Мазмұны

Кіріспе…………………………………………………………………………………

Бөлім 1 Кәсіпорынның техника-экономикалық көрсеткіштері…………………

1.1 «Жамбыл-гипс» Акционерлік қоғамның даму тарихы ………………….………

1.2 Кәсіпорынның өндірістік және басқару құрылымы….…………….…………..

1.3 «Жамбыл-гипс» АҚ техника-экономикалық көрсеткіштері..………….………

Бөлім 2. «Жамбыл-гипс» АҚ шаруашылық қызметін талдау ……………………

2.1. Капитал мен резервтердің есебі мен аудитін талдау……………………….……..

2.2 Негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің есебі, аудиті және талдау ………………………………………………………………………….………

2.3 Инвестициялар есебі, аудиті және талдауы …………………………………….

2.4 Ақша қаражаттарының есебі, аудиті мен талдау……………………………….

2.5 Қорлар есебі, аудиті мен талдауы ……………………………………………….

2.6 Еңбекақы есебі, аудиті және талдауы……………………………………………

2.7 Дебиторлық қарыздар мен міндеттемелердің есебі, аудиті және талдауы

2.8 Өндірістік шығындардың есебі аудиті және таладауы…………………………

2.9 Өнім шығарудың және өткізудің есебі, аудиті мен талдауы…………………..

2.10 Кәсіпорының табыстары мен шығындарының есебі, аудиті және талдауы

2.11 Субъектінің қаржылық және статистикалық есеп беруі және оларды толтыру тәртібі

Қорытынды…………………………………………………………………………..

Қолданылған әдебиеттер ..…………………………………………………………

Кіріспе

Қазіргі кезде кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдамай оның осалқы жерлерін анықтау, болмаса оның ұзақ немесе қысқа мерзімдерге арналған жоспарын жасау мүмкін емес. Оның үстіне кәсіпорын банкроттық шегінде ме немесе оны осындай күйден шығарудың жолы барма деген сұраққа жауап беруде мүмкін болмайды. Ғылымда және тәжірибеде талдаудың әр түрі қолданылады: физикалық, химиялық, математикалық, статистикалық, экономикалық және т.б. Олар зерттеу нысаны, мақсаты және әдістері арқылы өзгешеленеді.

Өз кезегінде экономикалық талдау келесі түрлерге бөлінеді:

салалық белгілері бойынша талдау (өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, құрылыс, көлік және т.б.);
талдауды жүргізетін басқару органдарына байланысты (технико-экономикалық талдау, қаржы-экономикалық талдау, аудиторлық немесе бухгалтерлік талдау, әлеуметтік-экономикалық талдау, маркетингтік талдау, экономикалық-статистикалық талдау және т.б.);
нысананы зерттеу әдістемесі бойынша талдау салыстырмалы, факторлық, диагностикалық (экспресс-талдау), экономика-математикалық талдау, функционалды-құндық талдау;
талдау субъектісі бойынша ішкі және сыртқы болып бөлінеді;
зерттеу нысанының ауқымы бойынша талдау кешенді және тематикалық болып бөлінеді.

Бізбен «Жабыл-гипс» Акционерлік қоғамының қызметіне талдау жасалды. Есеп екі бөлімнен тұрады. Бірінші тарауда талданатын кәсіпорынға қысқаша сипаттама берілген, оның өндіріс және басқару құрылымы және 2007-2008 жылдарға арналған техника-экономикалық көрсеткіштері келтірілген.

Екінші тарауда кәсіпорынның өндірістік шаруашылық қызметіне талдау жасалды. Мұнда өнімді өндіру және өткізу, негізгі қорды пайдалану, еңбек көрсеткіштерін қолдану, өндіріс шығындары, кәсіпорынның табысы, материалдық ресурстарды пайдалану талдауларының қорытындылары, кәсіпорын қызметі нәтижелерінің қаржылық талдауы келтірілген.

Өнімді өндіру және өткізуді талдауға өнімді өндіру мен өткізудің динамикасын, өндірілетін өнімнің ассортиментін және құрылымын, кәсіпорын жұмысның ырғақтылығы мен өндірілетін өнімнің резервтерін анықтау кіреді.

Кәсіпорын негізгі қорларын талдауға негізгі қордың құрамы мен құрылымын талдау, негізгі қорды пайдаланудың тиімділігін талдау, кәсіпорынның негізгі қорларын ұтымды пайдалану есебінен тауарлы өнімнің өсімін анықтау кіреді.

Кәсіпорынның еңбек көрсеткіштерін талдауға жұмысшылардың еңбек өнімділігін талдау, оларды негізгі және көмекші топтарға бөлістіру, еңбек ақы қорын және еңбек өнімділігімен еңбек ақының арақатынасын талдау кіреді.

Өндіріс шығындарын және таза табысты талдауға өнім мен көрсетілетін қызметтің өзіндік құнының деңгейін бағалаудың жалпы талдауы және шығын сметасының талдауынан тұрады.

Екінші бөлімнің 2.5 тарауында кәсіпорынның қаржылық жағдайының талдауы келтірілген. Бұл жерде аналитикалық баланс-нетто талдауы орындалған және кәсіпорынның ағымдағы ликвидтілігі мен қаржы тұрақтылығының көрсеткіштері есептелген.

Бөлім 1 Кәсіпорынның техника-экономикалық көрсеткіштері

«Жамбыл-гипс» Акционерлік қоғамның даму тарихы

Жамбыл гипс зауыты 31.12.1954 жылы №1792 бұйрықтың негізінде құрылып 1960 жылы пайдалануға берілген. Бұл жобада гипстік тасты, яғни цемент, құрылыс гипсін жасаудағы негізгі компонент ретінде шығару қарастырылды. Зауыттың қуаттылығы 18,3 мың тонна құрылыс гипсін және 30 мың тонна гипстік тасты құрады. Гипс зауытының негізгі тұтынушылары Қазақ, Қырғыз, және Орталық Ресейдің кәсіпорындары болып табылады. Гипс зауытының шикізат базасы ретінде сол уақытта зерттелінген екі «Восточный және Западный», қорында 50 млн. тонна гипсі бар «Үлкен – Бұрылтау» кен орнының қорлары қолданылды. «Жамбылгипс» АҚ – Орталық Азия аймағындағы гипс өнеркәсібіндегі бастапқы кәсіпорындарының бірі, ол Қазақстандағы «Үлкен — Бұрылтау» ірі кен орнында гипстік тастың өндіру және өңдеу жұмыстарымен айналысады, және де гипс қайнататын, таулы, өңдеу, механикалық дамыған инфрақұрылымдары, қоймалары бар. Темір жол саласы зауытты Қазақстан және ТМД аймақтарымен байланыстырады.

«Жамбылгипс» АҚ Қазақстандағы құрылыс материалдарын өндіретін үлкен болашақ мүмкіндіктері бар жалғыз өндірістік құрылым болып табылады. Мемлекетті бөлудегі Ұлттық бағдарламаға және ҚР мемлекеттік меншікті бөлуге байланысты 1993 – 1995 жылдар аралығында мемлекеттік меншіктегі Жамбыл шекаралық комитеттің № 4/24 1993 жылы 17 қыркүйекте «Гипс зауытын ашық Акционерлік Қоғам ретінде қайта құру» туралы қаулысы қабылданған. «Жамбылгипс» АҚ жарғылық капиталы 997400 теңге мөлшерінде көрсетілген болатын(номиналды құны 50 теңге тұратын 19948 дана акция). Шаруашылық субъект 1993 жылы 28 желтоқсанда №10538 мемлекеттік тіркелді, төлқұжат ҚР министрлігімен берілді. 1998 жылдың мамыр айында «Жамбылгипс» ААҚ – ын ЖАҚ – ға қайта құру шешімі қабылданды. Жамбыл облысының Әділет басқармасымен 1998 жылдың 25 маусымында №2954 — 1919 – АҚ заңдық тұлғаға мемлекеттік қайта тіркелу құжаты берілді. 2002 жылдың қазан айында зауыт аймағында гипс күйдіретін цехта неміс өндірісіндегі жаңа ұнтақтайтын комплекс іске қосылды, бұл тауар ассортиментін кеңейтті және әлемдік стандартқа сәйкес оның сапасын жақсартты. Комплекстің қуаттылығы жылына 50 мың тонна құрылыстық және селективті гипс. 2003 жылы шілдеде құрғақ құрылыс қоспасын өндіретін цех іске қосылды. Цехтың қуаттылығы жылына 20 мың тонна құрғақ құрылыс қоспасы, әр түрлі жұмысқа арналған тақталы желім, сылақтау және тығындау қоспалар. Сол жылдың қараша айында акционерлердің жалпы жиналысында 13 мамыр 2003 жылғы «Акционерлік қоғамдар» туралы Заңының талабына сәйкес қоғамның құрылтай құжаттарын дайындау туралы, ал нақтылай кәсіпорынның ұйымдастыру – құқықтық формасын өзгерту және жарғылық капиталын талап етілетін мөлшерге дейін жоғарлату туралы шешім қабылданды. Жамбыл облысының Әділет Басқармасымен №2954 – 1919 – АҚ 2003 жылы 25 қарашада «Жамбылгипс» Акционерлік қоғамға мемлекеттік қайта тіркелу құжаты берілді. Жарғылық капитал 43600 мың теңгені құрады.

2005 жылы 30 мамыр айында «Жамбылгипс» АҚ – ң жалпы акционерлік жиналысында кәсіпорын Жарғысына жай және пұрсатты акциялардың мөлшерін анықтауда біршама өзгерістер енгізу туралы, сонымен қатар жарғылық капиталдың көлемін 300000 мың теңгеге бекіту және 590000 дана жай және 10000 дана пұрсатты акцияларға бөлу туралы шешім қабылданды. Кәсіпорын Жарғысына өзгерістер 5 шілдеде 2005 жылы Жамбыл облысының Әділет Департаментімен тіркелді.

2005 жылы шілде айында таулы цехы іске қосылды. Бұл таулы цех гипстік тас өндіретін қаладан 30 километр қашықытықта орналасқан. Таулы цехының қуаттылығы жылына 120 мың тонна гипстік тас. 2005 жылы сәуірде гипсокартон парақтарын өндіретін цехтың құылысы басталып, сол жылдың қыркүйек айында іске қосылды. Цехтың қуаттылығы жылына 5 млн. шаршы метр гипсокартон парақтары.

«Жамбылгипс» Акционерлік қоғамның өнімдері көптеген көрмелерде жоғары сапасы үшін дипломмен мараппатталған:

Халықаралық көрме «Проминдустрия»Астана қаласы, 2001–2003ж.
Республикалық көрме-жарысы. «Лучшие товары Казахстана»

Астана қаласы, 2003 жыл;

Облыстық көрме «Высокое качество товаров и сферы обслуживания» Тараз қаласы, 2004 жыл;
Республикалық көрме-жарыс.«Лучшие товары Казахстана» Астана қ. 2004ж
Облыстық көрме «Лучшие товары области Тараз қаласы 2005 жыл;
Халақаралық көрме «Проминдустрия»Астана қ.2005 жыл, наурыз;
«Астана Build 2005» көрмесі Астана қаласы, 2005 жыл, қараша.

Қазіргі заманға сай жаңа технологияларды және табиғи тасты өңдеу облысындағы соңғы жетістіктерді және гипсокартон парақтарын өндірудегі батыстың бірегей технологиясын қолдану әлемдік стандарттар деңгейінде өнімді өндіруге және жеткізуге мүмкіндік береді.

Қазақстанда өндірілетін гипсокартон парақтарын өткізудегі потенциалды нарықтар негізінен орталық-азия елдері, сонымен қатар Ауғанстан және Пәкістан болып табылады.

1993 жылы 17 қыркүйекте Жамбыл гипс зауыты ашық акционерлік қоғам «Жамбылгипс» болып ауысқаннан кейін жарғылық капиталы 997400 теңге мөлшерінде құралған болатын.

Кесте 1 – Акциялар келесі түрде бөлінген

Акционердің аты	Акция саны, дана	Акция құны, тг.	Акция түрі	Жарғылық капиталдың үлесі
1	2	3	4	5
Мемлекеттік Коммуналды Шаруашылық «Құрылыс материалдары» Алматы қаласы	10173	508650	Жай	51,0 %
Мемлекеттік мүлік бойынша Жамбыл территориялық комитет Тараз қаласы	7840	392000	Жай	39,3 %
Кәсіпорынның еңбек ұжымы	1935	96750	Пұрсатты	9,7 %
Барлығы	19948	997400		100,0%

Ал 1994 жылы мемлекеттік мүлік бойынша Жамбыл территориялық Комитеттің акциялары аукционда Инвестициялық жекешелендіру Қорларымен алынып және келесі түрде бөлістірілді.

Кесте 2 – Кәсіпорынның акцияларының бөлінуі

Инвестиция қордың аты	Акция саны, дана	Акция құны, тг.	Акция түрі	Жарғылық капитал үлесі
1	2	3	4	5
Инвестициялық жекешелендіру Қоры «Бутя-Капитал», Алматы қаласы	1993	99650	Жай	10,0 %
Инвестициялық жекешелендіру Қоры «Восток-Мебель», Өскемен қаласы	1993	99650	Жай	10,0 %
Инвестициялық жекешелендіру Қоры «Первый Промышленный», Павлодар қаласы	1994	99700	Жай	10,0 %
Инвестициялық жекешелендіру Қоры «Алмас-Авто-Инвест», Тараз қаласы	1860	93000	Жай	9,3 %
Барлығы	7840	392000		39,3 %

1995-1997 жылдар аралығында «Жамбылгипс» ААҚ акциялары бірнеше рет жеке және заңды тұлғалар арасында араласқан болатын.

Кесте 3 — Кәсіпорынның акцияларының бөлінуі

Акционердің аты	Акциялар саны,дана	Акция құны, теңге	Акция түрі	Жарғылық капиталда үлесі,%
Инвестициялық жекешелендіру Қоры «Бутя — Капитал», Алматы қ .	1993	99650	Жай	10,0
Инвестициялық жекешелендіру Қоры «Восток -Мебель», Өскемен қ .	1993	99650	Жай	10,0
Инвестициялық жекешелендіру Қоры «Первый Промышленный», Павлодар қ .	1994	99700	Жай	10,0
Инвестициялық жекешелендіру Қоры «Алмас –Авто — Инвест», Тараз қ .	1860	93000	Жай	9,3

Кестенің жалғасы

1	2	3	4	5
Мемлекеттік Коммуналдық Шаруашылық «Құрылыс материалдары», Алматы қ .	5186	259300	Жай	25,0
Жеке тұлға, Чехия азаматы	4987	249350	Жай	26,0
Кәсіпорынның еңбек ұжымы	1935	96750	Пұрсатты	9,7
Барлығы	19948	997400		100,0

АК «Galore Investments Limited» «Жамбылгипс» АҚ – ң Чехия азаматына тиеслі акцияларды, Инвестициялық жекешелендіру Қоры «Бутя — Капитал» және Инвестициялық жекешелендіру Қоры «Первый Промышленный» ұстайтын акцияларды сатып алып, одан кейін бұл акциялар Қазақстан Республикасының азаматы М.Б. Доскариевқа сатылған.(Алматы қ .)
Мемлекеттік Коммуналды Шаруашылық «Құрылыс материалдары» (Алматы қ .) ұстайтын «Жамбылгипс» АҚ – ң акциялары ҚР азаматы Күлекеев Батырбек Абдрасиловичке сатылған болатын, «Жамбылгипс» АҚ – ң акцияларын ұстайтын Инвестициялық жекешелендіру Қоры «Алмас – Авто — Инвестпен» бірге өз акцияларын ҚР азаматы А.К. Құсаиновқа сатқан.
Инвестициялық жекешелендіру Қоры «Восток Мебель» ұстайтын «Жамбылгипс» АҚ – ң акцияларын «Тенир — Групп» ЖШС – гі (Алматы қ .) сатып алған.
Құсаинов А.К. азаматы және «Тенир — Групп» ЖШС – гі «Жамбылгипс» АҚ — ң өздеріне тиеслі акцияларын аффилиирленген тұлғаларға сатты: Дакебаев Р.А. (Алматы) және «Финансовая компания «Greenwich Capital Management» ААҚ (Алматы).

1998 жылдың 15 мамырына компанияның акционерлері келесі кестеде көрсетілген.

Кесте 4 – Кәсіпорын акцияларының иелері

Акционер аты	Акция саны, дана	Акция құны, тг	Акция түрі	Жарғылық капиталда үлесі, %
1	2	3	4	5
Доскариев М.Б. (Алматы)	9159	457950	Жай	46,0
Дакебаев Р.А. (Алматы)	6860	343000	Жай	34,3
Қаржылық компания «Greenwich Capital Management» (Алматы)	1994	99700	Жай	10,0

Кестенің жалғасы

Кәсіпорынның еңбек ұжымы

1935

96750

Пұрсатты

9,7

Барлығы

19948

997400

100,0

Сол жылы акционерлердің жалпы жиналысында акциялардың бірінші эмиссиясын күшін жойып, жарғылық капиталды 10 есеге, яғни 9006500 теңгеге көтеріп екінші акция эмиссиясын шығарып, бірінші акция эмиссияларына ие болған Қоғам акционерлеріне өз үлестеріне сәйкес бөліп алуға құқық берді. 1998 жылы «Жамбылгипс» ЖАҚ бағалы қағаздар шығару туралы мемлекеттік тіркеу құжатын алды. Екінші эмиссясының акциялары келесідей болды:

номиналды құны 500 теңге, 18013 дана және құны 9006500 теңге жай атаулы акциялар;
номиналды құны 500 теңге, 1935 дана және 967500 теңге пұрсатты атаулы акциялар;

2000 жылы азамат М.Б. Доскариевқа тиеслі акцияларды А.К. Құсаинов (Р.А. Дакебаевтан акциялар сатып алған) және «Қаржылық компания «Greenwich Capital Management» ААҚ акционерлері жарғылық капиталда үлесі бойынша сатып алған. Ол келесі кестеде көрсетілген:

Кесте 5 — Кәсіпорын акцияларының иелері

№	Акционер	Акция саны	Акция құны	Жарғылық қордағы %	Дауыс саны, %
1	2	3	4	5	6
1	Құсаиынов А.К.	13956	6981800	70,0	77,47
2	Қаржылық компания «Greenwich Capital Management» (Алматы)	4057	2024722	20,30	22,53
3	Кәсіпорынның еңбек ұжымы	1935	967478	9,70	—
	Барлығы	19950	9974000	100,0	100,0

А.К. Құсаинов өзіне тиеслі дауыс бере алатын акцияларын азамат Р.Н. Альтиевке берді. Одан кейін барлық акциялар Құсаинов Қайнарбек Қабыкенұлымен сатып алынды. 2002 жылы кәсіпорынның 1928 дана пұрсатты акциялары сатып алынды. Ал 2004 жылы кәсіпорынмен 1928 дана пұрсатты акциялар Қ.К. Құсаиновтан 16000 мың теңгеге сатып алынып, Дойче Инвестиционе унд Энтвиклунгсгезельшафт мбХ» кәсіпорынның қатысуымен «Кнауф Гипс Капчагай» ЖШС – не 306000 мың теңгеге сатылған. Келісім нәтижесінде эмиссиондық пайданың мөлшері 290000 теңгені құрады. Жарғылық капиталдың 2,21 % акциясына ие Дойче Инвестиционе унд Энтвиклунгсгезельшафт мбХ» кәсіпорынның қатысуымен «Кнауф Гипс Капчагай» ЖШС – гі – бұл Алматы облысындағы Қапшағай қаласына жақын Заречный ауылында орналасқан гипсокартон парақтарын және еуропалық сапалы металды профиль жасап шығаратын зауыт. Бұл кәсіпорынның иелері – «Кнауф» компаниясының өнеркәсіптік тобы, бұл гипс негізінде құрылыс материалдарын өндіретін ірі еуропалық мемлекеттік ұйым болып табылатын ДЭГ даму және инвестициялау неміс қоғамы. Кнауф компаниясының мүшелері 3,5 жылда өндірісті кеңейтуге 25 млн. евро салып, сонымен қатар толық жаңа зауыт салынды. Қазіргі уақытта кәсіпорын жылына 2 млрд. теңгеге гипсокартон парақтарын және металды профильдер жасап шығарады, болашқта құрғақ құрылыс қоспаларын және басқа да металдарды шығару арқылы өндірілген өнімнің ассортиментін кеңейту жоспарлануда. Бұл зауыттың іске қосылуы Қазақстанға болашақта шетелден ұқсас өнімдерді әкелуден бас тартуға мүмкіндік береді.

