайтын салықтар мен алымдар, жерді мақсатты пайдалану үшін дайындауға кететін шығындар (үйді бұзу кезінде алынған материалдарды өткізуден түскен кірістерді шығарып, шегеріп, ескі үйлерді бұзу, тазалау, тегістеу және т.б.) кіреді; сатып алынған жабдықтың бастапқы құнына алу бағасы, тасу шығындары, соның ішіндегі тасымал кезіндегі сақтандыру, монтаж, пайдалануға берілетін жабдықтың жарамдылығын тексеру мақсатымен сынақ өткізу кіреді, үйлер мен ғимараттарды салғанда бастапқы құнға құрылыс жөніндегі шығындар: материалдар, еңбекті төлеу, қосымша шығындардың тиісті үлесі, архитекторлардың, заңгерлердің қызметіне төлеу, құрылыс кесінде сақтандыруға жұмсалатын шығындар, құрылысқа берілетін кредиттер бойынша проценттер, құрылысқа рұқсат алу үшін шығатын шығындар.

АЭСА мекемесінде қажетті болып саналмайтын шығындар (тасымал кезінде алынған зиянды жоюға кеткен шығындар,  монтаж кезінде жабдықты бүлдіру салдарынан жасалған жөндеу және т.б.) бастапқы құнға кірмейді, ал ағымдық шоттағы шығындар ретінде ескеріледі.

АЭСА мекемесінде негізгі құралдар қоймада резерв ретінде тұрады, белгіленген тәртіппен тоқтатылып қойылады. Баланста саналатын негізгі құралдар тәртібін іс жүзіндегі заңдарға сәйкес ұйымның басшысы белгілейді және бекітеді.

Негізгі құралдардың істен шығуы. Негізгі құрал объектілері АЭСА мекемесінің бухгалтерлік балансынан мыналардың нәтижесінде есептен шығарылады:

• физикалық немесе сапалық тозу;
• шаруашылық қызметінде пайдаланылмайтын объектілерді өткізуде;
• басқа ұйымдарға негізгі құралдарды жарғы капиталына салым түрінде беру;
• басқа заңды немесе жеке тұлғаларға өтеусіз беру;
• объектілерде ұзақ мерзімді (қаржыландыратын) жалға беру;
• кем шығу, табиғи апат және басқа себептер.

АЭСА мекемесінің негізгі құрал объектілерін өтеусіз беру туралы шешім ұйымға қатысушылардың жалпы жиналысында қабылданады.

АЭСА мекемесінің негізгі құралдардың жарамсыздығын, оларды қалпына келтіріп, жөндеудің мүмкін еместігін және тиімсіздігін анықтау үшін, сондай-ақ есептен шығаруға қажетті құжаттаманы рәсімдеу үшін ұйым басшысының бұйрығы бойынша тұрақты жұмыс істейтін комиссиялар құрылады.

Комиссия объектіні қарайды, есептен шығарудың нақты себептерін белгілей ді, мерзімінен бұрын істен шығаруға кінәлі адамдарды табады, пайдалану мүмкіндігін анықтайды және жарамды материалдық құндылықтарды бағалайды. Есептен шығаруды «Негізгі құралды есептен шығару актісі» (№НҚ-3 ф.) және «Автотранспорттық құралды есептен шығару актісімен» (№НҚ-4 ф.) екі данамен рәсімделеді.

Объектіні таратуға тек ұйым басшысының актісі бекітілгеннен кейін ғана кіріседі.

Жарамсыз болған және заттай, сапалық жағынан тозу, апат, стихиялық апат, пайдаланудың нормативті шарттардың бұзылуы, сондай-ақ құрылысқа, кеңеюге, қайта құруға және тағы басқа себептер салдарынан жойылуға тиісті негізгі құрал-жабдықтарды ұйым балансынан есептен шығарылады.

Негізгі құралдардың жарамсыздығын, оның қалпына келтіретін жөндеудің мүмкін еместігін немесе экономикалық тиімсіздігін АЭСА мекемесінің басшысы, бас бухгалтер, қызмет мамандары құрамына кіретін, тұрақты жұмыс істейтін комиссияның қызмет нәтижесі болып негізгі құрал-жабдықтарды есептен шығару актісі (ф. №НҚ-4) табылады, оның негізінде бухгалтерияда тиісті бухгалтерік жазбалар жасалады. Актіде объектінің бастапқы бағасы, бухгалтерлік есеп бойынша есептелген тозу сомасы, объектіні бөлшектегенде алынған материалдық құндылықтардың құнын, тарату бойынша шығындар (бөлшектеу, демонтаж және т.б.) мөлшерін, өткізудің ықтималдағы мен тартудың жалпы қорытындысы бағасын көрсетеді.

Стихиялық апат пен апат (авария) салдарынан таратылатын негізгі құрал-жабдықтар бойынша актіде құзырлы органның стихиялық апат туралы анықтамасы не болмаса себептері мен айыптылары көрсетілген авария туралы актінің көшірмесі тіркелуі тиіс. Материалдық құндылықтарды сатудан түскен сома, сондай-ақ бөлшектеуден немесе түскен материалдар пайдаланылуы ықтимал бағамен кіріске алынады.Сатудан түскен қаржы ұйымның қарауында қалады.

Негізгі құрал объектілерін өтеусіз беру туралы шешім ұйымға қатысушылардың жалпы жиналысында қабылданады.

Негізгі құралдардың амортизациясы мен тозу есебі.

Амортизация – тозуды қызмет ету мерзімі бойы активтің амортизацияланған құнын жүйелі бөлу түрінде құнмен көрсету (мүліктің ұсталу, тозу дәрежесіне қарай құнын бірте-бірте төмендету). Амортизацияланатын құн дегеніміз – бастапқы құн мен пайдалы қызмет мерзімі соңында пайда болатын қосалқы бөлшектердің, сынықтардың, қалдықтардың түскен кезде болжанатын бағасы арасындағы айырма. Амортизация лық аударымдар мөлшер бойынша атқарылады және әрбәр есепті мерзім үшін шығын есебінде мойындалады, табылады.

Мөлшер (норма) – амортизациялық аударымдардың негізгі құралдардың орташа жылдық бағасына шаққандағы жылдық сомасының қатынасы.

Негізгі құралдар бойынша есептеу қайтадан пайдалануға берілгендеріне байланысты, ал істен шыққандары бойынша – бұл қорлардың құны өнімнің (жұмыстың, көрсетілген қызметтің) өзіндік құнына толықтай көшіріліп, берілген айдан кейінгі немесе соңғы айдың алғашқы күндерінде доғарылады.

Қайта құру мен техникалық қайта жарақтану уақытында олар мүлдем тоқтатылған және негізгі құрал-жабдықтарды тоқтатып қойған жағдайда амотизацияны есептеу жүргізілмейді.

Жалға алынған неггізгі құралдар бойынша амортизацияны есептеуді жал шарты формасына және шарт талаптарына сәйкес жалға беруші немесе алушы атқарады.

6 БЕС пен 16 ҚЕБХС «Негізгі құралдар» сәйкес амортизацияны есептеу үшін мынадай тәсілдер ұсынылады.

Құнды біркелкі (тура сызықты) тәсілмен есептен шығыру тәсілі – объект құны ай сайын тең сомамен есептен шығарады.

Өндіріске ғылыми-техникалық жетістіктер енгізу түзету мен негізгі құрал-жабдықтарды жаңартуға қызығушылықты арттыру үшін қаржылық жағдай жасау мақсатымен ұйымдар амортизацияны тездетіп есептеу, сандар (кумулятивті тәсіл) сомасы бойынша құнды есептен шығару, кемітілген қалдық тәсілдерін қолдана алады.

Сандар сомасы бойынша (кумулятивті тәсәл) құнды есептен шығару тәсілі есептік коэффициентті табудан тұрады. Коэффициент бөлгіші қорытындысы пайдалы қызмет мерзімі сомасына, ал алым қызмет ету мерзімінің соңына дейін қалған жыл соңына тең болады.

Амортизация сомасы кейінгі жылдарға қарағанда пайдалануға берілген алғашқы жылдары жоғары болады.

Амортизацияны кемігіш қалдық тәсілімен есептеу бойынша амортизация сомасы объектіні бірінші жыл қолданғанда бірден көбейеді және соңғысында төмендейді.

Кемігіш қалдық тәсілінде амортизацияны есептеу бастапқы емес, баланстық құннан жасалады.

Түзу сызықты тәсілде амортизация мөлшері екі есе өсіріледі. Амортизацияны есептегенде жойылу құны ескерілмейді, бұған жойылуға дейінгі қалдық құнды кеміту үшін қажетті шамамен амортизация сомасышектелетін соңғы жыл кірмейді.

Өндірістік тәсіл (амортизацияны орындалған жұмыс көлеміне пропорциональды есептеу) амортизация объектісі пайдалану нәтижесі ғана болуына, уақыттың бір бөлігі оны есептеу барысында ешқандай роль атқармайтынына негізделген.

Бұл тәсілді пайдалану мерзімі техникалық көрсеткіштермен не болмаса ұйымның шаруашылық қызметіндегі өзгерістермен шектелген жағдайда қолдануға болады.

Пайдалануға алғаш берілген кесімді белгіленген активтер бойынша пайдаланудың алғашқы салықтық кезеңінде амортизациялық аударымдар кесімді белгіленген активтер мәліметтерін кемінде үш жыл (Салық кодексінің 110 б. 2.) жиынтық жылдық табыс алу мақсатында қолданған жағдайда амортизацияның қос мөлшері бойынша атқарылады.

Негізгі құралдар объектілерінің салықтық есебі есепті жыл қорытындылары бойыншасалық мақсаттары үшін негізгі құралдардың амортизациясын есептеу тізімдемесінде жүргізіледі.

Негізгі құралдардың әр түрлеріне сан түрлі тәсілдерді қолдануға болады. Ұйым таңдаған амортизацияны есептеу тәсілдерін есеп саясаты белгілеуге тиіс және бір есепті кезеңнен екіншісінде дәйектілікпен қолданылады.

Толық амортизацияланған негізгі құралдар бойынша тозу сомасы есептелінбейді.

Негізгі құралдарды түгендеу. АЭСА мекемесінде негізгі құралдарды түгендеу олардың сақталуын бақылау мен нақты бар екендігін анықтау мақсатымен №6 «Негізгі құралдардың есебі» бухгалтерлік есеп стандарттарына сәйкес жүргізіледі.

Түгендеу басталмас бұрын техникалық құжаттардың бар-жоғын тексеру қажет – құжаттар жоқ болса, оларды алу немесе рәсімдеу қажет. АЭСА мекемесі құрған комиссия міндетті түрде объектіге байқап қарайды және «Негізгі құралдарды түгендеу тізімдемесіне» олардың толық атауын, белгілеген міндетін, мүліктік нөмірін және негізгі техникалық және пайдаланылатын көрсеткіштерін жазады. Есепке алынған объектілер табылғанда, сонжай-ақ бухгалтерлік есеп регистрін оларды сипаттайтын мәліметтер жоқ болса немесе дұрыс көрсетілмесе, комиссия түгендей тізімдемесіне (опись) және мүлік карточкаларына жетіспейтін, сонымен қатар сол объектілер бойынша дұрыс мәліметтермен техникалық көрсеткіштерді енгізуге тиісті.

Егер комиссия күрделі сипатта жасалған (қабаттарды салу, қосымша үй, бөлме салу және т.б.) жұмыстарды немесе құрылыс пен орнатылғандарды жекелеп жоюды бухгалтерлік есепте көрсетпесе, тиісті құжаттар бойынша объектінің баланстық құнын арттыруды немесе түсірудің сомасын анықтауды қажет және регистрде болған өзгерістер жайлы мәліметтер келтіру қажет. Комиссия бір уақытта кінәлі адамдарды әрә сол және басқа объектілердегі конструктивті өзгерістерді бухгалтерлік есеп регистрін де көрсетпеу себептерін анықтауға тиіс.

Түгендеу сәтінде ұйымнан тысқары жерде тұрған (алыс рейстердегі, теңіз және өзен кемелері, күрделі жөндеуге жіберілген автомашиналар және т.б.) негізгі құралдар олар істен шыққанша түгенделеді.

АЭСА мекемесінде пайдалануға жарамсыз және қалпына келтірілмейтін негізгі құралдар түгендеу тізіміне кіргізілмейді.

Меншік құралдарды түгендеумен бір уақытта жалға алынған және жауапты сақталуда тұрған негізгі құралдар да тексеріледі. Бұл объектілер бойынша әрбір ұйым бойынша жекелей түгендеу тізімдемелері жасалады, оларда бұл объектілерді жалға алу немесе жауапты сақталуға қабылданғандығын растайтын құжаттарға сілтеме беріледі. Оларда белгіленген мәліметтерден басқа ұйымның атауы, жал немесе сақтау мерзімі көрсетіледі. Түгендеу тізімдемесінің бір данасы осы ұйымдарына жолданады.

Түгендеу нәтижелерін айқындау үшін бухгалтерияда есеп мәліметтерінен ауытқу табылған объектілерді де қоса жазған « Негізгі құралдарды түгендеу нәтижелерін салыстыру тізімдемесі» жасалады.

Түгендеу комиссиясы негізгі құралдардың кем немесе артық шығу фактілерін анықтағанда материалға жауапты  адамдардан айырмашылық себептері жазбаша түсініктер жинайды. Ескертілмеген негізгі құралдарға жетпейтін объектілербаланс есебінен шығарылған жаңа түгендеу карточкалары жазылады; карточкалар «Архив» картотекасы бөліміне орналастырылады.

Түгендеу комиссиясының хаттамасын ұйым басшысы түгендеу аяқталғаннан кейін 10 күннен кем емес мерзімде бекітеді. Қорытындылары түгендеу біткен айдың есебінде көрсетілуі тиіс.

Негізгі құралдарды жалдау есебі. АЭСА мекемесі үй, ғимарат, машина, жабдық және транспорт құралдары түріндегі дүниенің меншікті иесі болып табылатын ұйым оны жалға бере алады.

Жалдау – жалға берушінің  дүниені жалға алушыға уақытша пайдалану үшін ақы төлеп тұруға беру. Жал түрін мәміле анықтайды. Жалға беру негізінде талданатын мүлікті пайдалану құқығына байланысты тәуекел мен сыйақы қаншалықты дәрежеде жалға алушы немесе жалға берушіге көшетіні негізінде белгіленеді. Жал пайдалану құқығына байланысты тәуекел мен сыйақы едәуір дәрежеде жалға алушыға берілсе және төмендегі шарттардың тым болмағанда бірі орындалса, қаржыландырылған деп саналады:

• жал мерзімі жалданатын мүлікті пайдалы қолдану мерзімінің кемінде 80%-ін құраса, егер ол тек активтің қызмет ету мерзімінің 20% шегінде басталмаса, егер жал шарты осы кезең өткен соң жасалса, мұндай жалдау ағымдаға деп жіктеледі;
• ең аз шамадаға жал төлемінің дисконтталған құны жалға берілген дүние-мүліктің өткізу бағасының 90%-інен кем болса;
• жалдау мерзімі соңында активтің қалдық құны жал шарты жасалған сәттегі өткізу бағасының 20%-інен аспаса;
• жалға алынатын активтерге меншіктілік құқығы ауысқанда жалға алушы жалдау мерзімі басында белгіленген кесімді баға бойынша сатып алу құқығына ие болады.

Осы шарттарға сәйкес келмейтін жалдаудың қай-қайсысы да ағымдағы жал болып табылады. Негізгі құралдарды ағымдағы жалға алу мерзімі біткен соң объектіні жалға берушіге міндетті түрде қайтаруды көздейді. Ағымдағы жалға алуда активті меншіктілікке байланысты тәуекел мен сыйақылар жалға берушіде қалады.