Кәсіпорынның қызметі:

Үлкен – Бұрылтау кен орнының солтүстік бөлігінде гипсті ашық тәсілмен өңдеу:
құрылыс гипсін алу мақсатында алынған тасты өңдеу;
мраморлы ұнтақты өндіру және өңдеу;
гипсокартон парақтарын, жол жиек тақталарын, қаптайтын және басқа да құрылыс материалдар түрлерін дайындау.

Кәсіпорынның негізгі өнімі:

Гипстік тас және гипстік тасты өңдейтін өнімдер: ақ гипс, селективті гипс, құрылыс гипсі.
Мәрмәр ұнтағы және мәрмәр ұны.
Құрғақ құрылыс қоспалары және желім.
Гипсокартон парақтары.

Гипстік тас – цемент өндірісінің негізі болып табылады. 45 жыл қызмет барысында кәсіпорын Орта Азияны және Қазақстанды, Қырғыстанды және Батыс Сібірді гипстік таспен қамтамасыз еткен, және де экономикалық дағдарыс кезеңдерінде де зауыт рентабельді болып қала берді. Кәсіпорын қуатты инфрақұрылымы бар және қазіргі заманғы автотранспорттық жабдықтармен, гипс күйдіретін цехтың дамыған құрылымымен қамтылған. Мұнда қуатты өндірістік база, арнайы техника, жылына 1 млн. тонна гипстік тасты өндіруді және жылына 50 млн. тонна селективті және құрылыс гипсін шығаруды қамтамасыз етеді. Транспорттық коммуникациялар әрбір өндіріске маңызды фактордың бірі болып табылады. Зауыт Шайқорық станциясының темір жолымен, ол дайын өнімді зауыттан вагондармен шығаруға мүмкіндік береді. Автомашина кіріс жолдарын кәсіпорынды гтпстік тас шығаратын кен орнымен байланыс үшін, сонымен қатар зауытты Тараз қаласымен байланыстыру үшін қолданады. Қазақстанда цемент өндіретін зауыт бар, ол Өскеменде, Қарағандыда, Шымкентте және Семейде, жобалық қуаттылығы жылына 9 млн. тонна цемент. Ал Қырғыстанда «Кантский Цементно – шиферный завод» Акционерлік Қоғамының жобалық қуаттылығы жылына 1,2 млн. тоннаны құрайды,

Жамбыл облысындағы Үлкен – Бұрылтау гипс кен орны Қазақстанда ең ірі барланған гипс қоры болып табылады, онда гипс 40 % — дан 100 % — ға дейін бар. Бұл кен орны Жамбыл облысы, Тараз қаласының Жуалы ауданынан 25 – 30 километр қашықтықта орналасқан.

Қазақстанда құрылыс үшін тасты өндірумен қазір белсенді түрде 54 кәсіпорын жұмыс істейді. Құрылыс қоспаларын өндіретін зауыт – 145, олардың белсенді қызмет істейтіні – 85. Лакпен сырлайтын өнім өндіретін зауыт (мәрмәр ұны сыр өндіруде қоспа болып табылады) – 44. Бұл зауыттар 120 микрон жұқа, тартылған мәрмәр ұнын қолданады. Кәсіпорын мәрмәр тас шикізатын сатып алып мәрмәр ұнын және мәрмәр ұнтағын жасайды. Ал сол мәрмәр тасын Тараз қаласындағы «Тараз — Мрамор» ЖШС – нен және «Кордай — Мрамор» ЖШС – нен сатып алады.

«Тараз — Мрамор» ЖШС – гі Қызылбастау кен орны Жамбыл облысы Талас ауданында Қаратау қаласынан 25 километр қашықтықта солтүстік – батыста орналасқан.

«Қордай – Мрамор» ЖШС – гі Жамбыл облысындағы, Қордай ауданындағы Молодежный кен орнында мәрмәрды барлау және өндіруге келісім жүргізілген.

Кәсіпорынның тартымдылығын анықтайтын маңызды фактор, ол көптеген құрылыс материалдарын, сонымен қатар құрғақ құрылыс қоспаларын пайдаланатын тұрғын үй құрылысының өсуі болып табылады.

Инвестиция тарту үшін кәсіпорынның тартымдылығы келесі қосымша факторлармен анықталынады:

өндірілетін және өңделетін шикізаттың көлемін ұлғайту;
шығарылатын дайын өнімнің ассортиментін кеңейту;
өнімнің кейбір түрлеріне сұраныстың ұлғайтылуының мүмкіндігі.

2003 жылы кәсіпорын нарыққа гипс негізінде «Гипсополимер», «Glaber», ғимараттың ішкі бөлігін өңдеуге арналған құрамында экологиялық таза бөліктерден тұратын құрғақ құрылыс қоспаларын, сонымен қатар «Glaber» тақта желімін шығарады.

Кесте 6 — «Жамбылгипс» АҚ -ның негізгі тұтынушылары

№	Тұтынушылар	Өнім түрі	Орналасқан жері	Жарғылық капиталда үлесі, %
1	2	3	4	5
1	«PLATPE» ЖШС	Селективті гипс	ҚР Алматы қаласы	20,0
2	«Амикс» ЖШС	Құрылыс гипсі	ҚР Алматы қаласы	20,0
3	«ALIT» ЖШС	Селективті гипс, құрылыс гипсі	ҚР Астана қаласы	15,0
4	«Экотон» ААҚ	Гипстік ұн	ҚР Астана қаласы	10,0
5	«ОКС — СТРОЙ» ЖШС	Құрғақ құрылыс қоспалары	ҚР Астана қаласы	14,0
6	«Асар — НТ» ЖШС	Селективті гипс	ҚР Астана қаласы	10,0
7	«ПОЛИМИКС» ЖШС	Селективті гипс	ҚР Алматы қаласы	11,0
	Барлығы			100,0

Кесте мәліметтеріне қарасақ «Жамбылгипс» АҚ – ң өнімдерін «PLATPE» ЖШС – гі және «Амикс» ЖШС – гі көп тұтынады.

Кәсіпорынды электр энергиямен «Жамбылский областной энергосбыт» ЖШС – гі, газбен «КазТрансГаз Аймақ» АҚ – ы, темір жол қызметімен АОНК КТЖ Жамбыл ТехПД, байланыс қызметімен «Қазақтелеком» АҚ – ы және бұрғы жарылыс қызметімен «Югвзрывпром» жабдықтайды. Бұл қызмет жабдықтаушылары, ал енді шикізатпен жабдықтайтын кәсіпорындар:

— химиялық қоспалармен: «Альба Хим» ЖШС, «Универсал группа» компания, «Центразспецскоб» ЖШС, «Пульсор» компания;

— темір өнімдерімен (қазандар, балталар, қағаздар): «АЗТМ» АҚ, «Завод стройтельсво конструкций» ЖШС, «Жамбыллитснаб» ЖШС;

— автобөлшектермен: «Югшинторг» ЖШС, «Садырбаев» Жеке кәсіпкер, «Тoyota Tsuho Kazakhstan» ЖШС;

— бензин, матор майы, дизель отыны, дизель майымен: «PIC Ойл» ЖШС, «Зангар Алем» ЖШС, «Автотехмас» ЖШС, «Технические масла Казахстана» ЖШС;

— қаппен: «Resurse Group» ЖШС, «Новопэк» ЖШС, «Инвестлеспром» ЖАҚ (Ресей);

— гипсокартон парақтарын қаптайтын картонмен: ООО СПБ «Пролеторий» (Ресей);

— гипсокартон парақтарына арналған қағазбен: YILI YONGCHENG TRDING INDUSTRIAL GROUP;

— мәрмәр ұнтағымен: «Құрылыс Жанар» ЖШС.

«Жамбылгипс» АҚ – ы №41 2003 жылы 20 маусымнан Жамбыл облысы Жамбыл ауданындағы 1,2,3 Үлкен – Бұрылтау кен орнында гипс өндіруге келісім жасасқан.

Кесте 7 – Кәсіпорынның бәсекелестері

№	Компаниялар	Орналасқан жері	Өнім түрі	Нарықта өнімнің үлесі,%
1	«ALIT» ЖШС	ҚР Астана қ., Пушкин көш. 173	Құрғақ құрылыс қоспасы	20,0
2	«Alina Ltd» ЖШС	ҚР Алматы қаласы	Құрғақ құрылыс қоспасы	5,0
3	«ПОЛИМИКС»ЖШС	ҚР Алматы қ., Сатпаев көш.,88а/1	Құрғақ құрылыс қоспасы	20,0
4	«КУРЫЛЫС — СЕРВИС» ЖШС	ҚР Алматы қ ., Галилея 2	Құрғақ құрылыс қоспасы	10,0
5	«Кнауф Гипс Капчагай» ЖШС	ҚР Қапшағай қ.	Гипсокартон парақтары	20,0
6	«Компания Бенотех» ООО	Ресей, Новосибирск қ.	Құрғақ құрылыс қоспасы	10,0

«ALIT» ЖШС – гі өзінің қызметін 1998 жылы бастаған. «ALIT» ЖШС – гі Астана қаласындағы құрғақ құрылыс қоспаларын шығару бойынша бірінші кәсіпорын болған және болып қала береді. Компания «ALIT» сауда маркасындағы 20–дан астам өнім түрін шығарады, тұнынушылардың сұранысын ескере отырып, отандық, ресейлік және еуропалық қазіргі заманғы жетістіктер негізінде өзінің зерттеулерінің барысында өнім ассортиментін жоспарлы түрде кеңейтуде.

«Alina Ltd» ЖШС — гі – «AlinEX» сауда маркасындағы құрғақ құрылыс қоспаларын өндіреді. «AlinEX» өнімі бірнеше рет алтын медальмен және дипломмен марапатталған болатын:

«СтройСиб — 2002» xv Халықаралық көрмесінде аптын медаль (Новосибирск Қ.);
«Бишкек – 2001» Халықаралық көрмесінде алтын медаль;
«Выбор года (Choice of the year)» Халықаралық фестиваль – конкурсында алтын медаліне ие;
«Промстройиндустрия — Астана» II және III Халықаралық – Қазақстандық көрмеде «За высокое качество продукции» дипломына ие;
«Произведено в г. Алматы» көрмесінде «За вклад в развитие промышленного потенциала г. Алматы» дипломына ие.

«ПОЛИМИКС» ЖШС – гі – Қазақстан нарығында «ПРОМИКС» сауда

маркасында құрғақ құрылыс қоспаларын өндіреді. Кәсіпорында жұмыс істейтін мамандар ғылыми сыйымды технологиялар және өндірістік процестің нақты ұйымдастырылуы арқылы өнімнің шығарылуын қамтамасыз етеді.

«КУРЫЛЫС – СЕРВИС» ЖШС – гі Санкт – Петербург технологиясы арқылы 1997 жылдан бастап «ALIT», «МАСТЕР», «extralux» сауда маркасындағы құрғақ құрылыс қоспаларын өндіреді. Шығарылатын өнімнің құрамы «Клариант» және «Байер» Германдық фирмалар көмегімен өңделген.

«Кнауф Гипс Капчагай» ЖШС. КНАУФ – Ресейдің, Украинаның, Қазақстанның және Молдаваның құрылыс саласына ірі неміс инвесторы болып табылады, ол жергілікті мамандар қатысуымен және жергілікті шикізаттан жергілікті нарыққа жоғары сапалы өнім өндіреді. Компанияның негізгі өнімі – бұл КНАУФ – тақталары (гипсокартон тақталары) және КНАУФ – суперлисты (гипсмақталы парақтар), КНАУФ – суперпол, КНАУФ – гипсолисты, металдық профильдер.

«Компания Бенотех» ООО «Бенотех» құрғақ құрылыс қоспаларын өндіреді. Цемент, әктасты ұн және кварцты құм негізінде жасалған материалдар құрамында импорттық жоғары тиімділікті Mowilith Pulver, Tylovis, Arboul қоспаларымен бай. «Бенотех» құрғақ құрылыс қоспалары «СтройСиб — 2004» Новосибирск қ.) және «12–я международная строительная неделя в Сокольниках» көрмелерінің қатысушылары мен келушілердің көңілін аударды. «Бенотех» компаниясының Қазақстандағы дилері – «Перформерсистем» ЖШС – гі (Өскемен қ.) болып табылады.

«Компания Бенотех» ООО, Ресей, Новосибирск қаласы, Дойче Инвестиционе унд Энтвиклунгсгезельшафт мбХ» кәсіпорынның қатысуымен «Кнауф Гипс Капчагай» ЖШС. Бұл компаниялар нарықтық реформаларды іске асыру кезінде қазақстандық құрылыс материалдарының нарығында орнығып алды. Бұл компаниялардың нарыққа келуі және орнығуы бәсекелестіктің жоғары деңгейін көрсетеді, және де ол құрғақ құрылыс қоспаларын, лаксырлағыш материалдар және т.б. нарықтарында қазіргі уақытқа дейін сақталып келеді. Бірақ та цемент өндірісінде отандық өнім басым болып келеді.

Кесте8 – Кәсіпорынның несие байланыстары

Несие келісімі (№,күні)	Несие беруші (Банк)	Валюта	Валютадағы құны (мың АҚШ доллары)	Пайыздық ставка	Өтелу мерзімі
1	2	3	4	5	6
КТО20 – 2004 2004 жыл 2 тамыз	«АТФБанк» Тараз филиалы	АҚШ доллары	900	13,0	02.08.2007
КТО22 – 2004 2004ж 13желтоқсан	«АТФБанк» Тараз филиалы	АҚШ доллары	2800	13,0	15.12.2008
КТО15 – 2005 2005 жыл 2 тамыз	«АТФБанк» Тараз филиалы	АҚШ доллары	700	13,0	03.08.2009

Кәсіпорынның өнімдері жаппай ақпарат құралдарында жарнамаланған, мысалы: Алматы қаласы, «Рахат ТВ» ЖШС, Астана қ., «ЭРА» Телекомпаниясы, Тараз қаласы «Регион Медия» филиалы, Алматы қаласы «Золотой теленок» Баспа үйі, Алматы қаласы – «Сары — Арка» Баспасы, Алматы қаласы – «Алматы – Медия» ЖШС, Тараз қаласы – «Графика Ю» ЖШС, Тараз қаласы – «АРТ Модуль» ЖШС.

Кәсіпорынның қызметіне жағымды әсер ететін факторларға мыналар жатады: Қазақстандағы құрылыс компанияларының өнімге деген сұраныстың тұрақтылығы, тағы да жағымды фактор кәсіпорынның географиялық орналасуы – Алматы және Қазақстанның басқа да аймақтарындағы құрылыстың тез өсуі өнімнің тұрақты сұранысына себепші болады. Кәсіпорынның қызметіне теріс әсер ететін факторлар: ішкі және сыртқы өндірушілермен жоғары бәсекелестіктің болуы, бірақ өндірілетін өнімнің сапасын жақсарту және икемді баға саясатын қолдану арқылы осы бәсекелестікті жеңе алады.

Кәсіпорын өткізу нарығын ресейлік цемент зауыттары арқылы кеңейтуді жоспарлап отыр. Бірақ қазір нақты шешілмеген мәселе бар. Ресейлік зауыттарға «Жамбылгипс» АҚ – ң өнімі қажет, бірақ екі елдің қымбат темір жол тарифтері өндірушілерге де және тұтынушыларға да тиімді емес. Осы жағдайды бір жақты шешуге болатың еді, егер «Жамбылгипс» кәсіпорыны тасымалдауға жеңілдіктер алса. Тасымалдауға женілдіктері бар кәсіпорындардың қатарына кіру үшін, зауыт үлкен көлемде жүктер жөнелту керек.

1.2 Кәсіпорынның өндірістік және басқару құрылымы

«Жамбылгипс» АҚ – ң президенті Құсаинов Қайнарбек Қабыкенұлы, жарғылық капиталдағы үлесі 100 % — жай акциялары 97,78 % — пұрсатты акциялар. Президент Қоғамның атқарушы мүшесі болып табылады, ол акционерлердің Жалпы жиналысынан және директорлар Кеңесінің құзырындағы сұрақтардан басқа ағымдағы қызметтегі сұрақтардың барлығын шешеді. Президентті 3 жылға сайлау, сонымен қатар оның қызметін тоқтату жалпы жиналыста шешіледі.

Президенттің міндеттері:

— Қоғамның алдына қойған мақсатына жету жолындағы шешімдерді қабылдау;

— Қоғам жұмысшыларының қызметтік міндеттемелерін анықтау;

— Қоғам қызметін ұйымдастыру мақсатынд ішкі нормативті құжаттарды айқындау;

— қаржылық жоспардың дайындалуын және орындалуын қамтамасыз ету;

— Қоғамның штаттық кестесін белгілеу;

— сыртқы экономикалық қызметті жүзеге асыру.