Жалға алушы болып табылатын ұйым ағымдағы жалға алынған құралдарды 001 «Жалға алынған негізгі құралдар» баланстан тыс шотта ескереді. Шығындарды мойындау әрбәр есепті кезеңде жүйелі негізде жасалады. Жалға берушімен есеп айырысу 687 «Басқа да кредиторлық берешек» шотында көрсетіледі.

Қаржылық жалға тапсырылатын дүние-мүлік құны бухгалтерлік есепте   жалға салынған таза күрделі қаржыға тең берешек қарыз ретінде көрсетіледі. Ең аз шамада түсіп жатқан жал төлемдерін жалға беруші жалға берілген актив құнының қайтарымы мен кіріс алу ретінде қарастырады. Қаржыландыратын жалға дүние-мүлік беруден түсетін табысты тану жүйелі негізде жасалады. Қаржыландырылатын жал кезінде жалға беруші  жалға тапсырылатын объектілер құнын баланс есебінен шығарады және жал процентінің бөлігінде көрсетеді.

Жалға алушының бухгалтерлік балансында (қаржыландырылатын жал) жалға алынған дүние-мүлік актив ретінде, ал ең аз шамада төленуге тиісті жал төлемдері – жал басындағы екі бағаның: өткізу бағасы немесе егер ең ах шамадағы жал төлемінің дисконтталған құны өткізу бағасынан төмен болса,  төмен бағасы бойынша міндеттеме ретінде ескеріледі. Жалға алынған активтерге тозуды есептеуді жалға алушы жасайды. Амортизация бойынша шығындар мен сыйақы төлеу жалдың барлық мерзімі бойы әрбір есепті кезеңде танылады.

Материалды емес активтер. 38 «Материалдық емес активтер» ҚЕХС және  28 «Материалдық емес активтер есебі» БЕС сәйкес материалдық емес активтер әкімшілік мақсатта және басқа ұйымдарға жалға беруге, өндірісте және тауарларды (жұмысты, көрсетілген қызметті) өткізуде ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам) қолдануға арналған, заттай формасы жоқ, үлестірілетін ақшалай емес активтер, оларды:

А) анықтауға болады;

Ә) ұйым бақылайды;

Б) қолданудан ұйым болашақта экономикалық пайда алуды күтеді.

Материалдық емес бап материалдық емес актив болып саналады, егер:

А) материалдық актив анықтамаларына сәйкес келсе;

Ә) белгі — өлшемдерге сай келеді және мынадай жағдайда есепте тіркеледі:

— ұйымның осы активке тікелей байланысты болашақта күтілетін экономикалық пайда алу ықтималдығы жоғары болса;

— актив құнын күмәнсіз сеніммен анықтауға болса;

— материалдық емес активтерді тану сәтінде олардың бастапқы құн бойынша бағаланғанында.

Материалдық емес активтердің бастапқы құны оларды сатып алу құнына тең болады, бұған оларды алуға кеткен және қолдануға әзірлейтін жағдайға (сатып алу бағасы, роны толып өтелмейтін салықтар мен алымдар және т.б. шығындар) келтіруге жұмсалған шығындар кіреді.

АЭСА мекемесі материалдық емес актив объектілерін қабылдау-тапсыруды құжатпен рәсімдеу үшін материалдық емес актив түрінің толық атауы, оның ұйымға берілген ай-күні, жылы (ұйымда жасалған ай-күні, жылы), объектінің сипаттамасы, оның құны, амортизация нормасы және басқа қажетті мағлұматтар көрсетілуі тиіс.

Материалды емес актив объектілерін қабылдауды рәсімдегенде акт материалды емес актив объектісінің әрбәр объектісіне бір данадан жасалады. Материалды емес активтердің бірнеше біртектес объектілерін қабылдауды рәсімдейтін жалпы  акт жасауға болады. Акт рәсімделегеннен кейін материалдық емес актив объектісін немесе оны қолдануды жүйелеп баяндайтын құжатттама немесе осы объектіге қатысты ұйымның сондай және тағы басқа мүліктік құқықтарын растайтын құжаттар тіркеліп, ұйымның бухгалтериясына беріледі, оған бас бухгалтер қол қояды және ұйым басшысы немесе соған уәкілетті тұлға бекітеді. Басқа ұйымға материалдық емес активтерді бергенде (сатқанда)  акт екі дана болып жасалады, тапсыратын ұйым және материалдық емес активтер есебі карточкасында тиісті жазба жасалады.

АЭСА мекемесінің пайдалануына трүскен материалдық емес активтердің барлық түрлерінің есебі үшін қолданылады. Материалдық емес актив объектілеріне жатқызу тәртібі мен олардың құралы заңдармен және нормативті актілермен реттеледі.

Бухгалтерияда әрбір объектіге карточка жүргізіледі. Форма кіріске алынуға арналған құжат, материалдық емес активтерді қабылдау-тапсыру және басқа құжаттама негізінде бір дана болып толтырылады. 8 графада бастапқы құжат пен пайдалы қызмет ету мерзіміне негізделіп есептелген мөлшер бойынша ай сайын есептелетін амортизация сомасы көрсетіледі. «Материалды емес актив объектілерінің қысқаша сипаттамасы» бөлігінде тек қана актив объектінің негізгі көрсеткіштері жазылады, ұйымда бар осы объектіге арналған техникалық құжаттама мәліметтерін көшіруге болмайды.

Материалдық емес активтерді мынандай түрлерге бөліп, жіктеуге болады:

• лицензиялық келісімдер – ұйымға үкіметтік органдар немесе муниципалитет беретін және қоғамдық меншікті монополиялық пайдалануға (электр желілері үшін қоғамдық жерді пайдалануға және т.б.) беретін құқықтар;
• бағдарламамен қамтамасыз ету, ол әдетте сатып алынады, не болмаса ұйымның өзі жасайды және сыртқы немесе ішкі мақсаттарға арналады;
• патенттер – заңды түрде танылған және тіркелген айрықша құқықтар. Патент белгілі бір өнім шығаруға, не болмаса арнайы ерекше процесс пен технологияны пайдалануға эксклюзивтік құқық береді;
• ұйымдастыру шығындары (қалдырылған шығындар) – ұйым шеккен шығындар, олардан тек болашақта ғана нәтиже алынады немесе шығындар болашақ кезеңдерге (ұйымның мекен-тұрақты ауыстыруына байланысты шығындар, ұзақ мерзімді алдын-ала төлеу – бірнеше жыл бұрын аванс болып төленетін) сақтандыру;
• гудвилл – ұйымның жағымды сипаттамасына байланысты сатып алушының сауда сәтінде пайда болған құндылығы. Ол сатып алушының бухгалтерлік балансында сатылым мен таза активтердің жеке-жеке нарықтық құн сомасы арасындағы айырма ретінде анықталады. Есеп мақсаттары үшін гудвилл фирманың алған нақты бағасы мен таза активтердің сәйкес теңестірілген әділ нарықтық бағасы арасындағы айырма ретінде қарастырылады. Таза капитал: «капитал минус міндеттемелер» болып анықталады;
• басқадай – (авторлық құқықтар – шығарма, әзірлеме және т.б. авторларға заңмен берілетін қорғау формалары, сауда маркалары немесе тауарлық белгілер – ұйымға, өнімге (көрсетілген қызметке) берілген атаулар, рәміздер немесе сәйкестендіруді білдіретін басқалары); франшизалар – мемлекеттік меншікті пайдалану құқығына ие болу немесе коммуналдық қызмет көрсету және т.б. үшін үкіметтік рогандар береді.

Мемлекеттік емес активтердің амортизациясын есептеу. Материалдық емес активтердің амортизациясы (мүліктің ұсталу, тозу дәрежесіне қарай құнын бірте-бірте төмендету) ұйымның қызмет ету мерзімінен артпайды. Материалдық емес активтердің амортизацияланатын сомасы оның пайдалы қызмет ету мерзімінің бағасына неғұрлым жуық негізді жүйелі түрде бөлінеді.

Матеиралдық емес активтердің амортизациясын есептеу 6 – «Негізгі құрал-жабдықтар есебі» БЕС-нда белгіленген тәсілдер жолымен ашылады, бірақ қолданылатын тәсіл активті қолданудан түскен экономикалық пайданы тұтыну үлгісін көрсетеді. Егер экономикалық пайданы тұтыну үлгісін анықтау мүмкін болмаса, онда тіксызықты есептен шығару тәсілі қолданылады.

Амортизацияланатын құн – «бастапқы құн минус жойылу құны» болып айқындалады.

Жойылу құны нөлге тең есептеледі, егер:

1. Пайдалы қызмет ету мерзімі соңында оны сатып алу туралы үшінші жақтың келісімі болмаса;
2. Мыналарға байланысты материалдық емес активтердің бұл түрі үшін белсенді нарық болмаса:

А) активтердің пайдалы қызмет ету мерзімі соңында мұндай нарықтың болуына

Ә) мүмкіндік, ықтималдық жоқ болса.

Нарық белсенді деп саналады, егер:

• нарықтағы тауарлар біртекті болса (компютерлерлік бағдарламалар нарығы);
• мәмілеге келуге ниетті – сатушылар мен сатып алушыларды қай уақытта да табуға болатын болса;
• сатып алынатын және сатылатын тауарлар халыққа қолайлы, арзан бағаларда болса.

Материалдық емес амортизацияны есептегенде оларды қолдану орнына байланысты мынадай бухгалтерлік жазбалар жасалады: 935 «Материалдық емес активтердің амортизациясы», 811 «Тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін қызметті) өткізу бойынша шығындар», 821 «Жалпы және әкімшілік шығындар» шоттарының дебеті; 111-116 «Материалдық емес активтердің тозуы» шоттарының кредиті.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.5 Міндеттемелер есебі

 

Міндеттеме – бұл бір тұлғаның (борышқор) нақты әрекетпен басқа тұлғаның (кредит беруші) пайдасын көздейтін істі орындау борышы немесе міндеті. Борышқордың нақты әрекетіне мыналар жатады: мүлікті беру, жұмысты орындау, ақша төлеу және басқалар, әйтпесе белгілі бір әрекеттен тартыну (бас тарту), ал кредит беруші борышқорынан өз міндетін орындауын талап етуге құқылы,

Міндеттеме — өткен кезең оқиғасынан пайда болған ұйымның берешегі. Бұл берешекті реттеу (жою) экономикалық пайдасы мол ресурстар (ақшалай қаражат) ағынына әкеп соғады.

Міндеттеме сомасы болашақтағы барлық ақшалай төлемдердің ағымдағы құны ретінде өлшенеді.

Міндеттемелерді реттеу мынадай тәсілдермен іс жүзіне асырылады:

• ақшалай қаражатпен төлеу;
• активтерді табыстау;
• қызмет ұсыну;
• міндеттемені басқа міндеттемемен ауыстыру;
• міндеттемені капиталға аудару.

Міндеттеме ағымдық (қысқа мерзімдік кредиттік берешек. Ол операциялық кезеңдерде немесе есептелетін күннен 12 айдың ішінде өтеледі) және ұзақ мерзімді (төлеу мерзімі бір жылдан көп) болып жіктеледі.

Корпоративтік табыс салығы, ҚҚС, жеке табыс салығы және т.б. салықтар бойынша бюджетпен сеп айырысу есебі.

Корпоративтік табыс салығы бойынша бюджетпен есеп айырысу 631 «Төлеуге жататын ағымдағы табыс салығы» деген пассивтік шотында жүреді.

Корпоративтік табыс салығының салық салынатын негізгі объектісі салық салынатын табысы болып табылады, оның деңгейі жылдық табыс жиынтығы мен шегерімнің арасындағы айырмасы арқылы анықтайды.

 

Салық                      =    Жылдық табыс    — Шегерімдер

салынатын табыс           жиынтығы

 

Жылдық трабыс жиынтығына: жөнелтілген өнімдер, атқарылған жұмыстар, көрсетілген қызметтер және басқа да операциялар үшін, салық төлеушінің алуына жататын ақшалай немесе басқа қаражаттар, өзара есеп айырысу ретінде үшнші тұлғаларға жіберілген, тікелей не жанама түрінде шығындарды өтеуге жіберілген қаражаттар кіреді.

Салық төлеушілер жылдық табысының жиынтығынан мыналарды шығарып тастау керек:

• дивиденттер, ҚР заңды тұлға резиденттерінен алынған бұрындары төлем көзінен ұсталғандары;
• ұйымның меншігіндегі акциясының құны, олардың номиналдық құнынан артқан деңгейі, яғни эмитенттердің орналастыру кезінде және меншікті акциясын сатқан кезінде алынған табыстары;
• мемлекеттік бағалы қағаздарды сатқаннан түскен табыстары;
• әртүрлі апатты төтенше жағдайына душар болған жағдайда, гуманитарлық көмек ретінде алынған мүліктердің құны, егер де олар арналымы бойынша пайдаланылса;
• мемлекеттік мекемелерден тегін негізде алынған негізгі құралдардың құны;
• зейнетақыны қамтамасыз ету туралы ҚР заңына сәйкес алынған инвестициондық табыстары.

Жылдық табыс жиынтығынан келесі шегерімдер жасалынады:

-қызмет бабындағы іссапарлар кезіндегі және өкілдік шығыстар бойынша өтемдер сомаларын шегеру;

-сыйақы бойынша шегерімдер;

-төлеген күмәндіміндеттемелер бойынша шегерімдер;

-күмәнді талаптар бойынша шегерімдер;

-ғылыми-зерттеу және ғылыми-техникалық жұмыстарға жұмсалатын шығыстар бойынша шегерімдер;

-сақтандыру сыйақылары бойынша шығыстарды шегеру;

-әлеуметтік төлемдерге және оқытуға жұмсалған  шығыстарды шегеру;

-табиғи ресурстарды геологиялық зерттеуге және оларды өндіруге әзірлік жұмыстарына жұмсалған шығыстар бойынша шегерімдер және жер қойнауын пайдаланушылардың басқа да шегерімдері;

-теріс бағамдық айырма сомасының оң бағамдық айырма сомасынан асып кетуінен шегерім;

-салықтар шегерімі;

-тіркелген активтер бойынша шегерімдер;

-жөндетуге жұмсалатын шығыстар бойынша шегерімдер;

-ұзақ мерзімді келісім-шарттар бойынша шегерімдер.

Қосылған құн салығы. Бұл өндіріс процесіне және тауардың (жұмыстың, қызметтердің) айналысына қосылған, сату айналысына салынатын құн бөлігінің бюджетке аударылатын ҚҚС болып табылады, сондай-ақ ҚР аумағына тауарларды импорттау кезінде жасалатын аударымдар. Бюджетке төлеуге жататын ҚҚС тауар айналымына қосылған құннан, орындалған жұмыстан, көрсетілген қызметтен ұсынылады.

ҚҚС объектілері болып салық салынатын айналым және салық салынатын импорт болып табылады.

ҚҚС салынатын салықтың мөлшерлілігі салық салынатын айналымның 14 пайызын құрайды.Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге жататын ҚҚС сомасы сатылған тауарға есептелген ҚҚС сомасы мен алынған тауарлар үшін төлеуге жататын ҚҚС сомасының арасындағы айырмасынан шығады.

 

 

 

 

 

2.6 Еңбекақы және оның төлемінің есебі

 

Еңбек және еңбекақы есебі – жұмысшылар санының өзгеруі, жұмыс уақытының шығындары, жұмысшылар категориясы, өндірістік шығын сияқты мағлұматтар түгел қамтылатын дәл әрі оперативтік деректерді талап ететін аса маңызды да күрделі жұмыстардың бірі болып табылады.

Қызметкерлермен еңбекақысының төлемі бойынша есеп айырысу есебі 681 “Қызметкерлермен еңбекақысы бойынша есеп айырысу” (3350) шотында жүргізіледі. Бұл пассивтік шот.