Директорлар Кеңесі ҚР «Акционерлік қоғам туралы» Заңына сәйкес шешілетін сұрақтардан басқа кәсіпорын қызметіне жалпы жетекшілік етеді. Директорлар Кеңесінің ерекше құзіретіне келесі мәселелер жатады:

— акционерлердің жалпы жиналысының шешімдерін, Қоғам қызметінің приоритетті бағыттарын шешуді жүзеге асырады;

— Қоғам акционерлерінің жалпы жылдық жиналысын шақыру туралы шешім қабылдайды;

— жалпы акционерлер жиналысымен бекітілетін ірі келісімдерді құру туралы шешім қабылдайды;

— акционерлердің жалпы жиналысында бекітілетін құпия түрдегі және қоғамның коммерциялық жасырын түрдегі ақпараттарды анықтау.

Кәсіпорында мамандандырылған және кәсіби дайындалған қызметкерлері бар, оның негізгі міндеті гипсті өндіру, өңдеу, қайта өңдеу және өткізу, құрылыс материалдарын өндіру, қайта өңдеу және өндірісті басқару болып табылады. Кәсіпорын жұмысшыларының саны 2006 жылы 485 адамды құрады, ал 2007 жылы ол 529 – ға дейін жетті.

Кесте 9 – «Жамбылгипс» Акционерлік қоғам жұмысшыларының құрылымы

№	Көрсеткіштер	2007 жыл	2008 жыл	Өзгеруі (+;-)
1	2	3	4	5
1	Барлығы	529	497	-32
2	Барлық деңгейдегі басшылар	12	16	+4
3	Жоғары деңгейдегі білікті мамандар	17	15	-2
4	Орта деңгейдегі білікті мамандар	10	8	-2
5	Ақпарат дайындаумен, құжаттарды рәсімдеумен және есеп жүргізумен айналысатын қызметшілер	5	6	+1
6	Қызмет көрсету, коммуналдық қызметтерді ұсыну, сауда салаларының және ұқсас қызмет түрлерінің қызметкерлері	10	12	+2

Кестенің жалғасы

Ірі және шағын өнеркәсіп ұйымдарының, құрылыстың, көліктің, байланыстың, геология мен жер қойнауын барлаудың білікті жұмысшылары

382

367

-15

Біліксіз жұмысшылар

-20

«Жамбылгипс» Акционерлік Қоғам қызметкерлердің тізімдік саны 2007 жылы 529 адам, 2008 жылы 429 адам, яғни 32 адамға төмендеген. Жоғары деңгейдегі білікті мамандар 2008 жылы 2007 жылмен салыстырғанда 2 маманға кеміді. Сонымен қатар орта деңгейдегі мамандар да 2 адамға, яғни 2008 жылы 8 адам. Ал кәсіпорынның басқару құрылымы келесі суретте көрсетілген. Ірі және шағын өнеркәсіп ұйымдарының, құрылыстың, көліктің, байланыстың, геология мен жер қойнауын барлаудың білікті жұмысшылар 2007 жылы 382 адам, сәйкесінше 15 жұмысшыға кеміп, 367 адамды құрады. Біліксіз жұмысшылардың да азайғанын байқаймыз, 207 жылы олар 93 болса, 2008 жылы 20 адамға кеміп, 73 жұмысшыны құрап отыр. Бірақ та барлық деңгейдкгі басшылар 4 адамға өсті, яғни 2007 жылы 12 болса, сәйкесінше 16 – ны құрап отыр. Ақпарат дайындаумен, құжаттарды рәсімдеумен және есеп жүргізумен айналысатын қызметшілер саны 2008 жылы 1 адамға өсті. Қызмет көрсету, коммуналдық қызметтерді ұсыну, сауда салаларының және ұқсас қызмет түрлерінің қызметкерлерінің саны 2008 жылы 2 адамға өскен.

Президент

Сурет 2. «Жамбылгипс» АҚ – ң басқару құрылымы

1.3 «Жамбыл—гипс» АҚ техника-экономикалық көрсеткіштері

Техника – экономикалық көрсеткіштер – кәсіпорынның материалды — өндірістік негізін және ресурстарды жинақы пайдалануды сипаттайтын өлшемдер жүйесі. Техника – экономикалық көрсеткіштер өндірісті және еңбекті ұйымдастыруды, техника деңгейін, өнім сапасын, айналым және негізгі қорларды пайдалануды талдау және жоспарлау үшін қолданылады.

Нарықтық экономикаға өту кәсіпорыннан өндірістің тиімділігін, шаруашылық жүргізудің және өндірісті басқарудың тиімді формаларын, ғылыми – техникалық прогресс жетістіктерін енгізу негізінде өнім бәсекелестігін көтеруді, әрекет етпей тұрып қалуды болдырмауды, кәсіпкерлікті белсенділендіруді және т.б. талап етеді. Сондықтан бүгінде шаруашылық жүргізуші субъектінің қызметін экономикалық талдауға маңызды рөл беріледі. Оның көмегімен кәсіпорынның даму стратегиясы мен тактикасы жасалынады, басқару шешімдері мен жоспарлары негізделеді, олардың орындалуын бақылау жүзеге асырылады, өндіріс тиімділігін көтеру резервтері анықталады, кәсіпорын қызметінің нәтижелері бағаланады.[

ЖШС – нің қызметінің техника – экономикалық көрсеткіштеріне талдау жасаймыз.

Кесте 10 – «Жамбылгипс» АҚ – ң негізгі техника – экономикалық көрсеткіштері

№	Көрсеткіштер	Өлшем бірлігі	2007 жыл	2008 жыл	Ауытқуы (+;-)	Өсу темпі,%
1	2	3	4	5	6	7
1	Өнім өндіруден түскен табыс	мың тг.	622165,0	520270,1	-101894,9	83,6
2	Өндірілген өнімнің өзіндік құны	мың тг.	352949,6	517597,5	+164647,9	146,6
3	Жалпы табыс	мың тг.	269215,4	2672,5	-266542,8	1,0
4	Мерзімдік шығындар	мың тг.	232539,3	266339,2	+33799,8	114,5
5	Басқадай табыс	мың тг	20621,7	18639,3	-1982,4	90,4
6	Еңбек ақы қоры	мың тг.	174762,2	155013	-19749,2	88,7
7	Өндірістік өнеркәсіптік персонал саны (ӨӨП )	адам	529	497	-32	93,9
8	Бір жұмысшының орта жылдық еңбек ақысы	мың тг.	330,3	311,0	-19,3	94,2
9	Бір жұмысшының орта айлық еңбек ақысы	мың тг.	27,5	25,9	-1,6	94,2
10	Бір жұмысшының еңбек өнімділігі	мың тг.	1176,1	1046,8	-129,3	89,0
11	Негізгі қордың орта жылдық құны	мың тг.	321709,2	518486,8	+196777,6	161,2

Кестенің жалғасы

12	Таза табыс (зиян)	мың тг.	57297,7	-245027,3	-187729,6	4 есеге төмендеді
13	1 теңгеге шаққандағы өндірілген өнімге кеткен шығын	тг	0,91	1,45	+0,54	159,8
14	Қор қайтарым	теңге	2,0	1,0	1,0	50,0
15	Рентабельділік	%	16,2	—	—	—

Өнім өндіруден түскен табыс 2007 жылы 622165,0 мың теңгені құраса, 2008 жылы 520270,1 мың теңге құрап отыр, 16,4 % — ға төмендеді. Бұл көрсеткіштің төмендеуіне біршама себептер бар, мысалыға өндірілген өнімге сұраныс төмендеп, қоймада қалып қоюы; өнімнің сапасының нашарлауы, сонымен қатар ақаулы өнімнің көп болуы. Басқа да табыстар төмендеген, 2007 жылы 20621,7 мың тг., 2008 жылы 1982,4 мың тг. төмендеді. Пайда немесе шығын, өнім өндіруден түскен табыстан өнімнің өзіндік құнын азайтқанда 2007 жылы 269215,4 мың теңге., сәйкесінше 2672,5 мың теңге., 266542,8 мың теңге. төмендеді. Ал таза кіріс 2007 жылы 57297,7 мың теңге болса, 2008 жылы 245027,3 мың тг. шығындалды. Өнімнің өзіндік құны 2008 жылы 2007 жылмен салыстырғанда 164647,9 мың теңге, 46,6 % өсіп, 517597,5 мың тг. құрап отыр, ал 2007 жылы 352949,6 мың теңгені құраған. Мерзімдік шығындардың да өскен, яғни 2007 жылы 232539,3 мың тг. құраса, 2008 жылы 33799,8 мың тг. өсіп, 266339,2 мың тг. құрады. Сонымен қатар негізгі қордың орта жылдық құны 2007 жылы 321709,2 мың тг., сәйкесінше 196777,6 мың теңгеге өсіп, 518486,8 мың тг. құрады. «Жамбылгипс» Акционерлік қоғамның қызметкерлердің тізімдік саны 2007 жылы 529 адам, 2008 жылы 429 адам, яғни 32 адамға төмендеген.

Қызметкерлер санының қысқарумен байланысты еңбек ақы қоры да төмендеді. 2007 жылы 174762,2 мың тг., сәйкесінше 155013 мың тг. Бір жұмысшының орта айлық еңбек ақысы 2007 жылы 27,5 мың теңге, 2008 жылы 25,9 мың теңгені құрайды. 1 теңгеге шаққандағы өндірілген өнімге кеткен шығын 2007 жылы 0,91 тг., 2008 жылы 1,454 тг. құрады. өндірістік өнеркәсіптік персонал саны саны 33 адамға қысқарса да, бір жұмысшының еңбек өнімділігі төмендеді, 2008 жылды алдыңғы жылмен салыстырғанда 129,3 мың тг. төмендеп, 1046,8 мың тг. құраған. Қор қайтарым сатылған өнім көлемінің орта жылдық негізгі құнының қатынасымен анықталады. Кестені қорытындылай келе қор қайтарымы есептелінген. Ол сомманы анықтау үшін қызмет көрсетуден түскен кірісті негізгі құралдардың орташа жылдық құнына бөлгенде. Қор қайтарымның төмендегені байқалады, 2007 жылы 2,0 теңгеге тең, 2008 жылы 1,0 теңге, сонда 1,0 теңгеге төмендеді. Рентабелтділікті пайданы өзіндік құнға бөліп 100 пайызға көбейту арқылы анықтаймыз. Рентабельділік 2007 жылы 16,0 % — ға тең, ал 2008 жылы кәсіпорын шығынды болғандықтан рентабельділік есептелмейді, яғни бұл жылы «Жамбылгипс» кәсіпорыны рентабельсіз болып келеді.

Бөлім 2. «Жамбыл-гипс» АҚ шаруашылық қызметін талдау

2.1. Капитал мен резервтердің есебі мен аудитін талдау

Кәсіпорынның жарғылық капиталы қызметті бастауды қамтамасыз ету үшін жаңадан құрылған кәсіпорынның жасаған қаражаттарының сомасы болып саналады. Ол акцияларды орналастырудың немесе сатудың, жеке капиталын салудың, мемлекеттің қаражаттарының, материалдық емес активтердің және басқа да мүліктердің немесе мүліктік құқықтарының есебінен құрылады. Жарғылық капиталдың есебі 5000-ші «Жарғылық капитал» деген шоттар бөлімшесінде жүргізіледі.

Кәсіпорын мемлекеттік тіркеуден өтпес бұрын, алдымен жарияланған жарғылық капиталының толық төленуі қарастырылады.

Заңды тұлғалардың меншік құқығының мазмұнын Азаматтық Кодекс анықтайды. Коммерциялық ұйымдарда жалпы құқық қабілеттілік, ал коммерциялық еместе—арнаулы құқық қабілеттілік болады. Коммерциялық еместе—арнаулы құқық қабілеттілік болады. Коммерциялық емес ұйымның құрылтай құжаттарында заңды тұлға қызметінің мәні мен мақсаты белгіленуге тиіс (АК-ның 41-бабы 3-тармағының 1-бөлігі). Коммерциялық емес ұйымдарға қарағанда коммерциялықтарда қызметтің заң актілерінде немесе құрылтай құжаттарында тыйым салынбаған түрлерімен айналысу үшін қажетті азаматтық міндеттер көтереді. Қызметтің белгілі бір түрлерін жүзеге асырушы, заңды тұлғалар үшін, заң актілерінде көзделген жағдайда, қызметтің басқа түрімен айналысу мүмкіндігі жоққа шығарылады немесе шектеледі. Тізбесі заң актілерінде блгіленетін жекелеген қызмет түрлерімен заңды тұлға лицензия негізінде ғана айналыса алады (АК-ның 35-бабының 1-тармағы).

Заңды тұлғаның мүлкін құру және таза табысын бөлу ережесін құрылтайшы құжаттар белгілейді. Құрылтай шартында тараптар заңды тұлғаның меншігіне өз мүлікн беру шартын, құрылтайшылар арасында таза табысты бөлу шартын анықтайды (АК-ның 41-бабы 4-тармағының 1-бөлігі). Егер заңды тұлғаны бір адам құрса, онда оның жарғысында мүлікті құры және кірістерді бөлу тәртібі де белгіленеді. (АК-ның 41-бабы 5-тармағының 2-бөлігі)

Мекемелер мен қазыналық кәсіпорындардың меншік иелері қаржыландыратындардан басқа заңды тұлғалар, өздерінің міндеттемелері бойынша өздеріне тиесілі барлық мүлікпен жауап береді. Заң актілерінде не заңды тұлғаның құрылтай құжаттарында көзделген жағдайлардан басқа реттерде заңды тұлғаның құрылтайшысы (қатысушы) оның міндеттемелері бойынша жауап бермейді, ал заңды тұлға заңды тұлғаның құрылтайшысының (қатысушының) міндеттемелері бойынша жауап бермейді. Мұндай жағдайлардың кейбіреулері АК-да қарастырылған. Мысалы, АК-ның 44-бабының 3-тармағына сәйкес «егер өзінің банкраттығы оның құрылтайшысының іс-әрекетінен туындаған болса, құрылтайшы (қатысушы)… несие берушілер алдында субсидиялық жауапкершілікте болады».

Шаруашылық серіктестігі құрылтайшыларының оның несие берушілері алдындағы жауапкершілігі Ак-ның 59-бабында да көзделген. Шаруашылық серіктестігін қайта тіркегенде оған қатысушылар салымның ақшалай бағасын серіктестіктің бухгалтерлік құжаттары не аудитор қорытындысы растайды. Серіктестіктің құрылтайшылары (қатысушылары) мұндай бағалаудан кейін бес жыл бойы серіктестіктің несие берушілері алдында салымның көтеріңкі бағасы бойынша анықталған сома шигинде бірлескен жауапкершілік көтереді.

Құрылтайшылардың салымдары есебінен құрылған, сондай-ақ шаруашылық серіктестік өз қызметі үрдісінде өндірген және алған мүлік меншік құқығы бойынша серіктестікке тиесілі болады (АК-ның 58-бабы 1-тармағының 1-бөлігі).

Шаруашылық серіктестігінің жарғы капиталына салым ақша, бағалы қағаздар, заттар, мүліктік құқықтар, оның ішінде интеллектуалдық қызмет нәтижесіне құқық, және басқа мүлік болуы мүмкін. Құрылтайшылардың (қатысушылардың) жарғы капиталына заттай формадағы немесе мүліктік құқық түріндегі салымдары барлық құрылтайшылардың келісімімен немесе серіктестіктің барлық қатысушыларының келісімімен немесе серіктестіктің барлық қатысушыларының жалпы жиналысының шешімі бойынша ақша түрінде бағаланады. Егер ондай салымның құны айлық есептік көрсеткіштің 20 000 мөлшеріне бара-бар сомадан асатын болса, оның бағасын тәуелсіз сарапшы растауы тиіс.

«Жамбылгипс» АҚ жарғылық капиталдың есебі 5030 шоттарында жүргізіледі. Мұнда құрылтайшылардың салымдары көрсетіледі. Кәсіпорынның бухгалтерлік балансы және меншікті капиталдың өзгеру есебі бойынша төмендегідей бухгалтерлік жазулар беріледі.

«Жамбылгипс» АҚ -ң жалғыз үлескері қаражаты ретінде 300000 мың теңге мөлшерінде ақша салынды.

Дт 5110 Кт 5030 Салым жарияланды

Дт 1030 Кт 5110 Ақша салым ретінде салынды.

«Жамбылгипс» АҚ -ң 2009 жылғы есепті кезеңдегі қорытынды пайда сомасы -295797,12теңге көрсетілді

Дт 6010 Кт 5510

Резервтік капитал – кәсіпорынның таза табысының есебіне қалыптасатын меншікті капиталының бір бөлігі. Ол кәсіпорынның негізгі қызметінен алынған зияндарын жабуға, ағамдағы табыс жеткіліксіз болған жағдайларда және дивиденттерді төлеуге пайдаланылады. Резервтік капиталдың есебі 5300 «Резервтік капитал» бөлімінің шоттарында жүргізіледі. «Жамбылгипс» АҚ резервтік капитал есебі жүргізіледі.

Бөлінбеген табыстың (жабылмаған зиян) есебі 5500 бөлімшесінің шоттарында жүргізіледі. Есепті жылдың бөлінбеген табысының (жабылмаған зиян) есебі есеп берілетін жылда пайда болған бөлінбеген табыс немесе зиянның сомасының қолда бары және қозғалысы туралы ақпараттарды жинақтауға арналған және есебі 5610 шотта жүргізіледі. Ал, өткен жылдың бөлінбеген табысы (жабылмаған зиян) есеп берілетін жылдан бұрынғы жылдары пайда болған бөлінбеген табыс, зиян сомалары туралы мәліметтерді жинақтайды және есебі 5510 шотта жүргізіледі.

«Жамбылгипс» АҚ жарғылық капиталы 2007 жылы, 2008 жылы да 300000 мың теңгені құраған. Кәсіпорынның меншікті капиталының өзгеру есебі бойынша бөлінбейтін табысқа төмендегідей бухгалтерлік жазулар беріледі.

Кәсіпорында капиталды есепке алу бойынша шоттар жүйесі келесі кестеде көрсетіледі.

Кесте 11- капиталды есепке алудың шоттар жүйесі

Капитал	Типтік жоспар бойынша	ҚЕХС бойынша
Шығарылған капитал	501	5030
Төленбеген капитал	511	5110
Резервтік капитал	551	5410
Негізгі қралдарды қайта бағалау	541	5420
Есепті кезеңдегі бөлінбейтін табыс	561	5510
Өткен кезеңдегі бөлінбейтін табыс	562	5520
Жиынтық табыс	571	5610

Меншікті капитал аудиті екіге бөлінеді:

1 .Жарғылық капитал аудиті.