Басшылықтағы тұлғалармен есеп айырысу үшін  682 “Басшылықтағы тұлғалардың қарызы”  шоты арналған. Басшылықтағы адамдарға есптелген еңбек төлемінің сомаларына 821  -шоты дебеттеледі де, 682  шоты кредиттеледі, ал оны төлеген кезде 682 шоты дебеттеліп, 451  шоты кредиттеледі.

Ұйымның  қызметкерлеріне есптелген еңбекақыны тарату. 681-шотының кредитінен, басқа шоттардың дебетіне жатқызылған сомасы есеп объектілеріне, тапсырыстарына сәйкес баптарына жазылуы керек, яғни талдамалық есеп талап етіледі. Бұл мақсаттар үшін “Жалақыны тарату” деп аталатын әзірлік кестесін пайдаланады, оған жазбаларды бастапқы құжаттардан түсіреді.

Қызметкерлер тобы мына категорияларға бөлінеді: басшылар, мамандар және басқа да қызметкерлер тобына жататындар.

          АЭСА мекемесі еңбекақы жүйесін дербес таңдайды. Ұйымдардағы еңбекақы жүйесі ұжымдық келісімшартпен немесе жұмыс берушінің актісімен анықталады.

          Жұмысшылардың еңбегі мерзімдік еңбекақымен, кесімді еңбекақымен немесе басқа еңбекақы жүйелері бойынша төленеді. Төлем жеке және ұжымдық еңбектің нәтижелері үшін берілуі мүмкін.

          Еңбекақының негізгі екі түрі бар:

• Мерзімді (негізі — жұмыстың бір сағатына қойылатын тарифтік

мөлшерлеме немесе қызметақы және жұмыс істелген уақыт);

• Кесімді (негізі — жұмыс көлемі және оның орындалған бірліктерін

бағалау).

         Нарықтық экономика жағдайында алынған табыс немесе пайда проценттеріндегі түпкілікті нәтиже бойынша еңбекақының дәстүрлі емес формасы кең тарап отыр.

          Мерзімдік еңбекақы тарифтік мөлшерлеме бойынша немесе жұмыс істелген уақыт үшін төленеді. Мерзімдік ақы мынадай жағдайларда төленеді:

• Жұмысшы өнім шығарылымын арттыруға тікелей ықпал ете

алмағанда;

• Кесімді бағалауды анықтауға қажетті өнімділіктің толық көрсеткіші

болмағанда;

• Жұмыс уақытын пайдалануға қатаң бақылау ұйымдастырылып,

жасалынған жұмыс уақытына нақты қатаң бақылау жүргізілгенде;

• Жұмысшыларды дұрыс тарифтендіргенде, яғни разряды бар

жұмысшының орындаған жұмысы біліктілігіне сәйкес келгенде;

• Қызметкерлердің еңбекақысы үшін;

          Еңбекақының мерзімдік еңбекақы формасында екі төлем жүйесі бар: мерзімдік-жай және мерзімдік сыйақы.

          Мерзімдік-жай ақы тарифтік мөлшерлемені немесе қызметкердің қызметақысын және жасалған жұмыс уақытының санын қолдану арқылы анықталады. Тәжірибеде бұл еңбекақыны есептеудің 3 тәсілі пайдаланылады: сағаттық, бір күндік, бір айлық.

      Еңбекке мерзімдік сыйақы жұмыс жасалынған уақытының еңбекақысына қоса жұмыстың нәтижесіне қарай шаруашылық етуші ұйым әзірлеген сыйақы жүйесіне сәйкес сыйақы төлеуді қарастырады.

      Кесімді ақы өнімділігі есептеуге келетін қызметкерлерге беріледі. Еңбекақының кесімді ақы формасы мынадай жүйелерге бөлінеді: тікелей кесімді ақы, үдемелі кесімді ақы, кесімді сыйақы, жанама кесімді ақы,  көтеріңкі кесімді ақы.

      Тікелей кесімді ақыда жалақы көлемі тек шығарылған бұйымдардың санына және бұйым бірлігінің белгіленген бағалауына байланысты анықталады.

       Үдемелі кесімді ақы белгіленген нормадан тыс өндірген өнімі үшін кесімділікті – жұмысшыларды көтермелеуде қарастырады. Нормадан тыс жасалған өнім үшін жұмысшыға тікелей кесімді бағалау бойынша еңбекақысын есептейді, ал нормадан тыс – үдемелі өсетін баға бойынша, бірақ екі мәрте кесімді бағалаудан аспауы керек.

       Кесімді сыйақыда жұмысшының кесімді еңбекақы сомасына қоса қол жеткізген сандық және сапалық көрсеткіштеріне сыйақы есептеледі.

        Еңбекке жанама кесімді ақы жүйесінде жабдықта және жұмыс орнында қызмет ететін көмекші және басқа жұмысшыларға негізгі жұмысшылар өндіретін өнім есебінен жанама кесімді бағалау бойынша еңбекақы есептеледі.

 Кесімді ақы сияқты мерзімдік ақы жеке және ұжымдық негізінде іс жүзіне асырылады.

Жұмысшылар мен қызметкерлердің құрамы және жұмыс уақытын пайдалану есебі

“Қазақстан Республикасы Еңбек туралы” Заңының 45-бабына сәйкес қызметкер және еңбек келісімшартындағы еңбек міндеттерін орындайтын уақыт және жұмыс уақыты деп саналады. Жұмыс уақытының қалыпты ұзақтығы аптасына 40 сағаттан аспауы керек.

  Барлық категориядағы жұмыс істеушілердің  жұмыс уақытын пайдалану есебі жұмысшылар мен қызметкерлердің белгіленген жұмыс режимін қадағалауға, атқарылған жұмыс уақыты туралы ақпаратты алуға, еңбекақылық есеп айырысу, сондай-ақ еңбек бойынша стастистикалық есепті жасауға арналған «Жұмыс уақытының есеп табелінде» (Т-13 формасы) жазылады.

АЭСА мекемесінде еңбектің саны мен сапасы ескерілетін мерзімдік – сыйақылық еңбекақы жүйесі кеңінен тараған. Бұл жүйені қолдану барысында жұмысшының жауапкершілігі мен жеке материалдық мүдделігі артады. Жұмысшыға сыйақы уақытты үнемдегені үшін, жұмысшылардың және жабдықтардың жұмыс істемей бос тұрып қалғанын азайтқаны және жойғаны үшін, машиналарды, агрегаттарды, цехтарды апатқа ұрындырмағаны үшін, материалдарды үнемдегені үшін беріледі. Сый мен сыйақы көлемі кәсіпорындарда әзірленген сыйақы беру туралы  ережемен анықталады.

         Сондай-ақ,  бұл жүйеде жұмысшыларға нақты істеген уақыты үшін жай мерзімдік еңбекақы төленеді. Алайда, жұмысшыларға нақты істеген уақыттары үшін есептелетін еңбекақыларына процентінде белгіленетін қосымша сыйақы беріледі.

“Сыйақы туралы ережені” ұйым дербес әзірлейді. Егер материалдарды үнемдеу барлық бөлімдер бойынша тұтас анықталса, онда сыйақының жалпы сомасы мерзімдік еңбекақыға сәйкес жұмысшыларға таратылады. Мерзімдік сыйақы тұтас кәсіпорын мен бөлімдердің жалпы, сандық жұмыс көрсеткіштері үшін есептеледі. Сыйақы көлемі ұйым мен бөлімдер бойынша тұтас белгіленеді. Ал, сыйлық нақты мерзімдік еңбекақы бойынша есептеледі.

Өнеркәсіптегі өнім сапасын бақылау тәсіліне, ұймдыастыру мен еңбекақы жүйесіне, өндіріс сипатына қарай мынадай бастапқы есеп құжаттарының формалары қолданылады: кесімді еңбекақылы жұмысқа жүктелім (наряд), бағыттық құжат (картасы), ауысым (смена) үшін жұмысқа қабылдау және өнімділік туралы рапорт, өнімділік есебінің тізімдемесі (ведомость), мерзімдік еңбекақыдағылар мен басқалардың орындаған жұмыстары мен нормаланған тапсырмасын қабылдау туралы акт.

Түнгі уақыттағы жұмыс және оның еңбекақысы.

“Қазақстан Республикасы Еңбек туралы” Заңының 48,73-баптарына сәйкес сағат 22-ден сағат таңғы 6-ға дейінгі уақыт түнгі уақыт болып табылады. Аяғы ауыр әйелдер түнгі уақыттағы жұмысқа тек олардың келісімімен ғана жіберіледі.

Түнгі уақыттағы жұмысқа он сегіз жастан кіші тұлғалар және медициналық анықтамасында түнгі уақытта жұмыс істеуге тыйым салынған кейбір тұлғалар жіберілмейді.

 Түнгі жұмыс уақытындағы әр сағат үшін бір жарым (полуторном) мөлшерден кем төленбеуі керек.

Жұмыс уақытының есеп табелінде түнгі уақыт бір айдағы қорытынды сандармен тіркеледі. Түнгі уақыттағы барлық жұмыс кәсіпорында бекітілген бастапқы құжаттармен рәсімделеді және ұйымның ұжымдық келісімшартында бекітілген жоғары мөлшерде төленеді, ол заңда қарастырылған мөлшерден төмен болмауы керек.

Демалыс пен мереке күндеріндегі жұмыс және оның еңбекақысы.

Ұйымдарда демалыс күндерінде өндірістік-техникалық жағдайларға немесе халықты ұдайы қамтамасыз ету қажеттілігіне, сондай-ақ ұйымдағы үзіліссіз өндіруге қарай жұмысты тоқтату мүмкін болмауына байланысты, демалыс күндері аптаның әрбір күнлерінде әр жұмысшылар тобына жұмыс беруші бекіткен ауысым кестесіне сәйкес кезекпен беріледі.

Қазақстан Республикасына белгіленген мереке күндерінде өндірістік-техникалық себептерге байланысты жұмысты тоқтатпайтын ұйымдарды немесе халықты ұдайы қамтамасыз ету қажеттілігіне орай жұмысын тоқтатпайтын  ұйымдарды қоспағада жұмыс істелінбейді.

“Қазақстан Республикасы Еңбек туралы” Заңының 73-бабына сәйкес мереке және демалыс күндерінде істелген жұмыстың еңбекақысы әдеттегі жұмыс күнінің  еңбекақысы мөлшерінен екі есе жоғары болуы керек.

Мереке күндеріндегі еңбекақы барлық қызметкерлерге мереке күндерінде істеген сағаттарына қарай төленеді. Жұмыс ауысым сағаты (часть рабочей смены) мереке күндеріне дәл келсе, мереке күндерінде істелінген сағаттарға екі есе мөлшерде төленеді (0-ден 24-сағатқа дейін).

Қосымша және орташа жалақы бойынша есепті ұйымдастыру

Қосымша жалақы – бұл еңбек заңына сәйкес жұмыс істелмеген уақыт үшін қызметкерлерге есептелетін жалақы.

Қосымша жалақы құрамына мыналар кіреді:

• негізгі және қосымша демалыс уақыттарының төлемақысы;
• пайдаланылмаған демалыс үшін өтемақылар;
• мемлекеттік және қоғамдық міндеттерді орындауға кеткен жұмыс уқытының төлемақысы;
• қызметтен босату жәрдемақысы;
• уақытша еңбекке қаблетсіздігі бойынша жәрдемақы.

Орташа жалақы – бұл белгілі бір мерзімдегі қызметкерлердің еңбекақысының орташа көлемі.

АЭСА мекемесі еңбекақы бойынша есеп айырысуды мына құжаттармен жүргізеді: еңбекақы беру үшін бір мезгілде пайдаланатын есеп айырысу — төлем тізімдемесі және жекелеген төлем тізімдемелері; әр жұмысшыға жасалатын еңбекақының арнайы есеп айырысу; жыл бойына пайдаланылатын кітапшаға айналдырылған есеп айырысу тізімдемесі.

 

2.7 Меншікті капитал есебі

 

Жарғылық капиталдың есебі

Ұйымның жарғылық капиталы қызметті бастауды қамтамасыз ету үшін жаңадан құрылған ұйымның жасаған қаражаттарының сомасы болып саналады.

Ол акцияларды орналастырудың немесе сатудың, жеке капиталын салудың, мемлекеттің қаражаттарының, материалдық емес активтердің және басқа да мүліктердің немесе мүліктік құқықтарының есебінен құрылады. Сонымен қоса, жарғлық капитал жаңадан құрылған заңды тұлғалар өз қызметін бастау үшін бастапқы материалдық базасы болып та табылады, ол құрылтайшылардың (акционерлердің, қатысушылардың) қатысу үлесін және кепілдік сипатын анықтайды.

АЭСА мекемесінің жарғылық капиталына салынатын салымдары ақша да, бағалы қағаздар да, мүлік те, мүліктік құқық та және басқа да мүліктер болуы  мүмкін.

Құрылтайшылардың жарғылық капиталына натуралды нысанда салынатын салымдары немесе барлық құрылтайшылардың келісімі бойынша немесе барлық құрылтайшылардың жалпы жиналысының шешімі бойынша мүліктік құқығы ақшалай нысанды бағаланады. Осындай салымдардың құнының сомасы жиырма мың айлық есептік көрсеткіштен асып түсуі керек, бірақ сол бағалауды тәуелсіз эксперт қуаттауы керек. 

Жарияланған жарғылық капиталының минималды көлемі ашық акционерлік қоғам үшін –бес мың минималды есептік көрсеткішін, ал жабық қоғам үшін –жүз мың минималды есептік көрсеткішін құрайды.

Қоғам акциялары жай және айрықша болып келеді.

Заңға сәйкес акциялар акционерлердің келесі құқтарын қанағаттандырады:

— дивиденттер алуын;

• қоғамды басқаруына қатысуын;
• қоғам жойылғаннан кейін одан қалған мүлікті бөлісуге қатыса алатындығын.

Капитал қозғалысы бойынша болатын операциялар есебі

  Капиталдың қозғалысы бойынша операциялардың дұрыс көрсетілуінің маңыздылығы әрбір кәсіпорын үшін зор болып саналады. Төменде капиталдың қозғалысы бойынша тиісті операциялар көрсетілген.

  Төленбеген капиталдың есебі. Төленбеген апиталдың есебін жүргізу үшін 511-ші “Төленбеген капитал” шотын пайдаланады. Бұл шотта заңды және жеке тұлғалардың шаруашылық серіктестіктің жарғылық қорына қосқан үлестері бойынша қарыздарының сомасы туралы ақпарат жинақталады.

511 “Төленбеген капитал” шоты шоттардың Бас жоспарында, “Меншік капиталы”  ретінде саналса да, яғни баланстың пассивтік шоттарының қатарында болса да, ол өзінің табиғаты бойынша активтік шот болып табылады.

 

 

 

2.8 Инвестициялардың есебі

 

Инвестициялар деп өнеркәсіптің, құрылыстың, ауыл шаруашылығының және экономиканың басқа да салаларының ұйымдарында капитал түрінде салынып, жұмсалынатын шығындардың жиынтығын айтамыз. Инвестициялық  қызметтің мақсаты-түпкі нәтижесинде де кәсіпкерликтен табыс немесе процент алу болып табылады.

Инвестиция өзінің арналымы немесе алынған мақсаты бойынша:қаржылық және нақты болып бөлинеді.

Нақты инвестициялар-бұл кәсіпорының негізгі капиталын және материалдық-өндірістік қорын өсіруге салынатын салымдар.

Қаржылық инвестициялар-бұл субьектінің табыс алу мақсатында пайдаланылатын активі (мысалға, пайыздар, роялтилер, дивиденттер және жалға ақысы), инвестицияланған капиталдың өсімі немесе алынатын басқа да олжалар.