Басқа да кпаитал түрі бөйынша аудиті.

Жарғылық қор аудиті кезінде аудитор қаржылық есептің дүрысытығын тексереді. Жарғылық қордың барлығын анықтау үшін, аудитор меншікті капитал бөлімін анықтап әр бабтары бойынша зерттейді.

Бірінші кезекте жарғыда көрсетілген сома мен баланстағы жарғылық қор сомаларын салыстырады. Қүрылтайшылардың құрамын қүрылтайшылар келісім шартының көмегімен олардың әрқайсысының улесін анықтайды. Қүрылтайшылардың іс жузіндегі салымдарын қүрылтайшылар келісім шарты мен бухгалтерлік жазулар арқылы салыстыру. Содан соң бас кітап мәліметтері бойынша 50 «Жарғылық капитал шотындағы қалдықтарын анықтайды.

Аналитикалық есеп регистрі қүрылтайшылармен есептесудің дүрыстығын көрсетеді және бухгалтерлік қүжаттардың сенімділігін дәлелдейді. Капиталдың әр түрінің көлемінің дүрыстығымен

дәлелденеді, есептесу алгоритмін дүрыстығын және мәліметтерді қайта есептеуді жүргізуді аудитор тексереді. Есептік және іс жузіндегі мәліметтерді салыстыру кезінде нәтижелері есепке алынуы тиіс.

Жарғылық капиталға баланстағы субъектілер санына аудитор қүқықтық

негіздемелер табу керек, олар құрылтайшылар келісім шарты, мүлікке салым негізінде еңгізілген мүлікті беруге немесе қолдануға берілген туралы нотариуспен бекітілген келісім шарт, белгілі субъект меншік иесі болып көрсетіледі.

Жарғылық капиталадың аудитімен келесілер анықталады:

жарғылық қордың көлемі шарушылық кәсіпорынның ұйымдастыру-құқықтық заңдылықтарына сәйкес келүін тексеру;
жарғылық капиталдың уақытылы төленуін қадағалау;
негізгі құралдардың, материалдық емес активтердің қаншалықты дұрыс бағаланғаны, жарғылық қорға қүрылтайшылардың салымын тексеру;

Басқа да капиталдың түрлері бойынша аудит бас кітаптағы 53, 54, 55-ші бөлімше шоттарының қалдықтарын анықтайды.

Аналитикалық есеп ригистрі құрылтайшылармен есептесу

дұрыстығын көрсету, мүліктермен инвестициялардың қайта бағалау бойынша операциялар, резервтік капиталға аударым және олардың қолданылуы.

Әр капиталдың түрі бойынша көлемінің дүрыстығын көрсету үшін, есептесу алгоритмін және мәліметтерді қайта есепке алуды жүргізудің дұрыстығын тексереді. Есептік және іс жүзіндегі мәлімметтерді салыстыру арқылы нәтижесін есепке алуын тексеру.

Резервтік капитал бойынша есепке алынған баланс нормативтік қүжаттарды іздестру, қүрылтайшылардың келісім шарты тексерілуі тиіс.

Қосымша төленбеген капитал бойынша баланста активтерді қайта бағалау бойынша әкімшіліктің шешімі, нарықтық бағалардың құнын растайтын анықтама материалдар және қайта бағалауды жүргізу бойынша бухгалтерлік құжаттарды міндетті түрде іздестіру.

«Бөлінбеген кіріс (зиян) шотын тексеру барысында аудитор бірнеше этаптардан өту қажет:

Бірінші кезекте, ағымдағы шығындар мен кірістердің растығын тексеру қажет;

Екіншіден 5610 «Жиынтық кіріс (зиян)» шотының қаржылық нәтижесін дүрыс жүргізу;

Ушіншіден 5510 «Есептік жылдың бөлінбеген кірісі (зиян)» шотының мәліметтерінің нақтылығы және қаржылық есеп беру уақытысына дайындау кезінде мәліметтерді дұрыс қолдану;

Төртіншіден 5510, 5520 шоттың мәліметтері қатаң тексеріледі. Бүл мәліметтер субъект қызметінің анықтамасын береді.

Аудит екі түрде жүзеге асырылады:ішкі және сыртқы. Ішкі аудит ұйымның штаттағы аудиторларымен немесе тікелей жетекшілікке бағынатын арнайы бөлімдерімен жүргізіледі.Ішкі аудит- бұл негізінен шаруашылық бақылау, бірақ мазмұны мен жүргізу әдістері бойынша көбінесе сыртқы аудитпен ұқсас.

Ішкі аудитті қолайлы ұйымдастыру кәсіпорынның құрылымдық бөлімдерінің жетекшілері мен ұйымның материалды жауапты тұлғаларының өз міндеттерін орындау үшін жауапкершілігін арттыруға, мүлік пен міндеттемелердің қозғалысымен байланысты шаруашылық операцияларды жүзеге асыруға неготивті құбылыстарды болдырмауға мүмкіндік туғызады.

Ішкі аудит сыртқы аудиттің ақпараттық базасы және ол үздіксіз жүргізіледі.

Сонымен бірге ішкі мен сыртқы аудит арасында тәуелсіздік деңгейінде, мақсатында және тексеруді жүргізу бойынша маңызды айырмашылықтар бар. Ішкі аудиттің қажеттілігі субъектінің басқару әдістерімен, оның серіктестерімен, мемлекетпен кәсіпкерлік экономикалық қатынастарын реттейтін заңдылықтардың күрделінуімен байланысты.

Сонымен қатар, ішкі аудит тиімсіз шығынды, материалды және ақшалай ресурстардың қымқұрулары мен жоғалтуларын болдырмау, дер кезінде ескертіп және қаржы қйыншылықтарынан шығу бойынша уақытылы кепілдемелер құрастыру үшін қажет. Яғни, ішкі аудит –бұл ұйымның және оның құрылымдық бөлімдерінің қызметін тиімді басқаруын үздіксіз бақылау.

Сыртқы аудит тәуелсіз сыртқы аудиторлармен және аудиторлық ұйымдармен кәсіпорынның тапсырмасы, келісім-шарт арқылы жүзеге асырылады. Сыртқы аудит ерекшіліг тексеруді жүргізуші аудиторлар аудит жүргізілетін субъектілерде құрылтайшылар, меншік иелері, акционерлер, жетекшілер және басқа да лауазымды тұлғалар емес, сонымен қатар ұйымның жетекшілігімен туысқандығы және олармен қызметтік қатынасты байланысы жоқ.

Сыртқы аудиторлық тексеру аудит жүргізілетін субъектілерде олардың құрылтайшылары, филиалдары, өкілеттері болып табылатын, оларға бухгалтерлік есепті қалпына келтіру, жүргізу және қаржылық есеп беруді толтыру бойынша қызмет көрсеткен аудиторлық ұйымдармен жүргізілмейді.

Сыртқы аудит жүргізілетін субъектінің қаржылық есеп беруінің дұрыстығын бағалау және әкімшіліккке консалтингтік қызмет көрсету мақсатында жүргізіледі.

Тексеруді субъектінің қаржылық жағдайын талдаумен бітіру керек, өйткені ол бүкілқызметтің сапасының бағалануын көрсетеді.

Демек, меншікті капиталдың құрамы мен құрылымын, үлес салмағын анықтау қажет, сол үшін келесі кестені құрамыз.

Кесте12- «Жамбылгипс» АҚ -ның меншікті капиталының құрамын талдау

№	Көрсеткіштер	2007	2008	Өзгеруі
№	Көрсеткіштер	мың.тг.	мың.тг
1	Жарғылық капитал	300000	300000	—
2	Резервтік капитал	4844,52	4844,52	—
3	Есепті жылдың табысы	-49169,91	-295797,12	-246627,21
4	Төленбеген капитал	-250249	-250249	—
	Барлығы	5425,61	-241201,6	-235775,99

Кестедегі мәліметтерге сүйенсек «Жамбылгипс» АҚ -да жарғылық капитал үлесі өзгермеген, ол екі жылда да бір көлемде болған бірақ жалпы капитал құрамының көлемінде өз үлесі 2009 жылы 2008 жылға қарағанда кеміткен. Жарғылық капитал мөлшері 300000 мың теңгені құраған. Кәсіпорынның резервтік капиталы 4844,52мың теңге құрайды. Ал есепті жылдың бөлінбеген табысы -246627,21 мың теңге болаған. Жалпы кәсіпорында капиталдың өзгерісіне есепті жылдағы бөлінбейтін табыстың толықтырылуына әсерін тигізген.

2.2 Негізгі құралдар мен материалдық емес активтердің есебі,

аудиті және талдау

Негізгі құралдар материалдық өндіріс саласында және өндірістік емес салада ұзақ уақыт бойы қолданылып жүрген материалдық активтер. Негізгі құралдардың есебі 2400 «Негізгі құралдар» бөлімшесінде жүргізіледі.

Негізгі құралдар жабдықтаушылардан, құрылтайшылардан, тегін, бөлшектеуден және т.б. көздерден түсуі мүмкін. Негізгі құралдар келіп түскен кезде оларға қабылдау-тапсыру актісі толтырылады. Актімен бірге объектінің техникалық төл құжаттары да беріледі. Негізгі құралдардың есебін дұрыс жүргізу үшін және тиісті түрде сақталуын қамтамасыз ету үшін әрбір негізгі құралдарға инвентарлық нөмір беріледі. Бұл нөмір тұрақты түрде инвентарлық карточкада көрсетіледі. Шаруашылық жүргізуші кәсіпорын қолданылып жүрген заңдарға сәйкес, өзіне тиісті негізгі құралдарды есептен шығаруы оның тозуына байланысты, табиғи қиыншылықтар мен апараттардың нәтижесінде, баланстан тегін бергенде, басқа мекемелерге сатқанда, өткізгенде және айырбастағанда жүзеге асады. Есептен шығарылған негізгі құралдарға есептен шығару актісі толтырылады. Сонымен қатар, оған қысқаша сипаттама беріледі және есептен шығару себептері көрсетіледі. Негізгі құралдар өндіріс процесінде қатысуымен, жылдар мерзімінің әсерімен, табиғат күшінің әсерімен пайдалану процесінде біртіндеп тозады. Тозу — бұл негізгі құралдардың өндіріс процесі кезінде табиғи және моральдық түрлерін жоғалтуы. 16 ХС «Негізгі құралдардың есебі» сәйкес, амортизация активтің қызмет еткен мерзім бойына амортизацияланған құнды тарату процессі. Амортизацияланған құн бастапқы құн мен жою құнының арасындағы айырма. Негізгі құралдардың тозуын есептеу үшін 2420 «Негізгі құралдардың тозуы» бөлімшесінің синтетикалық шоттары пайдаланылады. Амортизация ай сайын есептелінеді және есептелінген сомалар өндірістік және басқа да шығындардың есебіне енгізіледі. Мынандай негізгі құралдарға амортизация есептелінбейді: жер, кітапхана қорлары, өнімді малдарға, музейлік құндылықтарға, жалпылай пайдаланылатын көлік жолдарына және т.б. Бухгалтерлік есептің 36 ХС «Негізгі құралдардың есебі» деп аталатын ұлттық стандартында амортизацияны есептеудің төмендегі әдістері ұсынылады: бірқалыпты есептеу әдісі; кумулятивтік әдіс; өндірістік әдіс; бастапқы құнның қалдығын азайту әдісі.

«Жамбылгипс» АҚ-да есеп саясатына сәйкес негізгі құралдар бойынша амортизация есептеудің сызықты әдісі қолданылады. Бұл әдіс негізгі құралдардың тозуына, оның қызмет ету мерзімінің ұзақтығына байланысты болады, яғни ол объектінің пайдалылығының біртіндеп азайғанын көрсетеді.

Негізгі құралдар уақытынан бұрын тозып кетпеуі үшін, оларды мезгіл сайын жөндеп тұру қажет. Өндіріс процесінде негізгі құралдар жеңіл желпі және күрделі болып жөнделеді.

Қаржыландырылатын жал – мүлікке меншік құқымен байланысты, жалға берушінің олжасымен қоса, онымен байланысты болатын тәуекелділіктің де үлкен бір бөлігін жалға алушы өз жауапкершілігіне алады. 17 стандарт бойынша және негізгі құралдарды жалға беру мерзіміне байланысты 3 топқа бөлінеді: қысқа мерзімге, орта мерзімге, ұзақ мерзімге беру. Барлық мерзімдегі жалға берілген құралдарға жалгерлік ақы есептеледі: есептелінетін амортизация сомасы; жөндеуге кететін шығынның сомасы; жалға берушінің кіріс сомасы кіреді. Негізгі құралдардың бар жоғын анықтау және олардың сақталуына бақылау жасау мақсатында субъект басшылары нормативтерді, заңдарды және басқа да активтерді, сондай – ақ есеп саясатын басшылыққа ала отырып оқтын – оқтын негізгі құралдарға мүліктік түгендеу жүргізіп отырады.

Барлық активтерге түгендеу жұмысын жүргізу үшін 16 ХС-да көрсетілген. Осы стандартқа сүйене отырып негізгі құралдарға түгендеу жүргізіледі. Осы жұмыстың өткізілетін мерзімі жыл сайын қарашаның бірінен, ал жылжымайтын құралдарға 2-3 жылда 1 рет жүргізіледі. Түгендеу жұмысын жүргізу үшін – кәсіпорынның жетекшісі өзінің бұйрығымен комиссия құрады, құрылған комиссия мүшелері түгендеу жұмысын жүргізу алдында жауапты материалдық қызметкерді ескертеді. Негізгі құралдарды түгендеу кезінде олардың санын, орнатылған жерін инвентарлық тізімге қондырады. Түгендеу жұмысы біткен соң бұл тізімді комиссия мүшелері растайды. Содан кейін бұл құжаттар бухгалтерияға тапсырылады. Есепші тізімдегі және инвентарлық карточкалардың мәліметтеріне сүйене отырып салыстыру ведомосін орындайды. Яғни, есептегі бар мәліметтерді нақты қолда бар құралдардың санымен салыстырады. Салыстыру ведомосінің мәліметтері бойынша комиссия мүшелері кем, артығымен анықталған құралдардың санына акт орындайды.

Негізгі құралдарды есепке алу бойынша «Жамбылгипс» АҚ -да төмендегідей бастапқы құжаттар қолданылады:

ОС-1 «Негізгі құралдарды қабылдау актісі»

ОС-3 «Негізгі құралдарды есептен шығару актісі»

ОС-4 «Көлік құралдарын есептен шығару актісі»

ОС-5 «Негізгі құралдарды есепке алу инвентарлы карточкасы»

ОС-6 «Инвентарлы карточкаларды тізімдеу»

ОС-7 «Негізгі құралдардың жылжуын есепке алу карточкасы»

Қоғам сәуір айында Копир.аппарат Copir CANON N-7161 A3 16p|m сатып алды. Бағасы 171,293.10тг.

Мынадай бухгалтерлік жазу беріледі:

Дт 2411-2419 Кт 3310 152940.тг баланстық құнына;
Дт 2411-2419 Кт 2420 25 693,92тг тозу сомасына;
Дт 1420 Кт 3310 18353тг ҚҚС
Дт 3310 Кт 1010 171293тг

Негізгі құралдардың жөндеуі екі жолмен жүзеге асырылады.:

1.Шаруашылық әдіс.

2.Мердігерлік әдіс.

Мәдігерлік әдіс бойынша негізгі механикалық бөлімінде жөндеу жасады. Келісім құны 1800 мың.тг.

Бухгалтерлік жазумен көрсетеміз.

Дт 7210 Кт 3310 1800 мың.тг — келісім құнына,

Дт 1420 Кт 3310 216 мың тг — ққс-ына.

Негізгі құралдардың аудитін жүргізу барысында аудитор келесідей мәліметтерге назар аударуы қажет: негізгі құралдардың сақталуына, жауапты материалды тұлғаның бекітілуіне, инвентарлық тізімінің уақытылы орындалуына, олардың өндірістегі классификациясы мен бағалануына, аналитикалық есебінің ұйымдастырылуына және т.б. Аудитор бастапқы құжаттардың (қабылдау-тапсыру актісі, есептен шығару актісі) дұрыс орындалғанын, негізгі құралдардың амортизациясының есептелуін және есепте дұрыс көрсетілуін, есептік саясатта көрсетілген әдіспен орындалғанын тексеруі қажет. Аудитор негізгі құралдардың бағалануы мен қайта бағалануына көңіл аударуы қажет. Аудитор есептік саясатқа сәйкес негізгі құралдардың жөндеу шығындарының қай шығын түріне жатқызылғандығын ескереді. Жалға алынған негізгі құралдардың мерзімін, дұрыс бухгалтерлік жазуларын, пайыз түріндегі табысын, келісім шартының дұрыс расталғанын тексереді. Кәсіпорында негізгі құралдарының тиімді пайдалануын талдау үшін нысан №11 «Негізгі құралдардың есебі» және нысан № 1ПФ «Өндірістік-қаржылық есеп» мәліметтері қолданылады.

Кесте 13- «Жамбылгипс» АҚ -ның негізгі құралдарының тиімді

қолданылуын талдау

№	Көрсеткіштер	Өлшем бірлігі	Нақты		Өзгеруі ( + ; -)
№	Көрсеткіштер	Өлшем бірлігі	2007	2008	Өзгеруі ( + ; -)
1	Қызме көрсету көлемі	мың тг.	621936852,83	520266824,45	-101670028,36
2	Негізгі құралдардың орташа жылдық құны	мың тг.	323046,62	518486,87	195440,25
3	Қор қайтарымы	тг.	1925,2	1003,4	-921,8
4	Қор сиымдылығы	тг.	0,0005	0,0009	0,0004
5	Негізгі құралдардың активті бөлігінің үлесі	%	100	100

Кестедегі мәліметтерге сүйенсек кәсіпорында 2008 жылы 2007 жылмен салыстырғанды қор қайтарымы көрсеткіші 1003,4 болып кеміген. Қор сиымдылығы көрсеткіші 0,0009 құрап, 0,0004өскен. Демек, кәсіпорында негізгі құралдар тиімді қолданылады. «Жамбылгипс»АҚ-ның негізгі құралдары жаңартылған, заман талабына сай. Сондықтан негізгі құралдарды жаңалау қажеттілігі жоқ.

Түгендеу жылдық қорытынды есеп беру алдында қараша айының бірінен кейін жүргізіледі. Үйлерді, ғимараттарды және т.б. жылжымайтын мүліктерді екі жылда бір рет түгендеуге болады.Түгендеу тәтижесінде артық шығған негізгі құралдар кірістеледі, ал кем шыққандары жауапты тұлға есебінен қайтарылады.

Негізгі құралдардың аудиті келесі процедураларды қарастырады:

кәсіпорындағы негізгі құралдардың бухгалтерлік есепке алу жағдайын тестілеу;
субъектінің есептік саясатпен шығарылымдардың ішінде келесі сәттермен танысу:негізгі құралдар қалай бағаланадығ негізгі құралдар объектісінің қызмет ету мерзімі мен жойылу құнын кім және қалай анықтайтыны;
негізгі құралдардың баланс бойынша жыл басындағы және жыл аяғындағы қалдықтарының дұрыстығын анықтау, ол үшін аналитикалық есеп пен бас кітап, басқа да регистрлермен салыстырылады;
инвентарлық карталардың уақытылы және толық жазылуын, негізгі құралдардың мінездемесін дұрыс көрсетілуін тексереді;
бастапқы құжаттар бланктілерін сараптап өткізе отырып, негізгі құралдардың қозғалысын жан-жақты сипаттауға реквизиттер қарастырылған ба;
инвентаризация сипаттамасынмен танысу және берілген мерзімде нәтижелігі , әр объектінің орнатылуы іс жүзіндегі нақтылығын инвентаризациясын анықтау;
негізгі құралдардың түсуі мен шығуы туралы құжаттарды тексеру;
негізгі құжаттардың белгілі бір түріне байланысты амортизацияны дұрыс есептеу тәсілінің дұрыстығын;
салықтарды есептеудің дұрыстығын тексеру және олардың бюджетке төленуін тексеру;
салық салу үшін негізгі құралдардың амортизациялық есебінің баланстық құнының тобына жөндеу бойынша шығындардың енгізілуі, өткізу және құнның қайта бағалануының дұрыстығын тексеру.

Негізгі құралдардың барлығын растау үшін аудитор келесілерді талап етеді:

Баланс бойынша негізгі құралдардың статьясын анықтау;
Бас кітап бойынша мүліктердің түрлері бойынша қалдықтарын анықтау;
1с жүзіндегі негізгі құралдардың инвентаризациясын тексеріп, оларды бухгалтерлік есеп мәліметтерімен салыстыру.

Субъектінің территориясындағы баланста есепте тұрған негізгі құралдарды инвентаризациялау кезінде табылмаса, бухгалтерия бұл негізгі құралдарды жауапты сақтауға немесе жалға бергені туралы құқықтық және бухгалтериялық құжаттар көрсетілуі тиіс. Аудитор бұл мәліметтер көмегімен олардың нақтылығы туралы салыстырулар жүргізіп растайды. Нәтижелері іс жүзіндегі және есептік мәліметтерімен салыстырылуы тиіс.

Кесте 14- Негізгі құралдардың (НҚ) аудит бағдарламасы

Аудит процедуралары	Ақпарат көздері
1	2
1. Баланс көрсеткіштерінің Бас кітаптың негізгі құралдар баптары бойынша мәліметерімен сәйкестігін тексеру	Бухгалтерлік балланс. Бас кітап
2. негізгі құралдардың синтетикалық және аналитикалық есебін жүргізудің дұрыстығын тексеу	Бас кітап, 12- және 10 Журнал-ордерлер, тозу сомасы мен негізгі құралдарды қайта бағалау есептеулері бойынша әзірлеме кестелер, алғашқы құжаттар
3. Негізгі құралдардың қойылған және пайдаланатын орындарында бар болуы мен сақталуын бақылауды қамтамасыз етуді тексеру	Кәсіпорын басшысының тұрақты жұмыс істейтін инвентаризациялау комиссиясын және МЖА-мен келісім-шарттар, түгендеу тізімдемесі және салыстыру ведомостері, түгендеу актілері, қабылдау-тапсыру актілері, есептің инвентарлық карточкалары мен негізгі құралдардың инвентарлық тізімі және т.б.
4. Негізгі құралдардың қозғалысы бойынша алғашқы құжаттарды рәсімдеудің дұрыстығын тексеру	Қабылдау актісі; жөнделген, қайта құрастырылған және жаңғыртып, жетілдірілген объектілерді қабылдау-тапсыру актісі (НҚ-2); негізгі құралдарды есептен шығару актісі (НҚ-3); көлік құралдарын есептен шығару (НҚ-4); негізгі құралдардың есебі инвентарлық карточкалардың тізімдемесі (НҚ-10); негізгі құрал қозғалысының есебі карточкасы (НҚ-12); далға алынған негізгі құрал есебі карточкасы (НК-12а); НҚ-13
5. Негізгі құралдардың жіктелуін жасаудың дұрыстығын тексеру	Техникалық құжаттама (паспорт, ерекшеліктері, іріктеп жинақталған ведомость, т.б.) НҚ-1; НҚ-2; НҚ-3; НҚ-4; НҚ-6; НҚ-13.
6. Негізгі құралдарды бағалау мен айта бағалаудың дұрыстығын тексеру	Келісім-шарттық баға хаттамалары, сатып алу-сату келісім-шарты, негізгі құралдарды қайта бағалаудың әзірлеме кестелері, НҚ-1; НҚ-2; НҚ-6 және т.б.
7. Негізгі құралдарды кіріске алудың дұрыстығын тексеру	Техникалық құжаттама, НҚ-1; НҚ-2, НҚ-6 және т.б., 1-8 журнал-ордерлер, Бас кітап.
8. Негізгі құралдардың тозуын есептеу мен көрсетудің дұрыстығын тексеру	Есеп саясаты жөніндегі бұйрық, негізгі құралдардың тозуын есептеу жөніндегі әзірлеме кестелер, нормативті құжаттар, 10 журнал-ордер, Бас кітап.
9. Негізгі құралдарды жөндеуге кеткен шығындардың негізділігін және оларды бухгалтерлік есеп шоттарында көрсетудің дұрыстығын тексеру	Есеп саясаты жөніндегі бұйрық, жобалық-сметалық құжаттама ведомостілері, сметалар және т.б.;орындалған жұмысты қабылдау-тапсыру актілері, мердігерлер мен келісім-шарттар, басқа алғашқы құжаттар, аналитикалық есеп мәліметтері.
10. Жалға алынған негізгі құралдар бойынша жал төлемін есептеу шоттарда көрсетудің және т.с.с. операциялардың дұрыстығын тексеру	Жал шоттары, жалға алынған негізгі құрал-жабдықтар есебі карточкасы (НҚ-12а)
11. Негізгі құралдардың істен шығуын есепте дұрыс көрсетілуін тексеру	НҚ-1; НҚ-3; НҚ-4; НҚ-6, келісім-шарттар, ағымдағы түгендеу қорытындылары, 12-журнал-ордер. Бас кітап
12. Негізгі құралдарға қатысты салықтар мен есептеудің дұрыстығын тексеру	Есептеу ведомостілері, салықтар бойынша есеп айырысулар, 5-8 журнал-ордерлер; Бас кітап.
13. Негізгі құралдардың техникалық жағдайы мен тиімді пайдалануын сараптау	НҚ-ны тиімді қалыптастыру мен пайдалану (қор қайтарымдылығы, экстенсивті интенссивті және интегралды жүктеме және т.б.) көрсеткіштерінің сараптамалық есептеулері

Негізгі құралдардың тиімді пайдалануын талдау негізгі құралдардың құрамы мен құрылымын талдаудан басталады. Ол үшін №11 есеп нысанының мәліметтерін қолданамыз және келесі кестені құрамыз

Материалдық емес активтердің есебі.

Материалдық емес активтер –белгілі бір нақтылы табиғи пішіні жоқ, бірақ құны бар бағдарламалық жабдық немесе құқық, нәтижесінді пайда алын келетін.

Материалдық емес активтердің есебі ХҚЕС № 38 “ Материалдық емес активтер” сәйкес жүргізіледі.

Кәсіпорын материалдық емес активтерді тануы үшін мынадай шарттар орындалуы керек:

Кәсіпорын келешекте материалдық емес активтерді қолданудан пайда табу мүмкіншілігі жоғары болса;
Активтің құны дұрыс анықталса.

Материалдық емес активтер серіктестікте келесі түрлері бойынша сыныпталады:

бағдарламалық қамтамасыздандыру;
Лицензия және франшиза;
басқа да материалдық емес активтер.

Алғашқыда алынған материалдық емес активтер басқапқы сатып алынған құнымен бағаланады. Уақыт өте келе амортизациялар мен басқа да құнды төмендететін факторлар бастапқы құннан шигеріледі. Зерттеулерге кеткен шығындар пайда болу кезінде ағымдағы шығын ретінде көрсетіледі.

Кәсіпорын өзінің бухгалтерлік есебінде материалдық емес активтерінің құнсыздануын бір қалыпты әдіс арқылы жүзеге асырады. Материалдық емес активтердің пайдалы қызмет ету мерзімі шектеулі жіне шексіз болып бөлінеді. Пайдалану мерзімі шектеулі материалдық емес активтердің тозуы пайдалы қызмет ету мерзімінде жүзеге асырылады. Тиімді пайдалану мерзімі шектеулі материалдық емес активтердің тиімді пайдалану мерзімі әр қаржылық жылдың аяғында қайта қаралады. Ал пайдалану мерзімі шексіз материалдық емес активтердің амортизациясы жүргізілмейді.

Бағдарламалық қамтамасыздандырулардың пайдалы қызмет ету мерзімі 1 жылмен 10 жыл аралығында алынған.

Материалдық емес активтер келіп түсуі мен шығуы бір данада жасалған №1 нысандағы “ Материалдық емес активтердің қабылдау -өткізу актісінде” көрсетіледі.

Актіде мыналар көрсетіледі:

Материалдық емес активтердің дәл атауы.
Кәсіпорынға өткізілген күні.
Объектінің сипаттамасы.
Бастапқы құны.
Амортизациялық нормасы.

Кәсіпорын мынадай материалдық емес активтерді иемденіп отыр:

Windows XP Home Edition, құны 27631 теңге;
1с кәсіпорын 7.7 , құны 72000 теңге;
1с кәсіпорын 8.1, құны 110000 теңге және т.б.

Материалдық емес активтердің келіп түскенде 2700 бөлімінің 2710,2730 шоттары дебиттеледі, ал 3310, 1010, 1030 және т.б шотттар кредиттеледі.

Мысалы: Қоғам жыл басында “Антивирус Касперского” компьютерлік бағдарламасы 14 мың тг алынды .

Бухгалтерлік жазуы:

Дт 2710 Кт 3310 14 мың тг келісім құнына;

Дт 1420 Кт 3310 1,68 мың тг ҚҚС-ына

Дт 3130 Кт 1420 1,68 мың тг ҚҚс-ы есепке алынды.

Дт 3310 Кт 1010 15,68 мың тг шот төленді.

Қоғам жыл басында ЖШС “Қамқор”-дан бағдарламаларды ,50 мың тг –лік тегін алды.

Бухгалтерлік жазуы:

Дт 2710 Кт 6230,6280 50 мың тг.

Материалдық емес активтердің аудиті

Материалдық емес активтердің аудиті ретінде қалыптасуды, іс-жүзіндегі нқты қолда бар, құжаттарда көрсетілудің анық сенімділігін, пайдалы қызмет ету құны мен мерзімін бағалаудың шынайылылығын, амортизациялық есептеуді, істен шығарудың негізділігін, есепті ұйымдастыруды, оларды кәсіпорында қолданудың тиімділігін ішкі бақылауды тексеру түсіндіріледі.

Аудитор бұл объектілерді тексергенде 38ҚЕХС, 28БЕС, ҚР «Меншік туралы», «Тауарлық белгілер туралы», «Авторлық құқық туралы» және басқа құқықтық-нормативтік актілерді басшылыққа алады.

Ең алдымен, аудит бағдарламасына сай Бас кітаптың мәліметтеріне баланс көрсеткіштерінің сәйкестігі зияткерлік меншік объектілерінің бар екендігі және оның жағдайы, алу фактісін растайтын материалдық емес активтердің қабылдау-тапсыру актілері, бұл объектілер сипатталған немесе кесімді белгіленген жердегі ақпарат көздері мен өзге құжаттар тексеріледі.

Объектілерді кәсіпорынның пайдалануына жарамды жағдайға келтіруге қажетті шығындар көлемін айқындаудың анықтығы мен материалдық емес активтердің құн бағалаудың дұрыстығын айқындау керек. Аудитор материалдық емес активтердің алғашқы бақылаудың әр түрлі тәсілдермен анықталатындығын ескергені жөн:

А) жарғы капиталына санаткерлік меншік салынған жағдайда тараптардың келісімдері бойынша;

Ә) бұл объектілерді иелікке алу мен дайын жағдайға келтіру бойынша нақты шығындарға негізделе отырып;

Б) басқа кәсіпорындардан және тұлғалардан өтеусіз күйінде сараптама жолымен.

Кесте 15 — Материалдық емес активтер аудитінің бағдарламасы

Аудит (процедурасы)	Ақпараттың шығу көздері
Баланс көрсеткіштері Бас кітабының мәліметтеріне МЕА бойынша сәйкестігін тексеру	Баланс, Бас кітап
Баланс көрсеткіштерінің Бас кітабының мәліметтеріне МЕА бойынша сәйкестігін тексеру	Бас кітап, есеп регистрлері, 12-10 журнал-ордерлер, МЕА амортизациясы сомасын есептеу әзірлеме кестесі және бастапқы құжаттар
Кәсіпорынның бұл объектіге меншіктілік құқығын растайтын МЕА бар екендігі туралы алғашқы құжаттарды тексеру	Патент, лицензия, авторлық куәлік, сызба, жоба, үлгі, лицензиялық келісім-шарттар мен кеміту туралы келісім-шарттар, ас рецептурасы, геологиялық карталар және т.б.
Түскен МЕА бағалаудың дұрыстығын тексеру	Келісім-шарттық бағалардың хаттамалары, сату-сатып алу шарттары, аудиторлық қорытынды, сарапшылардың қорытындысы және т.б.
МЕА іріске алу есебіндегі көрсетілудің дұрыстығын тексеру	Қабылдау-тапсыру актісі, 1, 2,3,4,6,7,8 журнал-ордерлер, Бас кітап
МЕА амортизациясын есептеудің дұрыстығын тексеру	«Материалдық емес активтердің амортизациясының сомасын есептеу» әзірлеме кестесі, 10 журнал-ордер
МЕА істен шығару есебіндегі көрсетудің дұрыстығын тексеру	Қабылдау-тапсыру актісі, 10 журнал-ордер
МЕА түгендеу қорытындыларындағы шоттарда көрсетудің дұрыстығын тексеру	Түгендеу тізімдемесі, салыстыру ведомісі, түгендеу актісі, 12 журнал-ордер
МЕА қатысты салықтарды есептеу мен есептің дұрыстығын тексеру	Салықтар бойынша есеп айырысулар, 5, 8 журнал-ордерлер

Белгіленуі мен атқарылатын функцияларына байланысты материалдық емес активтер үш негізгі топқа бөлінеді:

Санаткерлік (интеллектуалдық) меншіктің объектілері мыналар: патенттер, лицензиялар, пайдалы үлгілер, жаңалықтар, өнер тапқыштар, өндірістік үлгілер, ЭЕМ үшін бағдарламалар, сараптау жүйелері, «ноу-хау», «гудвилл», сауда белгілері, фирмалық атаулар, қызмет ету белгілері, авторлық және басқа аралас құқықтар.
Мүліктік құқықтар: табиғат ресурстарын, жер телімдерін, мүліктің әрқилы түрлері және т.с.с.
Кейінге қалдырылған шығындар: А) ұйымдастыру шығындары;

Б) ғылыми-зерттеу жұмыстары;

В) тәжірибелік-конструкторлық әзірлеме.

Материалдық емес активтерді тексергенде мынадай жағдайларға назар аударған жөн:

«Гудвилл»(Г_фб) фирма бағасы (іскерлік бедел)—әдетте дамыған елдерде біртұтас мүліктік-қаржылық кешен ретіндегі фирманың құны мен олардың актив құны арасындағы айырманы сипаттайтын құндқ категория:

Г_фб=МҚК-АҚ

ҚР бухгалтерлік есеп жүйесінде «Гудвилл» заңды түрде әзірге аукционнан және конкурс бойынша жекешелендіру процесі үшін қолданылады. Осыған байланысты отандық фирма иелікке алатын баланстық құны мен сатылымдық бағасы арасындағы айырма ретінде белгіленді:

Г_фб=СБ-БҚ

Азаматтың санаткерлік және іскерлік жақтары, оның ішінде біліктілігі мен еңбекке деген қабілеті одан алынып, басқа адамға берілуі мүмкін болып танылады.
Материалдық емес активтер объектісінің бар екендігі құжат түрінде ресімделді ме? Есепке алынатын матриалдық емес активтің кез келген объектісі оны еселтетуге болатындай объективті түрде көрінуі тиіс.
Талап-құқығына ие болу, пайдалы үлгілерге, өндірістік үлгілерге құқықтарды алу Патенттік ведомствовада тіркелуге тиісті лицензиялық келісім-шарттармен расталуға тиісті;

А) «Ноу-хау» иелікке алуды көрсету үшін кәсіпорын оны бейнелеу мен сипаттауға билігі болуы керек;

Ә) тауарлық белгіні немесе қызмет көрсету белгісін сатып алу Патенттік ведомствовада тіркелген кеңшілік жасау туралы шартта тұжырымдалуы тиіс

Материалдық емес активтер құнының бастапқы бағасы дұрыс көрсетілді ме? Ол мынадай түрде айқындалады:

А) жарғы капитаына салымдар жағдайында—тараптардың келісімі бойынша;

Ә) басқа заңды және жеке тұлғалардан ақы төлеп иелікке алу мен кәсіпорында объектілерін құру жағдайында—іс жүзінде нақты жасалған иелікке алу және бұл объектілерді әзірлік деңгейі жағдайына келтіру бойынша шығындарға негізделеді;

Б) басқа кәсіпорындардан және тұлғалардан өтеусіз алуда-сараптау жолымен.

Енді материалдық емес активтерге талдау жасайық. Талдау объектісі материалдық активтердің құрамы мен құрылымы.

Кесте 16 — 2007-2008 ж.ж.АҚ «Жамбылгипс»-ң материалдық емес активтерін талдау

Материалдық емес актив түрлері

2007 жыл

2008 жыл

ауытқуы

мың тг

-;+

Барлығы

1.Windows HP Home Edition

2. Программа 1С:Предприятие 7,7 (сет.) Бух. учет для Казахстана

3. Программа 1С:Предприятие 8 (сет.) Бух. учет для Казахстана

147633,28

17499,92

34800

95333,36

100

11,9

23,6

64,5

109200,82

12434,09

21600

75166,73

100

11,4

19,8

68,8

-38432,46

-5065,83

-13200

-20166,63

Жалпы 2009жылы материалдық активтер келіп түспеді, тозу есебінен құны азайды.147633,28 мың тг-ге ден 109200,82 мың тг-ге, яғни 38432,46 мың тг-ге.