АЭСА мекемесі басқа ұйым пакет акциясын, қатысу үлесін алу арқылы қаржылық салымдарын жүзеге асыруы мүмкін. Салынған қаржылық салымдардың деңгейіне байланысты олар: не бақылаушы, не қаржылық немесе субьектінің басқа да саясатына едәуір әсер ететін болып белгіленеді.

Егер де инвестордың қатысу үлесі 50% және одан да көп болса немесе 50% және одан да көп дауыс беру құқы бар акциясы болса, онда ол қаржыландырылатын обьект бойынша бақылануда болатын және еншілес серіктестігі болып табылады.

Егер де инвестордың қатысу үлесі 20%-тен астам болса, бірақ оның дауыс беруге құқы бар акциясы 50%-тен аспаса, онда ол қаржыландырылатын обьекті бойынша оның едәуір әсер етуінде болатын және тәуелді серіктестік болып табылады.

Егер де инвестордың қатысу үлесі 20% акциясынан аспаса, онда ол бірлесіп бақыланатын заңды тұлға болып табылады.

Инвестицияның  есебі 14 «Инвестициялар» бөлімшесінің шоттарында жүргізіледі, оның құрамына мынандай синтеткалық шоттар кіреді: 141 «Еншілес серіктестіктерге салынған инвестициялар», 142 «Тәуелді серіктестіктерге салынған инвестициялар», 143 «Бірлесіп-бақыланатын заңды тұлғаларға салынған инвестициялар», 144 «Басқа инвестициялар».

Бұл бөлімнің шоттары еншілес, тәуелді серіктестіктер мен бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың акциялары мен жарналарындағы инвестициялардың нақты бары мен қозғалысы туралы мәліметті талдап қорытындылауға бағытталған.

Тәуелді шаруашылық серіктестіктердің инвестициялық есебі. Тәуелді серіктестік инвесторлардың едәуір ықпал етуінде болады және ол еншілес шаруашылық серіктестігі де, бірлесіп бақыланатын заңды тұлғасы да бола алмайды. Субьектінің қызметіне инвестор едәуір ықпал етеді, оның тек 20%-тен астам ғана дауыс беруші акциясы болса да. Тәуелді серіктестіктер өз инвестициясын жүзеге асыру үшін мына екі әдістің бірін пайдаланылады:

-үлестік қатысу әдісі,

-құндық әдіс,

Үлестік қатысу әдісі-инвестицияларды иеленген мезетте сатып алу құнымен көрсетіп, кейінірек тәуелді шаруашылық серіктестіктерінің таза активтеріндегі өзгерістерде инвестордың үлесі мойындалуына байланысты олардың құнының өсуін (кемуін) есепке алу әдсі.Тәуелді шаруашылық серіктестігінің таза кірісінде (шы5ысында) инвестор үлесінің  өзгеруі қаржылық-шаруашылық қызмет туралы есептегі табысқа жатқызылады.

Құндық әдіс- инвестицияны алу кезінде сатып алу құны бойынша көрсетілетін есептік әдіс. Инвестордың қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есепте инвестиция табысы тәуелді шаруашылық серіктестігінің жинақталған жалпы таза табысың сомасынан тиісті дивиденттердің  молшері алынғаннан кейін мойындалады.

Еншілес шаруашылық серіктестіктің инвестициясының есебі. Еншілес шаруашылық серіктестік-негізгі серіктестіктің  бақылауында болатын  серіктестік. Бұндай бақылау қаржыландыратын обьектінің 50% астам акциясын тікелей немесе жанама емденсе жүзеге асуы мүмкін. Еншілес серіктестіктің көрсеткіштері негізгі серіктестіктің  қаржылық есеп беруінде, біріктірілген есеп беруінде көрсетіледі, бірақ онда қабылданған  есептік  саясаты ескеріледі, сондықтан олар мына екі әдістің бірін пайдалануы мүмкін:

-үлестік қатысу әдісі,

-ұзақ мерзімді инвестицияны есептеу әдісі.

Негізгі серіктестік өзінің еншілес серіктестігіне инвестициясын бөліп, біріктірілген  қаржылық есеп беруін жасайды, ол кезде барлық жергілікті және шетелдік  еншілес серіктестіктерді өзіне енгізеді.

Бірлесіп бақыланатын шаруашылық  серіктестіктің  инвестициясының есебі. Бірлесіп бақыланатын шаруашылық серіктестіктің инвестициясын жүзеге асыру-бірлесіп жасайтын қызметтің  бір нысаны, онда бірлескен бақылау қызметін бекіткен  кезде әрбір қатысушы шаруашылық серіктестікте  өзінің қатысу үлесі бойынша топшылаған келісім-шартын жасайды.

Бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалар активтерді бірігіп алады, жасалған шығындарды  таниды және алынған табысты анықтайды. Осылардың әрқайсысы өз атынан мәмле жасай алады, өз қызметін қаржыландыру ұшін капиталдарды тарта алады. Бұл кезде бірлескен қызметке  қатысушылардың әрқайсысы қызмет нәтижесінде алынған олжадан өз үлесін алуға құқылы.

401 «Акциялар» шотында ұйымның, басқа да мекеменің, банктердің және т.б.-дың акцияларын алуға жұмсалған сомалары есептелінеді. Акция-акционерлік қоғамның капиталына белгілі бір соманың салынғанын куәландыратын және ол оның иесіне дивиденттер түріндегі табыстың бір бөлігін алу құқын беретін бағалы қағаз.

Акцияны алған кезде 401 «Акциялар» шотының дебеті бойынша және төмендегі шоттардың кредиті бойынша шоттардың корреспонденциясы жасалынады: сатып алынған акцияларды сатып алу құнына-671 «Жабдықтаушылар және мердігерлермен есеп айырысулар», 687 «Басқа кредиторлық қарыз және төлемдер», 641 «Еншілес серіктестіктерге қарыз»т.б.

Акцияларды сатқан жағдайда және басқа да жағдайда олар есептен шығарылса, онда акцияның  баланстық  құнына 843 «Бағалы қағаздарды сатумен байланысты шығыстары» деген шоты дебиттеледі де, және 401 «Акция» кредиттеледі.

Облигация деп- ұстаушысына өз процент түрінде тұрақты табыс беретін бағалы қағаздардың  бір түрі. Облигациясы барлар эмитенттің (акционерлік қоғам, мемлекеттік муниципалды органдар және басқалар) облигацияны шығарушының  кредиторы болып табылады. Облигация-жалған капиталдың  бір түрі. Облигацияның акциядан айырмашылығы: оның ұстаушысы акционерлік қоғамның мүшесі бола алмайды және оның дауыс беруге де құқысы жоқ.

Облигациямен байланысты операциялардың есебі 402 «Облигация» шотында жүреді. 402 «Облигациялар» шотында мемлекеттік және жергілікті займдардың проценттік облигацияларына салынған  қаржылық инвестициялардың  нақты бары мен қозғалысы және осындай құнды қағаздар сатып алу құнымен есептелінеді.

Опцион-опциондық контрактінің нәтижесі болып табылатын  бағалы қағаз, соған сәйкес қатысушылардың бірі  біршама уақыт өткен соң бағалы қағаздарды  алдын-ала ескерілген бағасы  бойынша алуын немесе сатуына құқығы бар қатысушыны айтады, ал екнші  қатысушы болса, ақшалай сыйақы алу үшін  қажет болған  жағдайда бағалы қағаздарды белгілі бір келісілген бағасы бойынша сатуға немесе сатып алуға құқысы бар.

Варрант-бұл негізгі бағалы қағаздарды шығарумен қатар (корпоративтік артықшылығы бар акциялар, облигациялар) көрсетілген қор құндылықтарын сатып алуға қызығушылық тудыру үшін пайда болатын бағалы қағаздар. Варрант оның иесіне белгілі бір уақыт ішінде алдын ала белгіленген баға бойынша сатып алынған бағалы қағаздарға берілген құқық. Варрантиесі –оның сатып алушысы.

Фьючерлік контракт-мәмле жасау кезінде белгілі бір уақыт мерзімі ішінде белгіленген бағалар бойынша уағда етілген құндылықтар көлемін жеткізіп беру туралы келісім жасалған құнды қағаздар. Фьючерлік контракттар  бойынша есеп айырысу әрбір қатысушыға міндеттемелерінің орындалуына кепілдік беретін сомалар келіп түсетін биржалық есеп айырысу (клиринктік)палатасы арқылы жузеге асырылады.

Ұзақ мерзімді қаржылық инвестиция туралы шешім қабылдау процесі ең қиын, әрі қайшылық туғызатын қаржылық мәселелер болып табылады. Инвестор әрқашан да ұзақ мерзімді инвестицияға қаражатын сала отырып бүгінгі ақша қаражатынан бас тартып, болашақта табыс алуды көздейді. Бірақ ондай болжамды тек қана инвестициялық жоба беру мүмкін. Сол ұзақ мерзімді инвестицияның тиімділігін анықтау үшін, ен көп тараған талдаудың әдісін пайдаланылады:

-инвестициялық табыстын орташа нормасы,

-өтеушілік,

-табыстың ішкі нормасы,

-таза ағымдағы құны.

1.Инвестициялық табыстың орташа нормасының әдісімен ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияның бағаланған кезде ұйымның белгілі бір уақыт кезеңіндегі салық салынғаннан кейінгі орташа жылдық табыстан болған ауытқудан есептелінеді, демек ол жобадағы инвестицияның орташа деңгейі мен жүзеге асырылған қаржылық инвестицияның арасынан алынады. Инвестициялық  табыстың орташа нормасы инвестицияның не өсуіне, не азаюына әкеледі, яғни азайған кезде олардың қайта бағалауға тура келеді, демек оның әділ құнын қалпына келтіру керек.

2.Инвестицияның өтеушілік мерзімін есептеу әдісі негізінен инвестицияның бастапқы салынған сомасын жабу үшін қажет, өтеушілік мерзімін анықтау, демек жобаны іске асырудан түсетін ақшалай түсімдер сомасын, оның  бастапқы инвестиция сомасына теқ болғанға дейін созылады және де ол  инвестицияланған қаражаттың табыстарының есебінен қайтарылады. Өтеушілік кезеңін есептеу әдісі жобаның тәуекелдігі жөніндегі мәселеге алдын ала жауап береді.

3.Ұйымның ішкі табыстар нормасы өзінің физикалық мәні бойынша тек инвестициялардан алынатын пайыздық мөлшерлемесін қалыптастырады және сол бойынша инвестициялық жобаны қаржыландыру үшін несие алуына болатындығын көрсетеді. Бұл нормалық пайыздың мөлшерлемесі тек жобаны жүзеге асыру кезінде одан алынатын барлық ақшалай түсетін қаражаттарының дисконтталған құны сол жобаның дисконтталған  шығын құнымен  тең болса ғана қабылданады..

4.Таза ағымдағы құн-бұл ұзақ мерзімді инвестицияның тиімдділігін анықтау мақсатында ақша ағындарын дисконттаудың әдсі. Таза ағымдағы құн келіп түскен ақшы ағыны мен шыққан ақшы ағымының арасындағы айырмасына тең.

Қысқа мерзімді инвестициялардың ағымдағы құнын анықтау. Әрбір ұйым ағымдағы (нарықтық) құн бойынша қысқа мерзімді қаржылық инвестицияларды есепке алуға құқылы. Бұл кезде, есеп саясаты нарық жағдайының өзгерісіне тәуелді етіп, нарық құнының кезеңдік өзгермесімен бірге қарастырылады.Егер ұйым иелігіндегі алынған қаржылық инвестициялары листнктік биржанын қорына енгізілген болса, онда олардың құнын кез келген кезде анықтау қиынға соқпайды. Керісінше жағдайда, қаржылық инвестициялар қор биржасында түзетіліп жазылмаса, онда нарықтық құнына белгілі есептеулерді жүргізе отырып, иеленген қаржылық инвестициялардың табыстылығына байланысты анықтауға болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.9 Өндіріс шығындарының есебі

 

Ұйымдар — түрлі өндірістерден және шаруашылықтардан (негізгі, көмекші, қосымша, қосалқы және эксперименттік) түратын күрделі механизм.

Ұйымның жекелеген өндірістік буындары бойынша жоспарлау және шығындарды есепке алу мақсатында өндірілетін өнімнің атқаратын қызметіне қарай барлық өндірістер негізгі жэне қосымша өндірістер болып екіге белінеді.

Негізгі ондіріске кәсіпорын шығаратын өнімдер, сондай-ақ өнімді сатуға және зауыт ішінде тұтынуға (желілік, үсталық, престеу — машина жасау зауыттарында) арналған шалафабрикаттарды дайындайтын ондірістер жатады.

Көмекші өндіріс негізгі өндірістің енімін әзірлеуге қатыспайды, бірақ өнім ондіруге, қызмет корсетуге, жұмыс жасауға тікелей ықпал етеді (жөндеу-механикалық және аспаптық цехтар, электр-көліктік, сумен жабдықтау және т.б.).

Өндірістік есепті дұрыс үйымдастырдың кез-келген ұйым үшін маңызы зор.

Өндірістің бухгалтерлік есебін үйымдастыру көбіне өндірістің тұрпатына (типіне) байланысты болады. Өндіріс жеке-дара, сериялық және жаппай өндіріс болып үш топка (тұрпатқа) болінеді.

Жеке-дара (жекелеген) өндіріс — өнім жекелеген даналарымен немесе қайталанып отыратын шағын тапсырыстарымен дайындалатын өндіріс. Жеке-дара өндірісте, әдетте, шығындарды есепке алу үшін және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін тапсырыстық әдіс қолданылады, бүл орайда шығындар әрбір бұйым (тапсырыс) бойынша есепке алынады.

Сериялық өдіріс біркелкі бүйымдарды дайындап шығарудың оқтын-оқтын қайталанып отыруымен сипатталады. Сериялардың көлеміне қарай өндірістер мынадай үш түрге бөлінеді: ірі сериялық өндіріс (өнім жыл бойы үздіксіз дайындалады), сериялық (мамандану анағұрлым тар, ал ондірістік желілер мен цехтар бойынша және технологиялық жағынан мамандырылған), ұсақ сериялық өндіріс (жекелеген өндірістен үсақ сериямен онім шығаруға арналған).

Сериялық өндірісте шығынды есепке алудың және өнімнің озіндік кұнын калькуляциялаудың нормативтік немесе қайта жасау әдістерін қолданады.

Жаппай өндіріс — ұзақ уақыт бойы бірдей өнімді үздіксіз шығаратын ондіріс тұрпаты (типі). Шығарылатын өнімдердің ассортименті (түрлері) көп болмағанымен олардың шығарылатын молшері айтарлықтай кеп болуы мүмкін, белгілі бір салаға ыңғайланған жабдықтардың жоғары деңгейі жөне өндірістің жүмыс ырғағыньң жоғары болуы өндірістің осы түрпатына тән белгілер болып табылады. Бүл арада әдеттегідей өнімнің және оның негізгі элементтерінің өзіндік қүнын есепке алудың және калькуляциялаудың нормативтік әдісі крлданылады.

Өндірісті үйымдастыру типі (түрпаты) тек шығындарды есепке алуға және өнімнің өзіндік қүнын калькуляциялауға ғана әсер етіп қоймайды, сонымен бірге бастапқы есепті ұйымдастыруға, талдамалық есепке да әсер етеді. Мәселен, ірі сериялық және жаппай өндірістерде шығарылатын өнім мен жалақы ауысым (смена) ішінде өндірілген өнім рапорттарына, ал жеке-дара және ұсақ сериялық өндірістерде — жасалған жұмыстар нарядтарымен үйлесімде көбіне маршруттық парақтарына жазылады.