2.3 Инвестициялар есебі, аудиті және талдауы

Инвестициялар деп өнеркәсіптің, құрылыстың, ауыл шаруашылығының және экономиканың басқа да салаларының кәсіпорындарына капитал түрінде салынып жұмсалатын шығындардың жиынтығын айтамыз. Инвестициялық қызметтің мақсаты – түпкі нәтижесінде кәсіпкерлік табыс немесе процент алу. Инвестицияларды есепке алу ұзақ мерзімді активтердің екінші бөлімінде 2200 «Инвстициялар», 2300 «Жылжымайтын мүлікке салынатын инвестициялар» жүргізіледі.

Сатып алу мақсатында инвестициялардың өздері екігеге бөлінеді.

Нақты инвестициялар – кәсіпорынның негізгі капиталына және материалдық өндірістік қорының өсіміне салынатын қаражаттар.

Қаржылық инвестициялар – бағалы қағаздарға салынтын салымдар.

Инвестициялар активті немесе күрделі болып келеді. Аналитикалық есеп инвестицияланған кәсіпорындар мен инвестициялар түрлері бойынша жүргізіледі. Қаржылық инвестициялардың есебі 2100, 2200, 2300 «Қаржылық инвестициялар» бөлімшесінің шоттарында жүргізіледі. Оған акциялар, облигациялар, өзге де қаржылық инвестициялар кіреді. Қаржылық инвестициялардың шоттары бойынша талдамалық есебі инвестициялар түрлері және осы инвестициялар салынған объектілер бойынша жүреді.

Қаржылық инвестициялар мерзіміне байланысты 2 түрге бөлінеді:

— Қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар;

— Ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар.

Қаржылық инвестицияларды бағалау бухгалтерлік есептің 32, 39 ХС-пен бекітілген.

Қысқа мерзімді қаржылық инвестицияларды бағалау:

Қаржы инвестицияларын сатып алу кезінде олар сатып алу құны бойынша бағаланады, оның ішінде делдалдық сыйақы және банк қызметтері үшін сыйақы сияқты сатып алуға тікелей байланысты шығындар кіреді. Бұл инвестициялар бухгалтерлік баланста мынандай құндармен көрсетіледі: ағымдағы құны; сатып алу құны мен ағымдағы құнының ең төмен бағалануы бойынша есепке алынды.

Инвестицияларды сатып алу құны мен ағымдағы құнының ең төменгі бағалануы бойынша есепке алынса, онда баланстық құн біріккен қоржын негізінде тұтастай алынады; инвестициялар түрлері бойынша алынады; жеке инвестиция негізінде айқындалады. Ұзақ мерзімді инвестицияларға қайта бағалау жұмысы орындалады, осы себептен инвестицияларды тиісті қайта бағалау операциялары бойынша меншікті капиталда инвестицияларды қайта бағалаудан алынған қосымша төленбеген капитал шотында есепке алынады. Ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияларын қайта бағалау үшін төменгі аталынған көрсеткіштерді ескеру қажет: қайта бағалаудың қайталану мерзімін анықтау; біртекті ұзақ мерзімді инвестицияларды бір мезгілде қайта бағалау қажет.

Жылжымайтын мүлікке салынатын инвестициялар есебі бухгалтерлік есептіліктің 40 ХС-да және 600 АХС-мен реттелінеді.

2.4 Ақша қаражаттарының есебі, аудиті және талдау.

Ақша қаражаттарын сақтау, қабылдау мен беру үшін кәсіпорынның кассасы болады. Касса операцияларының тәртібін кассир жүргізеді. Кассир — ол материалдық жауапты адам. Кассадағы операциялар есебі – 1000 «Кассадағы ақша» бөлімшесінің активті жинақтаушы шоттарында: 1010 «Кассадағы ұлтық валютадағы ақша»; 1020 «Жолдағы ақша»; 1030 «Есеп шотындағы ақша» жүргізіледі. «Кассадағы ұлтық валютадағы ақша» есебі Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі бекіткен кассалық кіріс ордерлері бойынша жүзеге асырылады. Жеке және заңды тұлғалар кассаға ақша салған кезде бухгалтер немесе кассир қол қойған түбіртек (квитанция) алады. Кассадан ақша беру кассалық кіріс, шығыс ордерлерімен немесе ақша беруге жазылған өтінішпен, шоттармен және басқа да құжаттармен рәсімделеді. Егер кассалық шығыс ордеріне қоса тіркелген құжаттарда кәсіпорын басшысының рұқсат берген қолы болса, ордерге оның қол қоюы міндетті емес. Касса ордерлерін бүлдіруге және түзетуге болмайды. Кассалық операциялардың есебін кассир касса кітабында жүргізеді, ол нөмірленуге және тігілуге тиіс. Осы құжатта кассада қалған ақшаның кірісі, шығысы, қалдығы көрсетіледі. Сонымен қатар, кассадан қолма – қол ақша қаражаттарын банктегі тиісті шоттарға өткізу үшін хабарландыру толтырылады. Ол үш бөлімнен тұрады: хабарландыру, квитанция және ордер. Кассалық операциялардың шағын көлемі жағдайында касса есебін 3 күнде 1 рет жасап тұру қажет. Егер кассадағы ақша қаражаттарының айналымы жоғары болса, онда кассирдің есебі күн сайын орындалады. Түгендеу кезінде кассада артық ақша анықталса, ол кәсіпорынның кіріс есебіне алынады. Ал, жетіспеген кезде 1280 «Өзге де дебиторлық берешек» шотына алынады. Ақшаны қолма-қол тиісті шоттардан алған кезде чек кітапшасы толтырылады. Есепші кассирдің есебіне сүйене отырып ай сайын №1 ведомосі мен №1 журнал ордерді толтырады. «Жамбылгипс»АҚ-да ақша қаражаттарын кассада есепке алу бойынша төмендегідей бухгалтерлік жазулар беріледі.

Дт Кт ∑

1030 1010 25125400

1251 1010 127946

3210 1010 2432,08

3220 1010 4375

3350 1010 61000

1620 1010 614312,06

3310 1010 110150

3396 1010 15888

3397 1010 252132,07

Тиісті заңдарға сәйкес кәсіпорындар банк мекемелеріндегі есеп айырысу шоттарында ақшаларын сақтауға міндетті. Есеп айырысу шоттары мына құжаттар негізінде ашылады: өтініш; жарғы көшірмесі; салық инспекциясының тіркеу нөмірінің көшірмесі; келісім-шарт. Осы құжаттарға сүйене отырып банк есеп айырысу шотының нөмірін бекітеді. Есеп айырысу құжаттарының мазмұнына қойылатын талаптарды Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі анықтайды. Банктегі есеп айырысу шоты мен арнаулы шоттар операцияларын рәсімдеуге чек, төлем-тапсырма қолданылады. Есеп айырысу шоты бойынша операциялардың есебі 1040 «Есеп айырысу шотындағы ақша» шотында жүргізіледі. 1040 шоттың қозғалысы №2 ведомосте және №2 журнал ордерде орындалады. Кәсіпорында есеп айырысу шоты бойынша төмендегідей бухгалтерлік жазулар берілген:

Дт Кт ∑

2184 1030 25116,05

3050 1030 6000

3510 1030 5742290

1010 1030 587000

3110 1030 685000

3120 1030 433000

3130 1030 230000

3150 1030 675000

3310 1030 485029

7211 1030 39821,07

1210 1030 1770647

1620 1030 5083400

3050 1030 4527361

3210 1030 4237,11

Кәсіпорын қызметкерлерін қызмет бабымен іс-сапарға жібереді, дүкендерден кеңсе тауарларын сатып алады және басқа да шығындарды төлейді. Бұл шығындарды үнемі банк мекемелері арқылы нақты ақшсыз есеп айырысу жолымен төлеу мүмкін емес. Сондықтан бұл шығындарды төлеу үшін қызметкерлерге нақты ақша беріледі және олар алған соң есеп беруге тиісті. Кассадан аванс бұрынғы берілген аванс бойынша толық есеп айырысқаннан кейін беріледі. Кәсіпорын қызметкерлердің дер кезінде төлемеген аванс қалдығын, қызметшінің еңбекақы сомасынан ұстап қалуға құқылы. Аванс есебі бойынша артық жұмсалған шығындар қызметшіге кассадан беріледі. Аванс есептерін бухгалтерия тексереді. Ақша қаражаттарын есепке алу барысында бухгалтерлік есептіліктің 7 ХС «Ақша қаражаттарының қозғалысының есебі» бойынша стандарт қолданылады.

Ақша қаражаттары аудитінің мақсаты – ақша қаражатымен болған операциялардың мақсаттылығын, дұрыстығын және дебиторлық, кредиторлық қарыздардың пайда болуын бекіту, растау. Ақша қаражаттары аудитінің міндетіне мыналар кіреді: кассада нақты ақшалардың сақталуын қарастыру; ақша қаражаттарының кірісі мен шығысы бойынша операциялардың құжаттық рәсімдеу тәртібін қалыптастыру; касса кітабын жүргізу және кассалық операциялардың есебін оқып үйрену; банкте ашылған шоттың санын анықтау және әр шот бойынша болған операциялардың заңдылығын растау; жасалынған келісім-шарт бойынша төлем-есеп айырысу тәртібін тексеру. Касса кітапшасындағы ақша қаражаттарының қалдығы синтетикалық есеп ригистрлерінің мәліметтерімен сәйкес келуі керек. Аудитор есеп айырысу шотындағы ақшаларды тексеру кезінде олардың банктің қай шотында жүргізілуін, бастапқы құжаттардың дұрыстығын, төлем-тапсырмалардың кітапшаға тіркелуін бақылауы тиіс. Сонымен қатар, бухглтерлік жазулардың дұрыстығын, чек кітапшаның сақталуын, шоттағы ақшаның қалдығын, журнал-ордермен банк көшірмесінің мәліметтерімен салыстырылуын тексеру керек. Бақылауды жүргізуші бас бухгалтер ішкі аудитті жүргізу барысында талдауға да көңіл бөледі.

Зерттеу жүргізіліп отырған «Сәулет жобалау бас кәсіпорны» ЖШС-да ақша қаражаттарының қозғалысын талдау үшін нысан №3 «Ақша қаражаттарының қозғалысы» есебіндегі мәліметтер қолданылады.

Кесте 17- «Жамбылгипс»АҚ -ның ақша қаражаттарының қозғалысын талдау

№	Көрсеткіштер	2007	2008	Өзгеруі (+ / -)
1	Операциялық қызмет: Ақшаның кірісі Ақшаның шығысы Нәтиже (+,-)	832935,41 974992,80 142057,39	915067,05 1011724,1 -96657,13	82131,64 36731,3
	Ақша қаражаттарының өзгеруі +,-	142057,39	-96657,13
2	Инвестициялық қызмет: Ақшаның кірісі Ақшаның шығысы Нәтиже (+,-)	100 30324,77 -30224,77	597 43279,79 -42682,79	-497 12955,02 -12458,02
	Ақша қаражаттарының өзгеруі +,-	-30224,77	-42682,79	-12458,02
3	Қаржылық қызмет: Ақшаның кірісі Ақшаның шығысы Нәтиже (+,-)	396589,72 220279,27 176310,45	388061,09 251244,00 136817,09	-8528,63 30965 -39493,36
4	Жалпы: Ақша қаражаттарының өзгерісі	4028,30	-2522,83	-3998
5	Ақша қаражаттары есепті кезең басында	4028,30	—	4028,30
6	Ақша қаражаттары есепті кезең соңында	4028,30	1505,47	-2522,83

«Жамбылгипс» АҚ-да ақша қаражаттарының операциялық қызметі қолданылады. Сонымен қатар ақша қаражаттарының инвестициялық және қаржылық қызметі қарастырылған. Кәсіпорында 2008 жылғы көрсеткіштерді 2007 жылмен салыстырғанда ақша қаражаттарының өзгерісі -3998 теңгені құрады. Талдау барысында ақша қаражаттарының есепті кезеңде шығысы байқалады. Демек, кәсіпорында ақша айналымы қалыптасқандығын көруге болады.

2.5 Қорлар есебі, аудиті және талдауы

Өндіріс процесінде еңбек құралдарымен қатар өндірістік босалқы қорлар еңбек заттары ретінде қатысады. Еңбек құралдарынан айырмашылығы, еңбек зттары өндіріс процесінде бір ақ рет қатысады және олардың құны өндірілетін өнімнің материалдық негізін құрай отырып, оның өзіндік құнына кіреді. Материалдық босалқы қорлардың барлық түрін есепке алу 1300 «Материалдар» бөлімшесінің негізгі , активті мүліктік шоттарында жүзеге асады. «Жамбылгипс» АҚ -да 1310, 1330, 1340, 1350, 1360 шоттары бойынша қозғалыстар есепке алынады. 1300 «Материалдар» бөлімшесі шоттарының дебеті бойынша айдың басы мен соңындағы қалдықты, материалдардың түсуін көрсетеді. «Жамбылгипс» АҚ ХҚЕС 2 «Қорлар» стандартына сәйкес АҚ-да орташа құн әдісі қолданылады. Қоймадағы материалдық босалқыларды есепке алуды материалдық жауапты адам материалдарды есепке алу үшін арналған карточкаларында жүргізеді. Босалқылардың әрбір номенклатуралық нөміріне жекелеген карточкалар ашылады. Алған карточкаларда қоймашы материалдардың сақталу орнын сипаттайтын реквизиттерді толтырады. Егер қорлардың ауытқуы пайда болса, онда қорлардың ауытқушылығы туралы анықтама беріледі. Ол нақты қалдық қордың белгіленген қалдықтарының ауытқушылығын бақылау үшін қолданылады. Бір дана ретінде қоймашы карточкалардың мәліметтері бойынша анықтаманы толтырады. Қоймашы материалдарды есепке алуға, олардың карточкаларын жүргізуге, құжаттардың тізімдерін жасауға және қойма есеп кітабының қалдықтарын шығаруға міндетті. Қоймалардан түскен құжаттар жинақталып жөнелту қағаздармен жабдықталады, содан кейін олардың мәліметтері бухгалтериядағы мәліметтерімен салыстырылады. Салыстырудан кейін құжаттардың мәліметтері материалдарды есепке алудың жинақтаушы тізімдемесінде топтастырылады. Жинақтаушы ведомосі қойма мен бухгалтерлік есептерінің мәліметерін салыстыру үшін пайдаланылады, ол материалдар есебінің карточкасы мен материалдардың қалдық кітабы бойынша жүргізіледі. Материалдардың қалдықтарының кітабы бір ай бойы бухгалтерияда сақталады және оны материалдардың қалдықтары турлы мәліметтерді алу үшін пайдаланады. Материалдардың түсетін көздеріне байланысты бухгалтерияда әртүрлі журнал ордерлері немесе ведомость машинограммалары орындалады. Материалдар мынадай көздерден түседі: жабдықтаушылардан сатып алу; құрылтайшылардан; тегін түсу; жарамсыз негізгі құралдарды бөлшектеуден түскен материалдар; басқалары. Бұл кезде мынадай бастапқы құжаттар орындалады: келісім-шарт; шот-фактура; төлем — тапсырма; сенім-хат; тауарды жеткізіп беру накладнойлар.

Материалдарды есептен шығару кезінде, «Материалдарды есептен шығару актісі» толтырылады. Тауарлы — материалдық босалқыларды түгендеу меншіктің сақталуын, құндылықтардың сапалы күйін, олардың қоймалық және бухгалтерлік есепке алынуын қамтамасыз ететін бақылаудың бір тәсілін айтамыз. Оны барлық ұйымдар жүргізеді.

Кәсіпорынның жетекшісі түгендеу жұмысын жүргізу үшін өзінің бұйрығымен комиссия құрады. Түгендеу комиссиясы ТМБ-дың түгендеу тізімін жасайды. Түгендеу тізімінде әрбір материалдардың атауы бойынша номенклатуралық нөмірі, түрі, тобы, артикулы, сорты мен саны көрсетіледі.. Материалдарға түгендеу жүргізу бірінші қазаннан басталады. Бұл жұмыс тиісті қоймаларда жүргізіледі және оған міндетті түрде жауапты қызметкерлер қатынасу қажет. Түгендеу жұмысы біткеннен кейін орындалған тізімдерді комиссия мүшелері мен жауапты қызметкерлер қол қойып, растайды. Сосын барлық тізімдер бухгалтерияға тапсырылады.

Қорларды есепке алу барысында бастапқы құжаттар қолданылады:

ТМЗ-1 «Сенім хат»

ТМЗ-2 «Сенім хаттарды тіркеу журналы»

ТМЗ-3 «Кіріс ордері»

ТМЗ-4 «Кіріске алынған тауарлы-материалды қорлардың актісі»

ТМЗ-5 «Тауарлы-материалды қорларды есепке алу карточкасы»

ТМЗ-6 «Тауарлы материалды қорларды қабылдау реестірі»

ТМЗ-7 «Қоймадағы қорларды есепке алу»

ТМЗ-8 «Құрал-жабдықтарды қабылдау актісі»

ТМЗ-9 «Құрал-жабдықтарды шығару актісі»

Кәсіпорында қорларды есепке алу үшін төмендегідей шоттар жүйесі қолданылады:

1310 «Шикізат және материалдар»

1320 «Дайын өнім»

1330 «Тауарлар»

1340 «Аяқталмаған өндіріс»

1350 «Басқа да қорлар»

1360 «Қорларды есептен шығару резерві»

«Жамбылгипс» АҚ -да материалдардың қозғалысы бойынша қараша айы 2009 жылға төмендегідей жазулар берілген:

Кәсіпорын материл сатып алды 1815000тг

Дт 1310 Кт3310 Материалдар үшін жабдықтаушылардың шоты акцептелді

Дт 1312 Кт3310 Жанармай үшін жабдықтаушылардың шоты акцептелді

Дт 3310 Кт1030 Жабдықтаушыларға АБШ-дан аударылды

Кәсіпорын материлдарды есептен шығарды

Дт 7210 Кт1310 Материалдар есептен шығарылды

Дт 7210 Кт1312 Жанармай есептен шығарылды

Қорларды есепке алу бухгалтерлік есептіліктің 2 ХС және 600 АХС бойынша реттеледі.

Енді жалпы материалдардың талдауды бастайық. Біріншден жалпы тауарлы материалдық босалқылардың құрамын талдаймыз.

Кесте18. 2007-2008ж.ж «Жамбылгипс» АҚ -ң тауарлы материалдық қорларының құрамын талдау

№

Көрсеткіштер

2007 жыл

2008 жыл

ауытқуы

тг

-;+

1.1

1.2

Барлық қорлар:

Материалдар

Тауарлар

130366,48

54789,54

75576,94

100

103447,99

58763,24

44684,75

100

-26918,49

3973,7

-30892,19

2008 жылы материалды босалқылар,оның ішінде материалдар мен тауарлар құны 2007 жылмен салыстырғанда азайған -26918,49 теңгеге нақты айтқанда.

Тауарлы материалдардық құндылықтарға тексеру жүргізген кезде аудитор ең алдымен тауарлы-материалдық құндылықтардың нақты қолда барын, оның инвентарлық тізімімен сәйкес келуін және қоймада сақталуын тексереді. Қойма есебін жүргізу барысында құндылықтардың дұрыстылығын тексереді. Оның бухгалтериядағы тиісті құжаттарымен сәйкес келуін, қандай әдіспен бағаланғандығын, өндіріске уақытылы және тиісті мөлшерімен жұмсалатынын тексереді. Сонымен қатар тасымалдау дайындау шығындарының есебінің дұрыстығын және олардың нақты өзіндік құнға дұрыс енгізілгенін тексеруі тиіс. Сонымен, құндылықтардың өткізу бойынша операцияларын тексергенде олардың келісілген бағасының, қаржы нәтижесінің дұрыстығын, басқа кәсіпорындарға өткізілген материалдардың дұрыс құжатталуын тексереді. Зерттеу жүргізіп отырған «Жамбылгипс» АҚ-дағы қорларды талдау үшін №1ПФ бойынша мәліметтер қолданылады.

2.6 Еңбекақы есебі, аудиті және талдауы

Еңбекақы – еңбек үшін төлем, оны еңбек келісім шартында және қызмет нұсқауында белгіленген көлеміне сай еңбеккерлер орындаған жұмысы үшін алады. Заңдардағы ережелерге сүйене отырып, әрбір кәсіпорын меншікті еңбек ақы төлеу ережесін бекітеді. Яғни, еңбек туралы заң, мемлекеттік бюджетті қабылдау заңы, үкімет тарабынан бекітілген 21 сеткалы тарифтік кесте. Іс жүзінде еңбек ақыны ұйымдастырудың 2 негізгі нысаны пайдаланылады:

келсімді еңбек ақы — өнім санына қарай ақы төлеу;
мерзімдік еңбек ақы — істеген күніне қарай төлеу.

Мерзімдік еңбек ақының мынадай түрлері бар:

жай мерзімді;
мерзімді сыйлық жүйесі.

Кесімді еңбек ақының мынадай түрлері бар:

тікелей кесімді жүйе;
кесімді сыйлық жүйесі;
кесімді прогрессивтік жүйесі;
жанама кесімді жүйе;
аккордтық кесімді жүйе.

Еңбек ақыны есептеуге арналған бастапқы құжаттар: жұмыс уақытысын пайдалану табелі; кесімді жұмысшыға арналған наряд; тиісті актілер; еңбекке жарамсыз қағаздары; кәсіпорынның жетекшісінің бұйрығы.

Тариф мөлшерлемесін және бюджет сферасындағы еңбеккерлердің қызмет иесінің айлығын белгілеген кезде жалақының минималды деңгейін және бірыңғай тариф сеткасы пайдаланылады. Бірыңғай тариф сеткасы еңбек ақының 21 разрядының негізінде құрылады, және әрбір разряд үшін өзіндік тариф коэффициенті белгіленеді. Еңбеккерлердің жұмыс уақытының белгіленген кестесін сақтап жүруін бақылау, жұмыс істелген уақыт туралы деректер алу, еңбек төлемі бойынша есеп айырысу, сондай –ақ еңбек жөнінде статистикалық есеп беру үшін «Жұмыс уақыты есебінің табелінде» жұмыс істеп жүргендердің барлық категорияларының жұмыс уақытын пайдалану есебі жүргізіледі. Содан соң құжатталған табельді бухгалтерияға өткізеді. Жеке тұлғалар бойынша бюджетпен есеп айырысу есебі 3120 пассивтік шотында жүреді. Ол тұлғаның табысына салынатын салық көзі болып табылады. Табыс салығының ұсталғаны жалақының карточкасында көрсетіледі. Сонымен қатар, еңбеккерлердің жалақысынан 10% мөлшерінде зейнеткерлік жарнасы ұсталынады да аталған қорға аударылады. Ал, кәсіподақ мүшелік жарналарының шегерімдері қызметкерлердің жазбаша түрдегі арыздары бойынша жүзеге асырылады. Еңбек төлемінен ұсталынған мүшелік жарналары тиісті кәсіподақ ұйымдарының шоттарына аударылады. Алимент сомасын шегеру үшін сот шешімі болу қажет. Соттың шешімі орындалу қағазында көрсетіледі. Осы қағаздың мәліметіне сүйене отырып есепші ай сайын есептелінген нақты табыстан алдын ала жеке табыс салықтың сомасын шегеріп тастауы қажет. Қалған сомасының қалдығын алимент ставкасына көбейту керек. Жоғарыда аталғандар еңбек ақының шегерімдері болып табылады.

Қызметкерлермен еңбек ақысының төлемі бойынша есеп айырысу есебі 3350 «Еңбек ақы бойынша қызметкерлермен есептесу» шотында жүргізіледі. Еңбек ақыны есептегенде 3350 шот кредиттеледі, ал 8110, 8140 шоттары дебеттеледі.

Есеп айырысу-төлем ведомосі – жиынтық құжат, онда есептелген еңбек төлемінің барлық түрі және жұмыс істеп жүргендерге берілетін басқа да төлемдер, сондай-ақ күші бар заңды тұлғаларға сәйкес жасалған ұсталымдар мен шегерімдер жинақталған. Оны еңбек төлемі жөніндегі есеп айырысу деректері негізінде жасайды.

Сонымен қатар, ай сайын жұмыс беруші кәсіпорын әлеуметтік салықты есептейді. Ол ақшалай, заттай төленуі мүмкін. Оның есебі 3150 «Әлеуметт1ік салық» шотында жүреді. Оны есептеу үшін еңбеккерлердің жалпы табысынан әлеуметтік салық ұсталмайтын сомасы шегеріліп, қалған сомадан әлеуметтік салық ұсталады.

Ай сайын әр жұмысшыға өзінің меншікті дербес шоты жүргізіледі. Аналитикалық есебі «Есептеу ведомосінде» жүргізіледі. Дербес шоттың мәліметіне сүйене отырып, есепші әр айдың соңында қолма – қол төленетін сомаларға төлем ведомосін орындайды. Ал, синтетикалық есебі № 10 журнал – ордерде және оның ведомостерінде жүргізіледі.

Ендігі кезде, еңбек ақыға байланысты мысалдар келірейік: Жұмысшы Шарипов Д. Мамыр айына есептелген еңбек ақысы үшін 15353,86 тг. Еңбек ақыдан келесідей шегерімдер болады.

Еңбек ақы аудитін жүргізгенде аудитор алдымен еңбек ақының «Еңбек туралы» заң ережелеріне сәйкес дұрыс қолдануын, есептелген еңбек ақының нормативтік – құқықтық актілердің талаптарына сәйкестігін, еңбек ақының және басқа да ақылардың, шегірімдердің дұрыс есептелгенін бақылауы тиіс. Сонымен қатар, аудитор журнал–ордердің, бастапқы құжаттардың, ведомостердің және де тағы басқа құжаттардың дұрыс толтырылуын ескереді. Еңбекақы аудитін ұйымдастыруда 600 АХС қолданылады. Еңбекақыны талдау үшін №1Т «Еңбек туралы есеп» мәліметтерін аламыз.

Кесте 19 — «Жамбылгипс» АҚ-ның еңбек ресурстарымен қамтамасыз етілуін талдау

№

Көрсеткіштер

2007

2008

Өзгеруі

адам

Жұмыскерлердің орташа тізімдік саны:

528

100

474

100

Басшылар

Жоғарғы деңгейлі мамандар

Орта деңгейлі мамандар

Қызметкерлер

Жұмысшылар

484

2,2

3,2

429

3,3

3,1

1,3

-2

-55

Кестедегі мәліметтерге сүйенсек кәсіпорында 2008 жылы 2007 жылмен салыстырғанда жұмыскерлердің саны 54 адамға кеміген. Негізгі жұмысшылардың саны55 кеміген. Кәсіпорында жоғарғы деңгейдегі мамандар 2 адамға кеміген. Басшылар 4 адамға өскен. Орта жеңгейлі мамандар 2 адамға кеміген.

2.7 Дебиторлық қарыздар мен міндеттемелердің есебі, аудиті

және талдауы

«Жамбылгипс» АҚ сатып алушылармен есеп айырысу есебін 1210 «Алуға арналған есептеулер» шотында жүргізеді. Бұл шотта жөнелтілген өнім үшін төлеуге банк қабылдаған есептеу құжаттарын есепке алады. Бұл қарыздар ағымдағы дебиторлық қарыздар, яғни бір есептік кезеңінің ішіндегі болып және ұзақ мерзімді дебиторлық қарыздар, бірнеше есептік кезеді қамтитын болып, екіге бөліеді. Бұл шот бойынша келесі бухгалтерлік жазулар жазылады: қызметтің сату құнына 1210 шоты дебеттеледі, 6010 «Сатылған қызметтен түскен табыс» шоты кредиттеледі. Сатыпалушыларға түскен есеп айырысу – төлем құжаттарын төленгеніне қарай 1010, 1040 шоттар дебеттеледі, 1210 шоты кредттеледі.

Дебиторлық қарыз айналыстан қаражатты айыратындығын көрсететін болғандықтан, шаруашылық жүргізуші кәсіпорындар бірінші кезекте олардың айналымдылығын талдайды. Сондықтан кейінгі кезектегі дебиторлық қарызды талап ету құқын факторингалық компанияларға жүктейді. Факторинг, яғни қаржылық агент және ол үшінші тұлға ретінде қарызды өндіріп беру үшін қызмет етеді. Мысалы, банктерден несие алу.

Дебиторлық қарыздар бұл контрогенттер , яғни сатып алушылардың, жұмысшылардың, жалға алушылардың басқа да тұлғалардың қарызы. Бұл қарыздар сауда-саттық, қызмет көрсету, және басқа да экономикалық әреткеттер кезінде пайда болады. Дебиторлық қарыз алғаш таңылған кезде келісім құнымен анықталады. Қаржылық есеп беруде дебиторлық қарыз күмәнді борыштарға резервтерсіз көрсетіледі. Күмәнді борыштар резервін серіктестік уақытылы қайтарылмаған дебиторлық қарыздар пайда болған кезде құрады.

Кесте 20- Күмәнді борыштар пайда болуы мерзімдері:

№	Ағымдағы дебиторлық қарыздардың мерзімі.	Жоспарланған пайыз
1	Төлеу уақыты келмеген қарыздар	0%
2	1 ай мен 3 ай аралығы	0%
3	3 ай мен 6 ай аралығы	0%
4	6 ай мен 12 ай аралығы	50%
5	12 айдан аса	100%

Күмәнді борыштар бойынша резервтердің пайда болуынан соң , оның сомасы қарыздың төлен мүмкіндігіне байланысты көбейтіледі, немесе азайтылады. Көбейген соманы ағымдағы серіктестіктің шығындарына жатқызамыз. Ал азайған кезде шығындардың азайғанын көрсетеміз. Егер дебиторлық қарыз мүлде төленуі мүмкін емес екені анықталса, дебиторлық қарызды істен шығарамыз.

Күмәнді дебиторлық борыштардың төленуін қадағалау үшін әр дебиторлық қарызға жеке баланстан тыс есеп жүргізіледі.

Егер қарыз қайтарылмайтын болып шешілсе, оның жойылуы ертеректе құрылған резерв есебінен жүргізіледі. Егер ол сома берешекті жоюға жеткіліксіз болса, жетіспеген соманы шығындар қатарына жатқызамыз.

Дебиторлық қарыздар ұзақ мерзімді жіне қысқа мерзімді болып бөлінеді.

Қысқа мерзімді дебиторлық қарыздар- 12 ай аралығында төленетін, тапсырушылардың, сатып алушылардың, жұмысшылардың және т.с.с. қарыздары.

Қысқа мерзімді дебиторлық борыштар мына шоттарда жұргізіледі.

1210 « Тапсырушылар мен сатып алушылардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі.» ;
1220 «Еншілес ұйымдардың қысқа мерзімді дебиторлық берешегі »;
1230 «Қауымдастырылған және бірлескен ұйымдардың дебиторлық берешегі»;
1240 « Филиалдар мен құрылымдық бөлімшелердің дебиторлық берешегі»;
1250 «Қызметкерлердің қысқа мерзімді берешегі»;
1260 «Жал бойынша қысқа мерзімді берешек»;
1270 « Алуға арналған қысқа мерзімді сыйақылар» ;
1280 « Басқа да қысқа мерзімді дебиторлық берешек».

Мысалы, «Жамбылгипс» АҚ ЖШС «Тараз Бибарыс Газ»-ға сумен қамтамасыз ету құрылысын жасады. Құны 156 мың тг

Бухгалтерлік жазу:

Дт 1210 Кт 6010 139286мың тг келісі құнына
Дт 1210 Кт 3130 16714 тг ҚҚС-на

Қоғам Жамбыл облысы әкімиятының құрылыс басқармасына цемент сатты. Құны 700 мың тг келісі құнына

Дт 1210 Кт 6010 625000 мың тг келісі құнына
Дт 1210 Кт 3130 75000 тг ҚҚС-на

Дебиторлық борыш деп белгілі бір қарым-қатынасқа байланысты заңды және жеке түлғалардың шаруашылық субъекінің алдындағы сатып алған тауарлары, көрсеткен қызметтері үшін, сондай-ақ жүмысшылармен қызметкерлердің субъектіден аванс ретінде алған немесе несиеге, қарызға алған тауарлармен материалдары ушін қайтаруға тиісті борыштарын айтады.

Дебиторлық борыштар есебін жүргізу үшін келесі есептілік регистрлері арналған:

— №7 журнал ордер — 1250 «Қызметкерлердің қысқа мерзімді берешегі» шотының кредиті бойынша;

№8 журнал ордер — 1270 « Алуға арналған қысқа мерзімді сыйақылар» ;

1280 « Басқа да қысқа мерзімді дебиторлық берешек».және 1620 «Берілген аванстар» бөлімше шоттарының кредиті;

— №8 журнал ордерге қосымша ведомость — 1610 «Берілген қысқа мерзімді аванстар» бөлімше шоттарының дебеті бойынша;

— №10 журнал ордер -1290 «Күмәнді талаптар бойынша резервтер» бөлімше шоттары және 1620 «Алдағы кезеңнің шығындары» бөлімше шоттарының кредиті бойынша;

— №11 журнал ордер 1250 «Сатып алушылармен тапсырысшылардың берешегі», 1220 «Еншіллес ұйымдардың дебиторлық берешегі» бөлімше шоттарының кредиті бойынша жургізіледі.

Сатып алушылармен тапсырысшыларға тиеліп жіберілген тауарлар, атқарылған жүмыстар мен көрсетілген қызметтері үшін есеп айырысу құжаттары ұсынылғанда 1210 шот дебеттеліп, 6010 шот кредиттеледі.

Тиеліп жіберілген тауарларға (жумыс, қызмет) байланысты ҚҚС есептелгеңце 1210шот дебеттеліп 3130 шот кредиттеледі.

Сатып алушы берешекті төлеген кезде 1210 шоты кредиттеліп, 1010,1030 шоттары дебиттеледі.

Кредиторлық қарыздар. Кредиторлық қарыздар ол серіктестіктің басқа заңды ,жеке тұлғалар және басқалардың алдындағы келісім шарт арқылы немесе эконмикалық әреткет кезінде пайда болатын міндеттемелері. Кредиторлық қарыздар қысқа және ұзақ болып бөлінеді.Кредиторлық қарыздар есебі шоттар жоспарының 3,4-бөлімдерінде жүргізіледі.
Кредиторлық қарыздар бюджетпен, контрогенттермен, және басқа да заңды және жеке тұлғалармен экономикалық қатынас кезінде пайда болады.

Мысалы , «Жамбылгипс» АҚ заңды тұлғалардан қызмет сатып алды.

Дт 7110 Кт 3310 500000тг
Дт 1420 Кт 3310 21000 тг
Дт 3310 Кт 1010 521000тг

Дебиторлық борыштар, оларды жіктеу және түгендеудің есебінің аудиті

Аудитор дебиторлық борыштарды тексеруге кіріскен кезде тексеру барысында қаралатын және анықтауды талап ететін материалдарын жеке сұрақтарға бөліп, аудиторлық тексерудің бағдарламасын жасап, тексеру тарысында анықталған факторларға байланысты толықтырулар мен түзетулер енгізіліп, басшылыққа алып қадағалап отырады. Дебиторлық борыштарды тексерудің аудиторлық бағдарламасы мынандай мәселелерді қамтуға тиісті:

Баланстың көрсеткіштерін Бас кітаптағы, есеп регистрларындағы және машинажазбалардағы мәліметтерімен салыстырып тексереді;
Аналитикалық және синтетикалық есептердің дұрыс жүргізілгендігін тексереді;
Субъектідегі дебиторлық борыштардың жағдайын олармен есеп айырысуларды түгендеу жүргізу жолымен тексереді;
Күдікті қарыздар резервтерінің құрылу тәртіптерін және олардың дұрыс қолданылуын тексереді;
Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысуларды, вексельмен төлеу операцияларының дұрыс жүзеге асырылғандығын тексеруді;
Шағым-талап ету тәртіптерінің уақтылы сақталып, олардың қозғалысын бақылаудың дұрыс ұйымдастырылғандығын тексеруді;
Еншілес серіктестіктердің, бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардың дебиторлық борыштары бойынша есеп айырысу операцияларының бухгалтерлік есеп шоттарында дұрыс көрсетілгендігін тексеруді;
Дебиторлық борыштар бойынша алынған материалдарды талдап, есеп айырысуды ретке келтіру және дебиторлық борыштарды төмендетуге байланысты ұсыныстар жасауды.

Дебиторлық борыштар бойынша есеп айырысуды тексере отырып, аудитор олардың баланста дұрыс көрсетілгендігін, жылдың басындағы және аяғындағы қалдықтарының баланстың «Ұзақ мерзімді активтер» және «Ағымдағы активтер» бөлімдеріне дұрыс топталып көрсетілгендігін тексереді. «Ұзақ мерзімді активтер» бөлімінде есеп беретін күннен бастап 12 айдан кейін төлемі күтілетін дебиторлық борыштарды көрсетсе, ол «Ағымдағы активтер» бөлімінде—12 айдың ішінде төлемі күтілетін дебиторлық борыштарды көрсетеді.