Кез келген өнімді өндіру, жұмыстарды атқару және қызметті көрсету белгілі бір шығындармен байланысты, ондай есеп мынаны қамтамасыз етуі керек: жалпы өнім көлемін, әрбір өнім түрлерінің нақты өзіндік құнын есептеу (калькуляциялау), қызметті көрсету, жұмысты орындау, өндірілген өнімнің нақты шығысын толық, дер кезінде жөне шынайы көрсету, сондай-ақ жалпы бизнесті үйымдастыру және басқарушылық шешімді қабылдау мен жоспарлау үшін ақпаратгарды жинау және бақылауды көздейді.

Шешімді қабылдау үшін ақпаратгарды жинаған кезде белгілі бір шешім типтерін қабылдау үшін белгілі бір шығын түрлері маңызды болуы, ал кейбіреулері үшін сол шығындар ескерілмеуі мүмкін. Шын мәнінде, өндірістік шығындар көптеген белгілері бойынша жіктелуі мүмкін:

— шығындардың туындайтын орындары (өндірістер, цехтар, учаскелер) бойынша; өндіріс тізбесі (соның ішінде өндеуі) бойынша, ал олар шығындарды есепке алу мен жоспарлау кезінде ұйымның есеп саясатында анықталғандай етіп бөлінеді;

— қызметтер, жұмыстар және өнім түрлері бойынша; өндіріс шығындары жекелеген өнім түрлерінің өзіндік құнына немесе біртектес өнім топтарына енеді;

— шығындар өнімнің өзіндік құнына ену тәсілі бойынша; тікелей — өнімнің өзіндік құнына тікелей жатқызылатын, яғни жекелеген өнім түрлерін өндірумен байланысты болып; жанама — өнімнің езіндік құнынатаратылып бөлінетін, яғни бірнеше өнім түрлерін өндірумен байланысты болып бөлінеді;

— өндіріс шығындары өнімнің көлеміне қатысты екіге болінеді: айнымалы —  шығарылған өнімнің көлемі өзгеруімен шығынның да өсуі немесе азаюы мүмкін (негізгі материалдар мен шикізаттың шығысы, технологиялық энергия мен отын, өндіріс жұмысшыларының жалақысы жөне т.б.); тұрақты — өнімнің шығару көлемі өзгерген кезде, деңгейі өзгермейтін шығындар (өндіріс ғимараттарын жарықтандыру мен жылытуға кеткен шығыстар, негізгі кұралдардың амортизациясы);

— шығыстар түрі бойынша (баптары және элементтері бойынша); экономикалық элементтер бойынша шығындарға: материалдық шығындар; еңбекақы шығындары; еңбекақыдан аударылатынтын аударымдар; негізгі құралдардың амортизациясы (тозуы); басқа да шығыстар кіреді.

Шығындар баскару қызметі (функциясы) бойынша:

— өндірістік (ондіріс процесінің барысында пайда болады);

— коммерциялык (сатумен байланысты);

— әкімшілік (басқару процесімен байланысты).

Коммерциялык жөне әкімшілік шығыстар кезең шығыстарына жатады, ал олар өндірістік калькуляциялауды есептеудің негізі болып табылады, олардың сызбасын (схемасын) мынадай етіп салуға болады: Өндіріске жұмсалған шығындарды олардың кұжаттары бойынша қандай калькуляциялау объектісіне жататындығын белгілеу үшін, есеп объектілерін, шығын баптарын кодтайды және үстеме шығыстарын ажыратады. Ал бұл үстеме шығыстарды баптары бойынша жөне шығындарды калькуляциялау объектілері бойынша дүрыс топтастыруға мүмкіндік береді.

Орташа және ірі мекемелерде өндіріс шығындарын есепке алу және өнімнің, өзіндік құнын калькуляциялау үшін ұйым бухгалтериясы кұрамында, біртұтас болып келетін екі бухгалтерия, яғни қаржылық және басқару бухгалтериясы болуы мүмкін.

Қаржылық бухгалтерия шоттардың бас жоспарының 10-80-бөлімшелеріне енетін шоттарын жүргізіп, есептің Бас кітабын, ұйым балансын және қаржылық есеп беруін жасайды.

Басқару бухгалтериясы шоттардың Бас жоспарының 90-бөлімшелеріне енетін шоттарды пайдаланады. Ол өндіріс шығындары туралы акпаратты қорытып, өзіндік құнды калькуляциялайды, өндіріс шығындарының нормалары мен нормативтерін талдап және олардың орындалуын бақылайды, өндірістегі шалафабрикаттардың қозғалысын есепке алады, есептің бүкіл көлемінің нормативтік, жоспарлық және талдамалык жүмыстарын атқарады. Басқару бухгалтериясы жабық (құпия) болып келеді. Бұл өз билігінде кандай да болмасын бір «ноу-хауды» және өндірісті басқарудың озық деңгейін ұйымдастыруды, «жаңалықтарды» өз бәсекелестері өздерінен бүрын пайдаланып кетпеуін қамтамасыз етеді. Сондықтан басқару бухгалтериясы ақпаратының сыртқы тұтынушылар үшін ғана емес, сонымен бірге осы ұйымның қызметкерлері үшін де «жабық» болуы мүмкін.

Қаржылық және басқару бухгалтериясының арасында өзара қарым-қатынастар болады.

Көсіпорынның қаржылық бухгалтериясында аяқталмаған өндірісті есептеу үшін 211 — «Негізгі өндіріс», 212 «Өз өндірісінің шалафабрикаттары», 213 — «Көмекші өндіріс», 214 — «Басқа да» шоттары пайдаланылады. Бұл шоттардағы топтастыру транзиттік болып табылады, онда бір-екі күнде аяқталмаған өндіріс қалдығы есептеліп, яғни есептік кезеңнің соңында өндірістік бухгалтериядан қаржылық бухгалтерияға беріледі (демек, 211-214 шоттары дебеттеліп, 900, 910, 920, 950 шоттары кредиттеледі), содан соң келесі жылдын басында қайтадан қаржылық бухгалтериядан өндіріс бухгалтериясына беріледі (демек, 900, 910, 920, 950 шоттары дебеттеліп, 211- 214 шоттары кредиттеледі).

Сонымен, 211-214 шоттар «бір күндік шоттар» болып табылады жене оның қалдықтары осы шоттар бойынша ұйымның қаржылық есеп беруіне енгізу үшін арналған.

Тікелей шығыстарға кеткен материалдар соңғы өнімнің құрамына (яғни, оның құнына) басқа да шығындарымен қатар қосылады.

Жұмыс күшіне жұмсалған тікелей шығындар — бұл өнімді әзірлеуге тікелей қатысқан өндіріс жүмысшыларына есептелген еңбекақысы (еңбек ақыдан аударылатын аударымдарды қоса есептегенде) болып табылады.

Қызмет көрсететін цех жүмысшыларының еңбек ақысы тікелей еңбек ақы болып табылмайды, ал олар үстеме шығысқа жатқызылады.

Үстеме шығыстар өндіріске кеткен барлық шығындардан тікелей шығындарды (тікелей материалдар шығындары мен өндіріс жұмысшыларының еңбекақысы) шегеріп тастағаннан шығады. Одан басқа, үстеме шығыстардың қатарына: амортизация шығыстары, жал ақысы, сақтандыру жарнасы, түрғын-үй қызметі, жарықтандыру және басқа да себептердің салдарынан өндірістің уақытша тоқтап қалуының шығыстары т.б. жатады.

Жалпы алғанда, өндіріс есебін төрт негізгі кезеңге белуге болады:

— өндіріс түрлері бойынша «транзиттік» шоттарда ұйымның есепті кезеңнің барысында тікелей шығыстар туралы ақпараттарға шолу жасалады (негізгі, көмекші т.б. өндірістері бойынша).

— «Үстеме шығыстардың» шоттары бойынша ұйымның үстеме шығыстары жинақталып, олардың жалпы деңгейі туралы ақпараттар беріледі;

— үстеме шығыстарын белгіленген тәсіл бойынша негізгі, көмекші өндірістерге таратады;

— «Транзиттік» шоттардағы жинақталған шығыстарды дайын өнім шотына есептен шығарып, дайын өнімнің нақты өзіндік құны калыптасады, сондай-ақ аяқталмаған өндірістің де үлесі анықталып, тиесілі саласына жатқызылады.

Негізгі өндіріс шыгындарынын есебі.

Өндіріс шығындарын есептеу үшін 90 — «Негізгі ондіріс» болімшесінің шоттары қолданылады, олар түрлі мақсаттарға арналған.

Өндіріске жұмсалған барлық шығындарды қорытындылау (шолу) үшін 900-«Негізгі өндіріс» шоты арналған. Осы шоттың 901 — «Материалдар», 902 — «Өндіріс жұмысшьшарының еңбек ақьісы», 903 — «Еңбек ақыдан аударылатын аударымдар», 904 «Үстеме шығыстары» жинақталады, содан соң жыл соңында 900 «Негізгі ондіріс» шотында қорытындыланады.

Калькуляция дегеніміз өнімнің, атқарылған жұмыстар мен көрсетілген қызметгердің бір өлшемге есептелінген өзіндік құны болып табылады. Ол ұйым жұмысын жедел басқару үшін маңызды роль атқарады және ішкі резервтерді дер кезінде ашуға және өнімнің өзіндік қүнын жоспарлауға, өнімге, жұмыстар мен қызметтерге көтерме және бөлшек бағаларды негіздеуге пайдаланылады.

Өндірісті үйымдастыру ерекшеліктері мен технологиясына байланысты өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік қүнын калькуляциялаудың бірнеше әдістері қолданылады

Калькуляциялауды жасау мерзімі: алдын ала және кейінгі (немесе кезектегі) болып екіге бөлінеді.

Алдын ала зкасалатын калькуляция өнімді шығарғанға дейін өндіріске қажетті деңгейдегі шығындардың мөлшерін топшылайды. Оған жоспарлы, сметалық және нормативтік калькуляция жатады.

Жоспарлы калькуляция — өнімге (жұмысқа, қызметке) және бұйым бірлігіне мүмкін болатын шығындардың деңгейінде анықталады, бірақ ол кезде жалақының, энергияның, отынның, материалдардың нормасы, өндірістің технологиясы, сондай-ақ резервтері ескеріледі.

Сметалық (болжамдық) калькуляция — бұл жоспарлы калькуляцияның бір түрі, ол жоспарланған және жаңадан игерілген бұйымның негізінде жасалады. Ол жоспарлы калькуляцияны жасауға негіз бола алады.

Нормативтік калькуляция ағымдағы жоспарлы калькуляцияның бір түрі болып табылады. Бұл аталған әдіс шығындарды есептеудің нормативтік әдісін және ұйымның өзінде пайдаланып жүрген өнімнің өзіндік құнының калькуляциясын қолданады. Оның негізінде қол жеткен шығындар деңгейін сипаттайтын ағымдағы және әрекет етіп түрған нормаларды пайдаланады.

Нормативті калькуляцияның жоспарлы калькуляцияға карағанда дәлділігі анағұрлым жоғарылау болып келеді.

Кейінгі (немесе кезекті) калькуляция онім шығарылғаннан соң бухгалтерлік есеп мәліметтері бойынша жасалынады.

Олар нақты шығынды көрсетеді. Оларға нақты (есеп беру калькуляциясы) және шамаланған калькуляция жатады.

Калькуляциялау кезінде өнімнің өзіндік құнының калькуляциясын және шығындарды есептеу объектісін дұрыс белгілеу өте үлкен роль атқарады.

Шығындардың есеп объектісі болып сол шығындардың өндірістегі аналитикалық есебі саналады. Калькуляцияның объектісі болып өнім түрлері, жүмыстар, қызметтер саналады. Ұйым есеп объектісі өте жиі калькуляциялау объектісімен сәйкес келеді.

Өндірістің технологиялық және ұйымдастыру ерекшеліктеріне байланысты өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың және өндіріс шығындарын есептеудің бірнеше әдістері пайдаланылады. Өнімнің өзіндік қунын калькуляциялау және өндіріске кеткен шыгындарын есептеудің әдісі деп, ұйымның шығынын бақылау үшін өнімнің нақты өзіндік құнын есептеу және өндіріс шығындары туралы ақпараттарды есепте топтастыру, жинау бойынша әдістерінің жиынтығын атайды.

Өнімнің өзіндік кұнының әдісіне әсер ететін негізгі факторлар ретінде мыналарды атауға болады:

— өндіріс типі;

— өндірістің күрделілігі;

— шығарылатын өнімнің номенклатурасы мен сипаты;

— өндіріс циклының ұзақтылығы;

— аяқталмаған өндірістің қолда бары, құрамы және көлемі.

Өндірістік циклы ұзак өнеркәсіп салаларында өзіндік қүнын калькуляциялау әдістемесін жасау бірнеше айға немесе маусымға созылуы мүмкін және олар бірнеше сағаттар немесе күндер кұрайтын сомалармен салыстырғанда біршама күрделі болып келеді. Оның күрделілігі, ең алдымен, үлкен аяқталмаған өндірістің шығысты тарату мәселесінің және басқа да арнайы жағдайларының әсерінен болуы мүмкін.

7 БЕС шығынды есептеудің үш негізгі әдісін қарастырады. Одан басқа іс жүзінде жай (процесстік) әдісі де қолданылуы мүмкін.

 

 

 

       

 

 

 

 

 

2.10  Дайын өнімнің және оны өткізудің есебі

 

Дайын өнім- негізгі және қосалқы цехтарының сатуға арналған өнімі.Дайын өнімнің өндірісте жасалғаны, оның біртұтастығы, стандартпен немесе техникалық шарттарға сәйкестігі, техникалық бақылау (сынау) қызметінен өткендігі, паспорты, сертификаты (яғни сапасы) және басқадай құжаттармен куәландырғаны, қоймаға тапсырылғаны, тапсырыс берушілердің қабылдап алғаны және басқа жайлары- міндетті түрде актімен рәсімделеді.

  Дайын өнімді есептеу үшін 221 «Дайын өнім» деп аталатын активті инвентарлық (мүліктік) шот пайдаланылады. Дайын өнім кәсіпорынның айналым қаражатының құрамына кіреді және ол қаржылық есеп беруде нақты өзіндік құны бойынша көрініс табады.

  Дайын өнімнің нақты өзіндік құны есептік кезең (ай) аяқталғаннан кейін ғана анықталады.Ағымдағы есептік кезеңде өнім тұрақты түрде қозғалыста (шығару, босату, жөнелту, сату) болады, сондықтан өнім ағымдағы есеп үшін есептік бағасы бойынша шартты түрде бағаланады, ол үшін (есептік бағасы үшін)   дайын өнімнің өткен айдағы нақты өзіндік құны, тіркелген бағасы пайдаланылуы мүмкін.

  Есептік кезеңнің соңында ауытқудың пайызы мен сомасын есептеу жолымен шығарылып, оның есептік бағасын нақты өзіндік құнына дейін жеткізеді.

  Ауытқудың пайызы мен ай ішінде түскен және ай басындағы өнімнің қалдығынан есептелінеді.ауытқу кәсіпорынның экономиясын немесе артық жұмсалғанын көрсетеді, олар да айын өнімнің шотында есептелінеді: экономиясы (үнемделгені) – қызыл жазумен, ал артық жұмсалғаны — әдеттегі (дағдылы) – жазумен жазылады.

  Дайын өнімді қабылдау-тапсыру накладной бойынша немесе өнімді шығару жиынтығы бойынша өндірістен қоймаға кірістеледі.

  Қабылдау-тапсыру құжаты (накладнойы) цехта екі дана етіп жазылады. Дайын өнімді қоймаға тапсырғаннан кейін, накладнойдың бір данасы қоймада, екіншісі цехта қалады.Экономиканың әр түрлі салаларында қабылдау-тапсыру құжатының (накладнойының) арнайы (немесе арнаулы) бланкілері қолданылуы мүмкін.

  Өндірістік тапсырмалардың орындалу барысын жедел байқап отыру үшін және шығарылған дайын өнімнің құнын жедел есептеп отыру үшін өнеркәсіптің барлық салаларында «Өнім шығару жиынтығы» деген құжатының нысаны қолданылады.

  Осы жиынтық бойынша бір айдағы өнімді кірістеуге болады.Бұл жағдайда оған тиісті накладнойлар қоса тіркеледі.

  Қоймаларда дайын өнім есебін , материалдар есебі сияқты қойма есебінің карточкаларында жүргізіледі.Айдың аяғында карточкалардағы шығарылған қалдықтарды қойма меңгерушісі  дайын өнім қалдықтарының кітабына көшіреді. Дайын өнімнің кірісі мен шығысы жөніндегі құжаттар, оның тізімдемесімен (реестрімен) бірге бухгалтерияға түседі.

  Дайын өнімнің кірісі мен шығысы жөніндегі құжаттарды тапсыру тізімінің деректерін келіп түсулеріне қарай дайын өнімнің жинақтау есебінің жинақ веомосына есептік топтар бойынша шығарады.жинақ ведомосының деректерін дайын өнім қалдықтарының кітабымен салыстырып тексереді, бұл қойма есебінің бухгалтерияда жүргізілетін синтетикалық есебімен бірдей болып шығуын қамтамасыз етеді.

  Айдың аяғында есеп беру калькуляциясын жасағаннан кейін, барлық өнімнің нақты өзіндік құны және өзіндік құны мен жоспарлы өзіндік құнының арасындағы, немесе нақты өзіндік құны мен кәсіпорынның келісімді бағалары бойынша есептелген өзіндік құнының арасындағы айырмашылықтары анықталады. Дайын өнімді шығарғаны туралы синтетикалық деректері 221 «Дайын өнім» шотының  дебетінде жинақталып, 900 «Негізгі өндіріс», 920 «Қосалқы өндіріс» және 910 «Өз өндірісінің шала өнімдері» деген (егер шала өнімдерінің немесе фабрикаттарының бір бөлігі сату үшін шығарылса) шоттарының кредитінде көрініс табады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.11 Қаржылық есеп беру құрамы

 

Қаржылық есеп берудің тұжырымдамалары (концепциялары)

Қазақстандық экономикалық жүйе толығымен нарықтық қатынастарға көшті. Жоғары жақтың бұйрық-нұсқауларымен жүргізілген экономикалық процесс жаңа сипатқа, нарықтық экономикаға ауыстырылды. Елімізде нарықтық экономиканың қалыптасып, мұның тұрақты түрде дамуына байланысты бухгалтерлік есеп жүйесі де жаңа сипат пен жаңа бағытқа, халықаралық мазмұн мен мағынаға ауыстырылып келеді.

АЭСА мекемесінің бухгалтері есептің екі түрін: біреуі ішкі есеп ақпараттарын пайдаланушыларға (ішкі есеп), екіншісі сыртқы есеп ақпараттарын пайдаланушыларға (сыртқы есеп) арнап жүргізеді.

Қаржылық қорытынды есепке көзқарас білдіру жүйесінің барлығы, сондай-ақ оның мақсаты мен қаржылық қорытынды есебін даярлауға қойылатын талаптары қазақстандық концептуалды негізде қаралған.

Қазақстандық концептуалды негіз қаржылық қорытынды есеп ақпараттарын пайдаланушылар мүддесіне қарай қаржылық қорытынды есептің мақсаттарын анықтайды. Есеп концепциясы – бухгалтерлік есеп жүйесінің негізін салушы принциптер мен ережелерден туындаған. Есептің базисі — әдістер жиынтығынан және есеп саясаттарын жасауға қолданылатын тәсілдерден құралады.

ХҚЕСК –нің берген анықтамасына қарай бухгалтерлік есепке тән концептуалды негіз деп – “қаржылық есеп пен қорытындының табиғатын, оның атқаратын міндетін, бұлардың аражігін анықтайтын, стандарттар жасау процесіне қайшы келмейтін, өзара байланыстағы мақсаттар мен принциптердің келісілген жүйесін” айтады.

Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің 29 қазан 2002 жылғы №542 бұйрығымен «Қаржылық қорытынды даярлау мен тапсыру жөніндегі концептуалды негіз» құжаты қабылданды.

Концептуалды негіздің кіріспе тарауында қаржылық қорытындының жалпы мәселелері, оны қолданудың өрісі, қандай мақсатта қолданылатындығы, ақпараттар пайдаланушылардың рөлі мен мүддесі сипатталған.

Қазақстандық ұйымдардағы қаржылық қорытынды есеп жасаудың түпкі мақсаты – ақша қозғалысын, табыстар мен шағандарды, инвестициялармен несиелерді және меншікті капитал өрісіндегі ақпараттарды қалыптастыру болып табылады.

 

Бухгалтерлік баланс

  Бухгалтерлік баланс деп – ақшалай өлшеммен өлшенетін капитал мен міндеттемелер жөніндегі белгілі бір мерзімге жасалған қорытынды есепті айтамыз.

Баланс деп – ұйымдар қызметіндегі активтер, меншікті капитал және міндеттемелер өрісінде болған өзгеріс көрсеткіштерді экономикалық маңызына қарай белгілі бір мерзімге топтастырып, ақшалай өлшеммен өлшеуді айтады.

Қорытынды есеп құрамындағы бухгалтерлік баланстың мәні өте жоғары. Осы құжат арқылы ұйымның қаржылық жағдайы жөнінде анық және бұрмаланбаған көрсеткіштер жинақталып, мұның өзі пайдаланушылардың сұранысын қанағаттандырады.

Баланстың атқаратын міндеттерінің негізгісі – еепті жылы ішіндегі ұйымның қаржылық жағдайы жөніндегі өзгерістерді сипаттау болғандықтан, баланс екі бағаналы кестеден – жылдың басындағы және аяғындағы көрсеткіштерді ажыратып тұрады. Есепті екі жылдың көрсеткіштері жазылған баланста осы жылдың аяғындағы баланстың арнайы тараулары мен баптарына жазылған көрсеткіштер келесі жылдың балансын жасау үшін  жылдың басындағы көрсеткіштер болып, баланс бағанасына жазылып отырады.

АЭСА мекемесінің өз қызметін алғашқы кезеңнен бастап жүргізуі үшін бұлардың бастапқы капиталы болуы керек. Бастапқы капитал ұйым құрушы құрылтайшылардың қосқан үлестік жарнасынан тұрады. Құрылтайшылардың қосқан жарнасы – жарғылық капитал деп аталынады. Жарғылық капитал қалыптастыруға салынған жарналар: материалды және материалды емес қаражаттардан тұрады.

АЭСА мекемесі тек қана өз меншігіндегі қалыптасқан активтер сомасымен шектеліп қана қоймай, бұлар сыртқы көздерден: банктерден несие, басқалардан қарыз сомалар мен ссуда алуға толық құқылы. Сырт көздерден алынған қаражаттарды – қалыптастарылған қаржы көздері деп атайды. Мұндай келтірілген көздер екі үлкен топқа: ұзақ және ағымдағы міндеттемелерге бөлінеді. Бірінше топта ұйымдар меншігінде бір жылдан артық мерзімде қолданылатын, ал екінші топта бір жыл ішінде өндірілетін және сатылып алынып, жұмсалатын немесе бір жыл ішінде ақшаға айналатын міндеттемелер сомасы көрсетіледі.

Әр түрлі көздерден алынған қаржылық қаражаттар екі үлкен топтан тұратын: ұзақ мерзімді және ағымдағы активтерге салынады. өндірістік процесте біржылдан артық уақыт пайдаланылатын активтерді ұзақ мерзімді, ал бір жыл ішінде пайдаланылатын және ақшаға айналатын активтерді ағымдағы активтер деп атайды.

Бухгалтерлік баланс түрлері:

Кіріспе баланс – ұйымдар мен фирмалар т.б. заңды тұлғалардың жарғысы тіркелгеннен соң, меншік иелерінің салған қаражатын және басқа да қаржы салымшыларының, несиелендірушілердің қаражаттарны кіріске алып, жарғылық қор мен активтерді қалыптастырудан басталады.

Аралық баланс – белгілі бір тапсырмаға байланысты, айға, күнге тоқсанға қарай жасалынады. Мысалға, капиталдың шеңберлі айналысы фазаларына, активті қаражаттар қозғалысына талдау жасау жұмысын және арнай тапсырмаға байланысты ұйым қызметіне толық тексеру жұмысын жүргізу үшін жасалынатын балансты аралық баланс деп атайды.

Жойылуға байланысты баланс – ұйым банкротқа ұшырап, өз қызметін тоқтатқан жағдайда арнайы комиссияның қатысуымен ұйымды жэою мақсатында баланс жасалынады. Жою балансы екі кезеңнен тұрады. Бірінші кезең осы ұйымның жабылуына байланысты жасалса, екінші кезеңде ұйымның жойылғандығының қорытындысын бағалау үшін жасалынады.

Төменде Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінде 22 желтоқсан № 427 бұйрығымен бекітіліп, 5 қаңтар 2006 жылы Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде тіркелген, ресми құжат болып танылған бухгалтерлік баланстың үлгісі (№1 үлгі) көрсетілген.

 

Табыстар және  шығындар жөніндегі қорытынды есеп.

 

Қорытынды есептің бұл түрі қалыпты жағдайда шарушылық қызметін атқарушы ұйымдардың таза пайдасы немесе шеккен зиянына қосылатын қосымша құндық бағалар өзгерісінің есебін жүргізуге арналған.

Табыстар және  шығындар жөніндегі қорытынды есеп сату принципіне сай жасалынады. Дайын өнімдерді, тарулар, жұмыстар және көрсетілген қызметтерді сатудан түскен табыстарды есепке алу жөніндегі мәліметтер бухгалтерлік есеп тәжірибесіне сату принципі бойынша танылып тіркеледі.

Табы категориясы қаржылық қорытындының ең маңызды факторларына жатады. Таза пайданың көбеюі және осыған байланысты ұйымның капитал көлемінің көбейіп отыруы түскен табысқа байланысты болады. Қаржылық қорытынды есеп жасаудың халықаралық әдіснамалық ұсынысына сәйкес табыс категориясы қаржылық нәтиженің қалдықталған қорытынды сомасымен танылады. Яғни түскен табыс деп – жалпы табыс пен осы кезеңде жұмсалған шығындардың айырмасын айтамыз.

Таза пайда (шеккен зиян) есепті жыл ішінде қалдықталған нәтиженің негізінде құқылы ұйымның  (тұлғаның) алған таза пайдасы болып табылады.

Қаржылық қорытынды есеп даярлау мен тапсыру процесіне бухгалтерлік баланс сияқты “Табыстар және шығындар жөніндегі қорытынды” есептің аңызы мен ететін әсері өте зор. Төменде Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінде 2006 жылдың 1 қаңтарынан бастап қолданылатын “Табыстар және шығындар жөніндегі қорытындының”  (№2 үлгі) үлгісі берілген.

Қорытынды есептің осы түріндегі негізгі баптарына қысқаша түсінік:

“Өнімдерді сатудан түскен табыс” бабында бухгалтерлік есеп счеттарының жұмыс жоспарының “Табыстар” тарауында көрсетілген дайын өнімдерді (тараулар, жұмыстар, қызметтер, т.с.с.) сатудан түскен түсім көрсетіледі.

“Сатылған өнімдердің өзіндік құны” бабында сатылған өнімдерге жататын өнім өндіруге, жұмыстар орындауға, қызметтер көрсетуге байланысты нақтылы жұмсалған шығындар көрсетіледі.

  “Жалпы табыс” бабы түскен нето түсім және өзіндік құн сомасының айырымын есептеп шығару көрсеткіші болып табылады.

“Әкімшілік шығындар” бабында тікелей өндірістік процеске байланысты емес басқарушылық қызметтерге байланысты шаруашылық шығындардың есебі жүргізіледі.

“Сыйақы төлеу шығындары”  бабында алынған займдар, эмитеттелген құнды қағаздар, вексельдер, сенімді басққаруға және қаржыланатын жалға алынған айналыс сыртындағы активтер бойынша сыйақы төлеу шығындары қарастырылған.

“Салық салынғанға дейінгі табыс” бабында жоғарыда келтірілген табыстар мен шығындар айырымын шығарудағы есепті көрсеткіш дайындалады.

“Табыс салығы”  бабында салық Кодексі және салық есебінің мәліметіне сәйкес есептелінген табыс салығының сомасы көрсетіледі.осы бапта көретілетін табыс салығы шығындары шығындардың арнайы баптары және бұлардың құрамына қарай шектеулі түрде жазылады.

“Таза пайда” бабында салық салынғанға дейінгі және таза пайдаға салынған салық көлемі айырымын шығарудағы есепті көрсеткіш анықталады.

“Бөлінбеген пайда (жабылмаған зиян)” ұйымдағы бөлінбеген пайда немесе жабылмаған зиян сомасының қолда бары мен қозғалысы жөніндегі ақпараттарды қорытындылаудың нәтижесінде есептеу әдісін қолдану арқылы анықталады.

 

Ақша қозғалысының қорытынды есебі

Халықаралық қаржылық қорытынды есеп стандарттары (ХҚЕС) талабына сай қаржылық қорытынды есеп құрамына енгізілетін қосымша үлгінің бірі  “ Ақша қозғалысының қорытынды үлгісі” болып табылады. Негізінен бұл үлгі баланс және табыстар мен жұмсалған шығындар жөніндегі қорытындының жекелеген баптарын ақшалай өлшеммен өлшеп көрсетуге арналған. Ақша қозғалысын қорытындыоауға арналған қорытынды есептің осы түрінің түпкі мақсаты – сыртқы және ішкі пайдаланушыларға ақша қаражаттары қозғалысы жөніндегі ақпараттар даярлап беру.

  Белгілі бір есепті кезең аралығындағы ұйымның ақша қаражаттарының жағдайы мен қозғалысына ағымдағы инвестициялық және қаржылық қызмет нәтижесі тікелей әсер етеді. Осы кезең ішінде ұйымның ақша қаражаты өрісінде болған біршама өзгерістер жан-жақты түсіндірілуі керек. Сонымен ұйым әкімшілігі ақша жөніндегі қорытынды есеп көрсеткіштерін өтеушілік коэфициентін шығару және дивиденттік төлемдерді анықтау, қосымша алынған инвестициялардың ұйымның жалпы жағдайына тигізген әсерін бағалау үшін  де қолданады.

Ақша қозғалысына арналған қорытынды есепте қалыпты өндрістік және қаржылық жағдайда қалыптасқан ақша қаражаты мен сыртқы көздерден алынған ақша қаражаты арасындағы өзгерістерді дәлме-дәл ажыратылып көрсетілуі керек.

Қаржылық қорытынды есеп жасау жөніндегі әдіснамалық ұсыныста – операциялық қызметтен түскен ұйымның өз ақшасының ағыны  құқылы тұлғалардың инвестициялық және қаржылық қызметіне жатпайтын, табыс алуға және басқа әрекеттерге байланысты қызметі деп түсіндірілген.

Халықаралық есеп жүргізу тәжірибесінде ақша қозғалысы есебін жасауда екі – тікелей және жанама әдіс қолданылады. Бұл әдістер арқылы дайындалып тапсырылатын ақша қозғалысы жөніндегі ақпараттар мазмұнын сипаттауға болады.

Қазақстан Республикасында операциялық қызметтен түскен ақша қозғалысы тікелей және жанама әдістерге жұмсау үшін жинақталады. Онда тікелей әдісті қолдану арқылы түскен жәнетөленген ақшаның негізгі ағыны мен түрлері көрсетіледі.

Жанама әдісті қолдану барысында таза табыс немесе шеккен зиянның ағымдағы активтер және міндеттемелер өзгерісіне тигізетін әсерін, ақшалай емес опреацияларды, сондай-ақ инвестициялық және қаржылық қызметтер нәтижелерін өткен кезеңдермен салыстыру мен реттеп отыру үшін де қажет.

Тікелей әдіс ақшаның жалпы ағынын  төлеушілік қаражат түрінде көрсетеді, ал жанама әдіс ұйымдардың қаржылық ресурстары жөніндегі мәліметтерді және бұлардың қозғалысын ақша ағыны түрінде көрсетеді.

Инвестициялық қызмет деп – ұйымдардың ұзақ мерзімді активтер алу мен сату, сатылатын, өтелетін займдардыалу мен беру жөніндегі қызметін айтамыз.инвестициялық қызметт нәтижесінде пайда болатын ақша қозғалысының мысалына:

• ақшаның түсуі:

— материалды емес активтерді, негізгі құралдарды және басқа да ұзақ мерзімді, қаржылық инвестицияларды, басқа да құқылы тұлғалардың берген займдарын, басқадай жолдармен түскен ақшалардың кіріске алынуы;

• ақшаның азаюы:

— материалды емес активтерді, негізгі құралдарды және басқа да ұзақ мерзімді, қаржылық инвестицияларды, басқа да құқылы тұлғалардың  займдарын сатып алуға, басқа да төлемдерді өтеуге жұмсалған ақшалар.

Қаржылық қызмет деп – ұйымдардың меншікті капитал мөлшері мен құрамындағы және қарызға алынған қаражаттар өрісіндегі болған өзгерістердің нәтижесін айтамыз. Қаржылық қызмет нәтижесінде пайда болатын ақша қозғалысының мысалына:

• ақшаның түсуі:

— акциялар және басқа да құнды қағаздар шығарудан, банктердің займдарын алу, басқадай жолдармен түскен ақшалардың кіріске алынуы;

• ақшаның азаюы:

— банктер шығарған займдарды өтеуге, өз меншігіндегі акцияларды сатып алуға, дивиденттер төлеуге, басқадай төлемдерді өтеуге жұмсалған ақшалар жатады.

 

Меншікті капитал өзгерісі жөніндегі қоытынды есеп ұйымдардың меншікті капиталының жағдайы мен қозғалысын, жарияланған жарғылық капитал, төленбеген және қосымша төленген капитал өзгерісін, сондай-ақ резервтік капитал мен бөлінбеген табыстың қалыптасуы жөніндегі көрсеткіштерден тұрады. Капиталдың әр түрінің немесе резервтер қозғалысы төмендегі баланстық теңдік принципіне қарай былайша өрнектеледі:

 

БҚқ + Кқ  — Ка  = СҚқ

Мұндағы:

Кқ – капитлдың көбеюі;

Ка  — капиталдың азаюы ;

СҚқ – есепті кезеңнің соңына қалған капиталдың әр түрінің, резервтер және қорлардың соңғы қалдығы.

  Капитал қаражатының қалдығы бухгалтерлік есеп мәліметтеріне сай анықталады. Меншікті капиталдың өзгеріске түсуі және бұлардың жекелеген түрлерінің көбеюі мен азаюы жөніндегі мәліметтердің жіктелуі қаржылық қорытынды есеп жасау жөніндегі әдіснамалық ұсыныста берілген.

  Әдіснамалық ұсынысқа сай және жоғарыда келтірілген теңдікке қарағанда капиталдың көбеюі жарияланған жарғылық капитал, негізгі құралдарды қайта бағалау, инвестициялар және бөлінбеген табыс (зиян) есебінен көрсетіледі. өз кезегінде капиталдың азаюы есепті жылдағы төленбеген капитал және шеккен зиян есебінен жеке қаралып көрсетіледі. Сондай-ақ бухгалтерлік есеп ережелеріне сай капитал сомасының азаюына акциялар санының төмендеуіне байланысты сомалар, акциялардың номиналды құнының төмендеуі және осыларға байланысты шығындар сомасының азаюы жеке қаралып, капитал көлемінің азаюына тіелей әсер етеді. Төмендегі кестеде меншікті капитал қозғалысы жөніндегі қорытынды есептің қазақстандық үлгісі берілген.

  Меншікті капитал өзгерісі жөніндегі қорытынды есеп ұйымның өз меншігіндегі активтердің жағдайын сипаттайды.

  Меншікті капиталдың бухгалтерлік есебі, оны пайдаланушыларға беру, бұлардың классификациялық топқа бөлінуі, арнайы құжаттарға жасалынған сілтеме, т.б. меншікті капитал есебіне байланысты фактілердің белгілі мақсаты болады.

 

Түсіндірме хат.

 

Қаржылық есеп берудің түсіндірме хаты:

1. Қаржылық есеп беруді дайындау негізгі мен таңдап алынған операцияларды жүргізудің есептік саясаты туралы ақпараты ұсынуы тиіс;
2. Бухгалтерлік есеп стандартын талп етілетін, басқа қаржылық есеп берулерде көрсетілмеген ақпараттарды ашуы тиіс;
3. Қаржылық есеп беруде көрсетілмеген, бірақ шынайлығын растайтын қосымша ақпаратпен қамтамасыз етуге міндетті.

Түсіндірме хат реттелген түрде ұсынылуы тиіс. Бухгалтерлік баланстағы, табыстар меншығыстар туралы есептегі, ақша қаражаттары қозғалысы туралы есептегі және меншікті капитал өзгерісі туралы есептегі әр бір бапқа өзіне байланысты ақпараты бар түсіндірме хатқа сілтеме жасалуы керек.

Түсіндірме хатқа бухгалтерлік баланста, табыстар мен шығыстар туралы есеп берудегі, ақша қаражаттары қозғалысы туралы есеп пен меншікті капитал өзгерісі туралы есепте көрсетілген сомалары жан жақты талдау мен сипаттамалары кіреді.

Түсіндірме хат келесі тәртіппен ұсынылады:

1. бухгалтерлік есеп стандартыа сәйкестігі туралы өтініш;
2. бағалау мен есептік саясатқа негізделген ақпарат;
3. әрбір бап пен қаржылық есеп беру көрсетілгентәртіп бойынша әрбір бапқа қосымша материал;
4. өзге де ашып көрсетуде: оның ішінде: келісімдік міндеттемелер және өзге де қаржылық ашып көрсетулер, қаржылық емес сипаттағы ашылымдар

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3 Жылдық түгендеуді өткізу

 

 АЭСА мекемесінің  мүлік және міндеттемені түгендеу жылына бір рет 1 қарашада түгендеу комиссиясымен оның құрамын АЭСА мекемесінің басшысы тағайындайды. Түгендеу нәтижесі түгендеу күнінен жеті күннен кешіктірмей шығады.

Материалды жүктелген тұлға ауысарда, АЭСА мекемесінің қызметкерлері белгіленген фактілерді қадағалап, өрт, төтенеше жағдайлар, апат және басқа да кездейсоқ жағдайлар, ликвидациясы АЭСА мекемесінде белгіленген ликвидациялық балансы және басқа да жағдайлары Қазақстан Республикасының заңдары және қарастырылған СБУ түгендеу міндетті түрде жүргізіледі.

АЭСА мекемесі өзінің құқығына тәуелді емес мүлік, бірақ қарамағында және де жарамай қалған мүліктерге түгендеу жазуы бөлек құрылады.

Есепке алынбаған объектілерді түгендеу құны нарық құнымен бағаланады, бірақ өзіндік құнынан төмен емес.

Түгендеу есебі банк несиесімен, бюджетпен, сатып алушы және жабдықтаушы жұмысшылармен және басқа да алашақ және берешектермен белгіленген оманы есептеу белгіленеді.

Бағалы қағаздардың нақты қолда барын  тексеруі бағалы қағаздардың дұрыс безендірілуі, шындық, бағалы қағаздар балансындағы есептеу құны, бағалы қағаздардан алынған табыстың өз уақытында және нақты көрінуі бухгалтерлік есепте көрсетілген.

Кассаны түгендеу толығымен барлық қайта есептелінген ақша купюралары, бағалы қағаз, ақша құжаттары, бланк түріндегіесеп беру.

Түгендеу аяқталған безендіру актісінде АЭСА мекемесінің  бухгалтериясында түгендеу есеп нәтижесінің көрінісін және тексеру нәтижесін береді. Сонымен қатар саны және бағалы көрсеткіштер берілген бухгалтер есебінде нақты берілген жазумен салыстырады, түгендеу және берілген есеп арасындағы айырмашылықтар көрсетіледі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

4 Құқықтық қызмет

 

Академияға жүктелген міндеттерді іске асыру аумағында ол өз бетімен келесі қызмет түрлерін асыруға құқығы бар:

• өзінің білім беру, оқу-әдістемелік, ғылыми-зерттеу және басқа жарғылық қызметінің жоспарлауын және ұйымдастыруын іске асыру;
• оқытушылық құрамын дайындау, қайта дайындау және біліктілігін жоғарылату үшін оқу бағдарламаларды және жоспарларды әзірлеу мен бекіту;
• Академияның ғылыми-зетттеужәне оқу қызметінің негізгі бағыттары аумағында зерттеулердің және оқу жұмыстарының тақырыптарын анықтау;
• жоғары кәсіпкерлік білім берудің көп деңгейлі жуйесі бойынша мамандарды дайындаудың жаңа бағыттарын анықтау, оларды оқытудың мерзімдері мен нысандарын анықтау, жоғары кәсіпкерлі білім беру облысында қолданылатын жалпыға міндетті стандарттарымен сәйкес оқу жоспары мен бағдарламаларын бекітуге;
• студенттерді қабылдау, оқыту үрдісін өткізу, оқыту үшін төлеу, тыңдаушылырдың құқықтары мен міндеттері туралы ережелерін әзірлеу мен бекіту;
• Академия қызметінің зерттеу және оқу қызметінің бөлек мәселелерді әзірлеу бойынша бекітілген тәртібінде уақытша өнерлік ұжымдарын құру, оларды шешуге басқа ғылыми мекемелерде, өндірістерде қызмет ететін ғалымдар мен мамандарды шақыруға;
• оқу сабақтардың түрлері бойынша қалыптары мен оқу профессорлық-оқытушылық құрамының көлемін бекітуге;
• Академияның оқу және материалдық негізін тұрақтандыру мақсатында жарғылық қызметі есебінен түскен қаражатымен бұйыру;
• көрсетілген білім беру, ақпараттық-аналитикалық және ғылыми-зерттеу қызметтері үшін төлемнің мөлшерін бекіту;
• Оқытушыларды және қызметкерлерді шетел бейіндік оқу мекемелерге сынақ мерзімін өткізуге жіберуге;
• Жарғылық мақсаттар мен міндеттерді іске асыруға бағытталған қаржы-шаруашылық қызметін іске асыруға, материалдық-техникалық негізді және Академияның, сонымен бірге оның құрылымдарының әлеуметтік дамуын тұрақтандыруын, сондай-ақ Академия қызметкерлерінің материалдық ынталандыруын іске асыру;
• Шетел және халықаралық ұйымдармен келісімдерді жасауға, олардың қызметіне қатысуға, шетел зерттеу мен оқу орталықтарымен ынтымақтасуға;
• Халықаралық мәжілістердің, симпозиумдердің және конференциялардың жұмысына қатысуға.

Академия мемлекеттік үлгідегі жоғарғы білім туралы білім туралы дипломын беруге құқығы бар.

Академия барлық мүдделі министрліктермен және ведомостволармен, басқа республикалық мекемелер мен ұйымдармен, шетел халықаралық ұйымдар мен қорлармен, білім беру мен ғылыми орталықтармен тікелей байланыстарды орнатуға, білім беру облысында халықаралық үкіметтік емес ұйымдарға кіруге құқығы бар.

Академия Құрылтайшылыр, лауазымды тұлғалар, басқарушылық қызметкерлер мен Академияның басқару органдардың мүшелері арасында алынған табысты бөлмей-ақ пайдасын әкелетін қызметті іске асыруға құқығы бар.

Академия коммерциялық емес ұйым ретінде, өз қызметінің мақсаттарына сай келісімдерді жасап, мемлекеттік органдармен ынтымақтасуға, оларға белгілі бір жұмыстарын орындауға құқығы бар.

Академия Құрылтайшылардың келісімімен банктік несие алуға, соның ішінде шетл валютасында құқығы бар.

Академия өзінің жарғылық мақсаттарды орындау үшін керек болып табылатын, Қазақстан Республикасының заңдылығына қайшы келмейтін өкілеттіктерді іске асыруға құқығы бар.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

5 Салық салу

 

Табыс салығы.  ҚР салық кодексіне сәйкес салық салудың объектісі болып табылатын табыс салығы БЕС сәйкес корпоративтік табыс салығының тәртібін мыналар анықтайды:

• салық салынатын табыс;
• төлем көзінен ұсталатын табыс.

Бұл көрсеткіштер Қазақстан Республикасындағы барлық ұйымдарында қолданылады және ағымдағы кезеңдегі операциялардан пайда болатын ағымдағы ретінде, сонымен қатар ұйымның қаржылық есеп беруінде мойындалатын болашақта активтің (міндеттеменің) баланстық құнын сөндіргенде пайда болатын болашақ салықтық нәтиже ретінде, сонымен бірге қаржылық есеп беруде салыққа қатысты ақпараттар көрінетін және қолданылмаған салықтық жеңілдіктер  немесе мойындалмаған салық зиянды мойындауды қарастырады.

Анықтау. Табыс салығы – ҚРСК сәйкес салық салынатын табысқа қатысты бюджетке төленетін корпаративті табыс салығы.

Ағымдағы салық – белгілі бір кезеңде салық салынатын табысқа (салықтық зиянға) қатысты төлемге жататын табыс салығының слмасы.

Сонымен бірге көрсеткішті анықтау  төлем көзінен ұсталатын табыстың салық салу объектісі болып табылатын табыс салығының қатынасына да салынады.

Салық салынатын пайда (салықтық зиян) – ҚРСК сәйкес анықталған салық салынатын пайдаға талаптар, міндеттемелердің пайда болуына қатысты белгілі бір кезеңдегі пайда (зиян) сомасы.

Салық төлеудегі шығындар (салықты қайтарудан табыстар) – кейінге қалдырылған және ағымдағы салыққа қатысты кезеңдегі таза пайда немесе шығын есебіне кіретін жалпы мөлшер.

Активтің немесе міндеттеменің салықтық базасы – салық салу мақсатында міндеттемеге немесе активке қосылатын шама.

Уақытша айырма – бұл активтің немесе міндеттеменің баланстық құнының және оның салықтық базасының  арасындағы айырма.

Уақытша айырма болуы мүмкін:

• бұл активтің немесе міндеттеменің баланстық құнын қайтарғанда немесе сөндіргенде болашақ кезеңде салық салынатын пайданы (салықтық зиянды) анықтағанда салық салынатын соманың пайда болуына әкелетін уақытша айырма болып табылатын салық салынатын уақытша айырма; немесе
• сәйкестірілген активтің немесе міндеттеменің баланстық құнын қайтарғанда немесе сөндіргенде болашақ кезеңдегі салық салынатын пайданы (салықтық зиянды) анықтаған кездегі шегерім қорытындысы болып таблатын шегерімнен уақытша айырма.

Кейінге қалдырылған салықтық міндеттемелер – бұл салық салынатын уақытша айырмаға байланысты болашақ кезеңде төлемге жататын салық салынатын пайда сомасы.

Кейінге қалдырылған салықтық активтер – шегерімдік уақытша айырма, болашақ кезеңде пайдаланылмаған салықтық зияндарды тасымалдау, болашақ кезеңдерде пайдаланылмаған салықтық алашақ тасымалына байланысты болашақ кезеңде қайтаруға жататын салық салынатын пайда сомасы.

Салықтық база. БЕС салық салынатын пайданы көрсету үшін ұйымның қаржылық есеп беруінде ағымдағы салық салынатын пайданы (есеп беру кезеңіндегі салықтық нәтиже деп аталынатын) ғана емес, сонымен бірге есеп беру күніндегі кейінге қалдырылған салық салынатын пайдаға (болашақтағы салықтық нәтиже) сәйкес ұйымның есеп беруінде міндеттемелер әдісін анықтайды. Сонымен бірге пайда  мен зиян туралы қорытынды есепте көрсетілетін есеп беру кезеңіндегі салық бойынша шығындар ағымдағы салық салынатын пайда сомасы плюс (минус) кейінге қалдырылған салық салынатын пайда шығынының (экономия) сомасынан көрсетілуі тиіс.

Болашақтағы салықтық нәтиже эфектін мойындау қаржылық есеп беруде кейінге қалдырылған салықтық активтердің пайда болуына әкеледі.

Олар активтер мен міндеттемелердің баланстық құнының арасындағы айырмаға және олардың салықтық базасына байланысты пайда болады.

Активтің салықтық базасы – бұл ұйым активінің баланстық құнын қайтарғандаалатын әр түрлі салық салынатын экономикалық пайдадан салық салынатын мақсаттар үшін шегерілетін сома. Егер бұл экономикалық пайдаға салық салынбайтын болса,  онда активтің салықтық базасы оның баланстық құнына тең болады.

Мысалы, ғимаратты пайдаланудың нәтижесінде амортизация бойынша  шегерім сомасына азаятын салық салынатын пайда алынады. Объектінің пайдалы қызмет ету мерзімі өткеннен кейін амортизацияның жинақталған сомасы  оның құнына тең болады.  Сондықтан ғимаратты сатып алу кезінде алынған пайда ең соңында бухгалтерлік есеп мақсаты мен салық салу мақсаты үшін объектінің барлық құнына азаятындықтан уақытша айырма пайда болмайды. Бірақ ол бухгалтерлік есеп пен салық салу мақсаты үшін амортизацияның әр түрлі нормаларын пайдаланғанан кейін пайда болады. Бұл ғимараттың баланстық құны және қаржылық есеп беру мен оның салықтық базасы арасындағы айырмаға әкеледі. Бұл көрсеткіш уақыт өте келе элиминировано болатын уақытша айырма болып табылады, яғни активтің бастапқы құны толық амортизацияланғандықтан салықтық база мен баланстық құн тең болады.

Кейбір кездері салық салынатын табысты түзету жағдайында ҚРСК сәйкес анықталған түрде және мөлшерде салық салынатын шығыннан басқа, мысалы салық төлеушінің әлеуметтік аясындағы объектіге жіберген нақты шығыны уақытша айырмаға жатпайды.

Міндеттемелердің салық базасы оның баланстық құнына тең, алдағы кезеңде осы міндеттемелерге қатысты салық салу мақсаттары үшін шегерілетін әр түрлі сомадан шегерімдер.

ҚРСК сәйкес шегерімге жатпайтын міндеттемелерді аудару кезінде, бірақ бухгалтерлік есеп мақсатында мойындалған мемлекеттік бюджетке аударылатын айыппұлдар мен пайлар, аударылған міндеттемелердің салық базасы оның баланстық құнына тең.

Ағымдағы салықтық активтер мен міндеттемелерді мойындау. Есеп беру және алдыңғы кезеңдегі пайдаға салынатын ағымдағы салық сомасы заңды тұлғалардың шығындары мен табыстарына сәйкес пайда болған салық кезеңінде аударылатын және төленбеген сомаға тең міндетттемелер ретінде мойындалады. Егер төленген салық салынатын пайда сомасы салық кезеңінде төленуге тиісті сомадан асса, онда ол мөлшер актив ретінде мойындалады.

Салық салынатын уақытша айырма және кейінге қалдырылған салықтық міндеттемелерді мойындау. Активті мойындауда экономикалық пайда ретінде оның баланстық құнын болашақта қайтару кепілі бар. Оны ұйым болашақ кезеңде алады. Активтің баланстық құны оның салықтық базасынан асса, онда салық салынатын экономикалық пайда сомасы салық салу мақсаты үшін рұқсат етілген шегерім мөлшерінен асады. Бұл айырма салық салынатын уақытша айырма болып табылады, ал алдағы кезеңде пайдаға салынатын салықтық міндеттемелерді төлеудің пайда болуы кейінге қалдырылған салықтық міндеттемелер болып табылады. Ұйым активтің баланстық құнын қайтарған сайын салық салынатын уақытша айырма өз орнына келе бастайды және ұйымда пайдаға салынатын  салық пайда бола бастайды

Бұл – экономикалық пайда ұйымнан төлем ретінде шығады деген пікірге әкеледі.

Кейінге қалдырылған салықтық міндеттемелер пайда болатын уақытша айырма, мысалы:

• сыйақылар бойынша табыстар аударым әдісіне сәйкес қаржылық есеп беруге кіреді (пайда болған кезеңде);
• салық салынатын пайданы (салықтық зиян) анықтау кезінде шегерімді қолданатын негізгі құралдар бойынша амортизация қаржылық есеп беруде шығындарды мойындауда қолданылатын амортизация есебінен айырмашылығы болуы мүмкін;
• өңдеу шығындары қаржылық есеп беруде болашақта капиталданады және амортизацияланады, бірақ салық салынатын пайданы анықтау кезінде бұл шығындар олардың пайда болу кезеңіндегі шығындарға жатқызылады.

Уақытша айырмалар келесі жағдайларда пайда болады:

• басымды түрде ұйымдардың бірігу құны салық салу мақсаты үшін түзетусіз теңдестірілген активтер мен міндеттемерге қатысты оның әділетті құнынының басымдылығына бөлінгенде;
• активтер салық салу мақсаты үшін түзетусіз қайта бағаланғанда;
• іскерлік оң және теріс репутация (гудвилл) есеп беру мәліметінде пайда болады.

 

 

 

 

 

 

6 Аудит

 

     Аудиторлық   тексеруге   кіріскенде   ең    алдымен   ұйымның   басшылары   өз   принціптері   мен   негіздеріне   сәйкес     қаржылық   есептемелерді     ашу   және   бухгалтерлік   есепті    жүргізу    үшін   қабылданған   тәсілдер   жиынтығын    білдіретін   есептік   саясат    бойынша  ұйым  басшысының   бұйрығы   шыққанын    немесе    шықпағанын   біліп   алу    керек .

    Есптік    саясатты    қалыптастырудың     негізіне    ұйым  операциялары , активтері , меншік   капиталы ,  міндеттемелерді , қызмет   нәтижелерін   және   т.б. бейнелеуде   баламалы   тәсілдерге  мүмкіндік   беретін   бухгалтерлік   есеп   стандарттары    жатады . Есептік   саясатты   қалыптастыру   әрбір   стандартта   берілетін   тәсілдердің  біреуін   таңдауды  ,  ұйым   қызметіне   қарай    жүргізуі   және   негізделуі ,  бухгалтерлік   есепті   жүргізудің    және   қаржылық   есептемелерді    ұсынудың    негіздері   ретінде  қабылдауды    білдіреді . Ол   қаржылық   есептеменің   әзірленіп   ұсынылуына  әсер    ететін   маңызды   да   жауапты   процедура   болып   табылады . Ұйымның  есептік   саясатымен   танысу   барысында  аудитор   қаржылық   есептемелерді  пайдаланушылардың  шешім   қабылдауы    мен    бағалауына   елеулі   әсері   бар   бухгалтерлік   есептің   жүргізу   тәсілінің    есептік   саясатын     қалыптастыруда   таңдалғаны    толық   ашылды   ма ,  міне   осыны    анықтап   алу   керек .Қаржылық   есептемелердің    құрамында   ашылуы   тиіс  және   ұйымның    есептік   саясатын    қалыптастыру   барысында   қабылданған    елеулі    жүргізу   тәсілдері   бар     бухгалтерлік   есеп   стандарттарына   сәйкес    мыналар   көрсетіледі :

    1)  материалдық   емес   активтер   мен   негізгі   құралдар   құндарының   орнын   толтыру    тәсілі ;

   2)   өндірістік   қорларды   аяқталмаған   өндірісті , тауарларды   және   дайын   өнімдерді   бағалау  ;

   3)   өнімдерді   (тауарлар  ,жұмыс , қызмет)  өткізуден    түскен   табысты    мойындау   және   т.б.

     Есеп   әдістерін   білмейінше     қаржылық    есептемелерді    пайдаланушылар   мүліктік  және   қаржылық   жағдайда  ,   ақша   айналымына   немесе   кәсіпорын   қызметінің   нәтижелеріне   шынайы    баға    бере   алмайды .

    Жоғарыда   айтылғандарға   орай    ұйымның   есептік   саясаты   бойынша    бұйрықта   мыналар   көрініс   табады  :

    —   негізгі    құралдар   бойынша   тозудың    және    материалдық   емес    активтер     бойынша     амортизацияның     есептеу   тәртібі ;

    —     өндірістік   қорларды   бағалау   әдісі   (орташа   безбенделген   өлшемді   құн ,   ФИФО , айрықшылықты  сәйкестендіру) ;

    —      тауарлық- материалдық    қорлардың   есеп   әдісі (нормативті , қайта   бөлістік , тапсырыстық   әдістері) ;

    —     жанама   шығындарды   бөлу   тәсілі ;

    —     аяқталмаған    өндіріс   пен   дайын   өнімді   бағалау   әдісі ;

    —      өнімді   өткізуге   байланысты    үстеме   шығындарды   бөлу   әдісі ;

    —     негізгі  құралдарды   жөндеуді   есептеу  және  қаржыландыру  тәртібі ;

    —     дайын   өнімдерді  (тауар , жұмыс ,қызмет)   өткізуден    түскен   табысты   анықтау   әдісі ;

-бухгалтерлік  есеп   шоттарының    жоспары   мен  формаларын  таңдау ;

-мүліктер  мен   міндеттемелерді  түгендеу   тәртібі   және  т.б.

     Осы   келтірілген   ұйымның   есептік   саясаты  мұнымен    шектеліп   қоймайды . 

       Аудитті  жүзеге  асыру   туралы   шешімді   қабылдау    үшін    ең    алдымен    әлеуетті  клиенттер     туралы  ақпараттарды    алып , зерделеу    қажет .

        Аудиторлық   тексерудің    көлемін   анықтауда    оның    жүзеге   асырылуы   тексерудің   жағдайына  қарай   болатын    және   аудиттің   мақсаттарына   қол   жеткізуді   көздейтін    жұмыстың  сипаты    мен     ауқымы  туралы    аудитордың  кәсіби    пікірінің  мазмұны    болып     табылады .

       Қаржылық    есеп   беру  аудитінің   бірінші   кезеңінде  тексерілуге    тиіс    фирманың  іс- әрекетін  жүргізу   жағдайындағы  іскерлік    ортасы  жете    зерттеледі . Ұйым   басшысы  осы   орта  жағдайларына  сәйкес   есеп   бергенде  мынадай    мәселелерді  көрсету    керек :

      — ұйымның    клиенттері ;

      —  өнімнің   жаңа   түрлерін   жасау ;

      —  өндіріске   қажетті   ресурстарды   сатып   алу    жағдайы ;

      —  өндірістік   процестің   ұйымдастырушылық  сипаты ;

      —   өнімді   (жұмысты , көрсетілген   қызметті)  өткізу . 

     Қызмет   бабындағы  жылдық   есеп   беру  түсіндірмелік   хатында    кәсіпкерлік   іс   қызметтің  барлық   ерекшеліктері  ашып   көрсетілуі   керек. Сонымен   бірге   іс    жүзінде   шығарылатын  өнімді   жөнелту  мен   тұтынушылаға   қызмет   ету   де   атқарылады .

     Қаржылық   есеп   беру   аудитінің  екінші   кезеңі  технологиясының , негізгі   процедуралары   аудиторлық   тәуекелділіктің   деңгейін   бағалау , тексерудің   стратегиясы  мен   жалпы   жоспары   мынадай   бағыттар   бойынша   жүргізіледі :

    — компания    клиентінің  объектілері   мен   іс- қызмет   цикілдерін  тексерудің  нақты   бағдарламасын   жасау ;

    —  аудиторлық   тәуекелділіктің  елеулік   деңгейін   анықтау ;

    — баланс   баптары    мен   Бас   кітаптың   баптарын    тексеру , шығындар   және   қаржы   нәтижелерінің   шоттары   мен   сәйкестендірілген   шоттарды    анықтау ,  шығындарды   өнімінің ,  жұмыстың    және    көрсетілген    қызметтің   өзіндік    құнына   жатқызудың    дұрыстығын   тексеру ;

    —  өнімнің , жұмыстың  және    көрсетілетін  қызмет    көрсету   мен   кірістерін   алу   цикілдерінің   аудиті ; 

    —  еңбек    ақыны   есептеу  мен   төлеу   тәртібін   тексеру ;

    —  таза   пайданы   жасау   мен   қолдану   тәртібін   тексеру ;

    —  бюджетке   салық   төлеудің   уақыттылығы  мен   есептеудің    дұрыстығын    тексеру ;

    —  меншікті   капиталды   қалыптастыру  мен   қолдануды   тексеру ;

    —  міндеттемелерді  өткізудің   дұрыстығы   мен   уақыттылығын   тексеру ;

    —   дебиторлар   және   кредиторлармен  есеп   айырысуды    тексеру ;

    —   ақша   мен   басқа   ағымдағы   активтердің  аудиті(касса , ағымдағы   және   валюталық   шоттар ,құнды   қағаздар  т.с.с ) .

    Үшінші  кезеңде   құзыретті   мәліметтер   мен   фактілерді   тексерудің   мәні   мен  объектілері  жағдайы    туралы   тәуелсіз    пікірді    білдіру  үшін    жинау мен    бағалау  іске   асады . Бұл    кезең    бұрынғымен ,  яғни   стратегияны , жалпы   жоспарды   және   аудит    бағдарламасымен  қайта    қарау   мен   түзету  қажеттілігі   туындауы   мүмкін .

   Аудитордың   назары  қаржылық  есеп  көрсеткіштерінен   гөрі, зертелетін    ұйым   басшылығы   негізге   алып   жасаған   тұжырымдаға  бағытталу  керек. Қаржылық    есептемені   аудиторлық   тексеру  барысында   бухгалтерлік  балансты ,  кірістер  мен  шығыстар ,   ақша  қозғалысы , меншікті   капиталдағы   өзгерістер   туралы  есептерді  жасаудың   дұрыстығы ,  есеп   саясаты   жайлы   ақпарат  пен  түсіндірме  хаттың  анықтығы   белгіленеді . 

   Сонымен   қатар   аудитор    мыналарды   тексеруі   тиіс : 

—  жарғы  капиталы   көлемінің    өзгеруі   туралы   кәсіпорын   иелерінің   шешімдері   орындалу   толықтығын ;

—   синтетикалық  және   аналитикалық   есеп   мәліметтерінің   актив ,  меншікті   капитал   және  баланста   көрсетілген  міндеттемелердің  шоттары   бойынша   теңбе- тең   болуын ;

—   қаржылық   есеп   беруде  дебиторлық  және   кредиторлық  борыштың , блашақ   кезеңдердің  кірістері   мен   шығыстарын  кіргізудің   түп- түгелділігін, активтердің  бағалаудың   дұрыстығын және т.б.