«Ұзақ мерзімді активтер» бөліміне тексеру жүргізген кезінде де аудитор талап ету мерзімі біткен борыштарға және уақтылы өндірілмеген сомаларға назар аударуға тиіс.

Баланста «Ұзақ мерзімді активтерге» жатқызылған дебиторлық борыштар мынандай баптар бойынша көрсетіледі:

алынуға тиісті шоттар;
алынған вексельдер;
негізгі серіктестер мен еншілес серіктестердің арасындағы ішкі топтардың операциялары бойынша борыштары;
акционерлік қоғамның лауазымды тұлғаларының борыштары;
басқа да дебиторлық борыштар.

Ағымдағы активтерде аталған баптар сол күйінде қайталанып, оған тек қана «Аванстық төлемдер» бабы қосылады.

Аудитор баланстың сәйкес баптарындағы борыштардың қалдықтарының дұрыс көрсетілгендігін анықтау үшін №11 журнал-ордердегі , басқа да синтетикалық есеп регистрларындағы және есеп айырысудың жүзеге асырылғандығын көрсететін шоттарындағы мәліметтері бойынша, баланстың сәйкес баптарындағы қалдықтарымен тексеру кезеңінің басындағы әрбір есеп айырысу бойынша қалдығын салыстырып, содан кейін есеп айырысудың әрбір түрін тексереді.

Дебиторлық борыштардың жағдайын тексеруді дебиторлармен есеп айырысуды түгендеудің материалдарын талдаудан бастау керек. Әдетте, субъектінің ішінде дебиторлармен есеп айырысуды түгендеудің сапасының талапқа сай жүргізілмейтін, фактілерінің кезедесетінін ескерсек, бұ жұмысқа аудитордың өзі ұйымдастырғаны тиімді. Сатып алушылармен есеп беруге тиісті тұлғалармен, жұмыскерлерімен және басқа да дебиторлармен есеп айырысуларды түгендеу, тиісті құжаттар бойынша шоттарында көрсетілген сомаларының негізділігін мұқият тексеріп анықтауды талап етеді. Аудитор және түгендеу комиссиясының мүшелері дебиторлық борыштардың пайда болу мерзімін, себебін және оған кінәлі тұлғаларды, нақты алынатынын ; талап ету мерзімінің өтіп кеткендігін; қарыздарды өндіру үшін қандай шаралар қолданылғандығын анықтайды. Қарама-қарсы тексеру жүргізу мәселелерін шешіп, қарама-қарсы тексеру негізінен сауда және жабдықтау ұйымдарына жүргізілгендігі ескерілуі тиіс.

Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысудың аудиті

Дебиторлық борыштардың ішінде субъектінің шаруашылық қызметінде жиі кездесетіні—дайын өнімдерді және тауарларды сату операциялары. Баланста көрсетілген дебиторлық борыштар баптарының ішіндегі үлесі жағынан ең қомақтысы. Сондықтан сатып алу және тапсырыс берушілермен есеп айырысуды тексерген кезде бағдарламада келтірілген сұрақты жан-жақты қамтып, ауқымын кеңейте түсу үшін мынандай мәселелерді анықтап алу қажет:

өнім сатуға сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен шарт жасалғандығын;
түгендеу актілерімен есеп айырысу құжаттарымен расталған сатып алушылардың борыштарының нақтылығн;
30 «Сатып алушылардың және тапсырыс берушілердің борыштарын»
Бөлімшесінің шоттары ббойынша жүргізілген синтетикалық есептің дұрыстығын;

Бұндай жағдайда аналитикалық есеп мынандай мәселелерді қамтамасыз етуге міндетті:

Вексельдермен қамтамасыз етілген ақша қаражаттарының түсу мерзімі әлі жетпеген, сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысулар бойынша борыштардың мәліметтерін алу мүмкіндігін, дисконтталған вексельдер мен ақша қаражаттарының мерзімінде түспегендігіне қарамастан, банктен өткен дисконтталған вексельдерді;
30 «Сатып алушылардың және тапсырыс берушілердің борыштары» бөлімшенің шоттары бойынша бухгалтерлік есеп корреспонденцияларының дұрыс берілгендігін;
30 «Сатып алушылардың және тапсырыс берушілердің борыштары» бөлімінің шоттары бойынша аналитикалық есеп жазуларының №11 журнал-ордердегі Бас кітаптағы және баланстағы жазулар мен сәйкестігін;
Талап ету мерзімі өткен дебиторлық борыштардың дұрыс шығысқа шығарылғандығын.

Субъектінің басшысының қабылдаған шешіміне сәйкес талап ету мерзімі өткен дебиторлық борыштар шығысқа шығарылып, күдікті қарыздар резервінің шоттаырна жатқызу арқылы жабылады.

Аудитор «Алынуға тиісті борыштар» шотының дебетінде көрсетілген артылып жөнелтілген өнім, орындалған жұмыстар және көрсетілген қызметтердің құнын талап ету құжаттарының уақтылы банк мекемелерінде қабылданғандығын және оларды төлеу мерзімінің сақталғандығын банк көшірмелеріндегі жазуларымен салыстырып тексереді. Сатып алушылардың және тапсырыс берушілердің алдын ала сатушының есеп айырысу шотына аударған аванстарының жабылып, айдың аяғында 301 шоттың дебетіндегі құны өтелген өнімдердің құнының дұрыс анықталғандығына көз жеткізуі тиіс.

Сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысудың жедел дамып келе жатқан түрі—алынған вексельдер бойынша есеп айырысу. Вексельмен операциялардың дұрыс көрсетілгеніне көз жеткізу үшін аудитордан бұндай операцияларға баса назар аудару талап етіледі.

Сатып алушылардан және тапсырыс берушілерден есеп айырысу үшін алынған вексельдермен қамтамасыз етілген борыштарын 302 «Алынған вексельдер» шотында жүргізеді. Вексель бойынша өтелген қарыздарын шоттың кредитінен ІV Ақша қаражаттар бөлімінің сәйкес шоттарының дебетінде көрсетеді. Вексельмен есеп айырысқан кезде қарапайым және аудармалы вексельдер қолданылуы мүмкін.

Қарапайым вексель бұл жасалған сауда-саттықтар немесе орындалған жұмыстарды төлеу үшін бір жағының, екінші бір жағына төлеу мерзіміне қарай белгілі бір соманы төлеуге жазбаша берген ақшалай қарызының міндеттемесі.

Аудармалы вексель немесе беруші жазады да, онда дебиторға вексельде көрсетілген соманы, үшінші тұлғаға немесе талап етушіге төлеу туралы бұйрығын көрсетеді.

Бұл құжат борыштық міндеттемеге айналып, төлеуші төлеуге келісім бергеннен кейін ғана заңды күшкке ие болады. Өтпелі белгінің көмегімен әмбебап несие есеп айырысу құжатының қызметін орындап, вексель бірнеше рет қолданылуы мүмкін.

Вексельдерді дисконттау олардың банкідегі есебін және қаржының айналымын елеулі жылдамдатады. Бұндай жағдайда вексельді ұстаушының қатысуымен төлеу мерзіміне дейін банкке өткзіліп, банктің тәуелсіз дисконтының пайдасына есептелген пайыздың шығынын шегеріп тастап, вексельдік сомасын алады.

Аудит кезінде вексельдердің есебінің түрлері төлеуші субъектінің төлеу мерзімінің жетуі бойынша борыштарды вексельдер арқылы толтырудың негізділігін; алудан үмітін үзген немесе талап ету мерзімін өткізіп алған борыштарды, вексельедрді сатудан тыс зияндарына шығысқа шығарудың заңдылығын тексеру қажет.

Тәуелді және бірлесіп бақыланатын серіктестіктердің дебиторлық қарыздарын есепке алу үшін шоттардың 1230 «Еншілес ұйымдардың дебиторлық берешегі» деген бөлімшесі тағайындалған. Бұл бөлімшеге мына шоттар кіреді: 1240 “Тәуелді ұйымдардың берешегі”. Бұл шоттарда осы ұйымдардың дебиторлық қарыздары жинақталады.

Күдікті қарызға белгіленген мерзімде берілмеген қарыздар, қажетті уақыт ішінде өтелмеген дебиторлық қарыздар, сондай-ақ тиісті кепілдіктермен қамтамасыз етілмеген қарыздар жатады. Яғни, сатып алушылардың келісім шартына сәйкес белгіленген мерзімде төленген шоттары. Күдікті қарыздар бойынша резервтер жылдың аяғында дебиторлық қарыздарды тізімдеу мәліметтерінің негізінде жасалынады.

Түгендеу кезінде жыл соңында шығындар анықталынса, олар 1290 «Күмәнді талаптар жөніндегі резервтер» деген пассивтік шотында көрініс табады. Қаржылық есеп беруде дебиторлық қарыздар бойынша резервтері шегеріліп көрсетіледі. Егер де шаруашылықтар мұндай резерв қорларын жасамаса, сенімсіз деп танылған қарыздар кезеңдік шығыстарына есептен шығарылады. Күмәнді талап 3 жыл мерзімде қанағатсыз болған жағдайда, оны кәсіпорынның кірісінен шегеруге болады. Күдікті қарыздарды қалыптастырған кезде 7200 шот дебеттеліп, 1290 шоты кредиттеледі.

2006 жылға 12 маусымда № 204 – 11 Қазақстан Республикасының «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері туралы» салық кодексі қабылданды. Кодекске сәйкес жеке және заңды тұлғалардан алынатын салықтар мемлекеттік бюджетті толықтырудың негізгі көзі болып табылады. Кәсіпорынның бюджетпен есеп айырысу операциялары 3100 «Бюджетпен есептесу» бөлімшесінің шоттарында есепке алады. «Тараз-су» МКК-да мынадай шоттар есепке алынады:

1416 «Төленетін корпоративтік табыс салығының» салық салынатын негізгі объектісі салық салынатын табысы болып табылады, оның деңгейі жылдық табыс жиынтығы мен шегерімнің арасындағы айырмасы арқылы анықталады. Корпоративтік табыс салығын есептеген кезде 3120 шоты дебеттеліп, 1410 шоты кредиттеледі. Бұл салық жылдың соңында 1 рет есептелінеді. Жыл соңында табыс салығы бойынша жұмсалған шығыс сомасына 5410 шоты дебаттеліп, 3120 шот кредиттеледі.

3130 «Қосылған құн салығы» бұл өндіріс поцесіне және тауардың айналысына қосылған, сату айналысына салынатын құн бөлігінің бюджетке аударылатын, қосылған салығы болып табылады. Оның мөлшері салық салынатын айналымның 14% — ін құрайды. Салықты төлеу кезінде міндетті құжат шот-фактура болып табылады. Салық төлеу кезінде 1210 шот дебеттеліп, 3300 шот кредиттеледі. Содан соң 1210 шотының кредитінен 3300 шотының дебетіне есепке алынады. Айырмашылығы бюджетке аударылады: дебет 3300 кредит 1040.

3120 «Әлеуметтік салықты» жұмыс беруші кәсіпорын төлейді, ол ақшалай не заттай төленуі мүмкін. Әлеуметтік салық ай сайын есептелінеді, ол үшін еңбеккерлердің жалпы табысынан әлеуметтік салық сомасы шегеріліп, ұсталынады. Есептелген салық мөлшері мына шоттар дебетінде 8010, 8030, 8040 кредитінде көрініс табады.

3160 «Жер салығы» меншік құқысына , тұрақты пайдалану құқына байланысты төленеді. Салықты төлеу салықтық кезеңінің 1-ші шілдесінен кешіктірілмей жергілікті бюджетке төленеді. Олар көлік құралдарының қуатының әр киловатынан алынатын айлық есептік көрсеткіші бойынша алынады.

Кәсіпорынның есепті айда алған, бірақ бұдан кейінгі есепті кезеңдерге жататын табыстары болашақ кезеңдерінің табыстары болып келеді. Алдағы кезеңдердің кірістерін есептеу үшін 1251 шоты пайдаланылады. Бұл шотында айлық және тоқсандық билеттер, кәсіпорында күні бұрын төленген ақылар ескеріледі.

Өзге де кредиторлық қарыздардың есебі 3500 шотында жүргізіледі. Бұл шоттың көбеюі мынаған тең банк шоттарында қате есептелген сомалары көрсетіледі.

Аудитор негізінен дебиторлық қарыздардың баланста көрсетілуінің, синтетикалық, аналитикалық есептерінің ұйымдастырылуының, дебиторларға шағым жасаудың толтырылуының уақыттылығын, келтірілген зиянның, басқа қарыздарды іздестіруді ұйымдастыру тәртібінің, құжаттардың толтырылуының негізделгенін, сатып алушылардан есеп айырысу бойынша салық салудың дұрыстығын тексеру. Сонымен қатар, еншілес, туынды кәсіпорындағы операциялар бойынша резервтердің жұмсалуын және баланстан дұрыс шығарылуын анықтау қажет. Бюджетпен есеп айырысу аудитінде салық кодексінің заңдылығына негізделгенін, салықтың уақытылы және дұрыс есептелуі мен аударылуын тексеруге тиіс. Болашақ кезеңдерінің кіпістері бойынша операциялардың, бухгалтерлік жазулардың №9 журнал ордер мен баланстағы қалдығының сәйкес келуінің дұрыстығын бағалау. Аудитор өзге де кредиторлық қарыздардың баланста көлемінің нақтылығын, ведомосте, регистрлерде дұрыс құжатталуын тексеруге міндетті. Бақылауды жүргізуші бас бухгалтер ішкі аудитті жүргізу барысында талдауға да көңіл бөледі. «Жамбылгипс» АҚ -ның дебиторлық қарыздарының құрамы мен құрылымын талдау үшін келесі кесте толтырылады.

Кесте 21- «Жамбылгипс» АҚ -ның қысқа мерзімді міндеттемелерін талдау

№	Көрсеткіштер	2007	2008	Ауытқу (+,-)
1	Қысқа мерзімді міндеттемелер
2	Салықтар бойынша міндеттемелер	10825,11	3852,78	-6972,33
3	Қысқа мерзімді кредиторлық міндеттемелер	127268,48	151000,93	23732,45
4	Басқа да міндеттемелер	183390,75	344092,59	160701,84
	Барлығы	324400,94	502498,15	178097,21

Кәсіпорында салықтар бойынша міндеттемелер де өткен жылмен салыстырғанда азайған. Ал қысқа мерзімді кредиторлық міндеттемелер өскен. Ал басқа да міндеттемелер үлесі өскен. Кәсіпорынның негізгі мақсаты міндеттемелермен дер кезінде есеп айырысу болып табылады.

2.8 Өндірістік шығындардың есебі аудиті және таладауы

Шығын дегеніміз — өнімді өндіру мен өткізуге жұмсалған жалақының, сол өнімді сатудан түскен кірістен артық болуы нәтижесінде кәсіпорынның шеккен материалдық және ақшалай ресурстарының шығыны, шығындардың кірістен артуы, шаруашылықты тиімсіз жүргізудің, баға жасаудағы кемшіліктің салдарынан болады. Кез келген өнімді өндіру, жұмыстарды атқару және қызметті көрсету белгілі бір шығындармен байланысты. Негізінен шығындар тіке және үстеме болып бөлінеді. Тіке шығындар өндірілген өнімдердің өзіндік құнына арнайы есепсіз енгізіледі. Ал, үстеме шығындар есептеу әдісі арқылы өндірілген өнімнің өзіндік құнына бөлініп енгізіледі. Өндіріс шығындарын есепке алу үшін шоттардың кешенді жүйесі пайдаланылады, оған 8010 — «Негізгі өндіріс»; 8030 — «Көмекші өндіріс»; 8040 — «Үстеме шығындар» бөлімшелерінің шоттары кіреді. Өндіріс шығындардың аналитикалық есебі калькуляция объектілерінің және цехтар мен өндірістер бойынша шығын баптарының белгіленген номенклатурасы бойынша калькуляциялық карточкаларда немесе ведомостарда жүргізіледі. Көптеген кәсіпорындарда өндіріс шығындарын есепке алу үшін қаржылық және басқару бухгалтериялары қолданылуы мүмкін. Қаржылық бухгалтерия есептің Бас кітабын, балансын және қаржылық есебін жасайды. Басқару бухгалтериясы — өндіріс шығындарын қорытып, өзіндік құнды калькуляциялайды, өндіріс шығындарының нормалары мен нормативтерін талдап және олардың орындалуын бақылайды, есептің бүкіл көлемінің нормативтік, аналитикалық, жоспарлық жұмысын атқарады. Калькуляция дегеніміз — өнімнің, атқарылғн жұмыстардың 1 өлшемге есептелінген өзіндік құны болып табылады. Ол кәсіпорын жұмысын жедел басқру үшін маңызды рөл атқарады және ішкі резервтерді дер кезінде, өнімнің құнын жоспарлауға пайдаланылады.

2 ХС шығынды есептеудің үш негізгі әдісін қарастырады:

Қарапайым әдісі, яғни бүкіл шығарылған өнімге кеткен шығындарды есептеу, біртекті өнім шығаратын кәсіпорындар қолданылады.

Тапсырыстық әдісі, аз сериялы, жеке дара өндірісі бар кәсіпорындарда қолданылады, яғни әрбір партия бойынша шығындарды есепке алу.

Бөлістік әдісі, өнімді жаппай өндіретін кәсіпорындарда қолданылады, онда бастапқы шикізат дайын өнімге дейін рет-ретімен техникалық өндеуден өтеді.

«Жамбылгипс» АҚ-да шығындар шотына мыналар жатады:

7010 — өткізілген өнімнің өзіндік құны

7200 — әкімшілік шығындар

8010 — негізгі өндіріс

Өндіріс шығындарын есептеу үшін 8010 — «Негізгі өндіріс» бөлімшесінің шоттары қолданылады. Өндіріске жұмсалған барлық шығындарды қортындылау үшін 8010 «Негізгі өндіріс» шоты арналған. «Сәулет жобалау бас кәсіпорны» ЖШС-да 8040 бөлімшесінің «Үстеме шығындар» және т.б. шоттары қолданбайды. Өндірістегі барлық шығындар бөлімшелер бойынша ведомстарына топтастырылады. Бұл шығындар өнімнің өзіндік құнына тікелей байланысты болып келеді. Өндіріс шығындаорының аналитикалық есебі өнімнің бір өлшемінің іс – жүзіндегі өзіндік құнын есептеуге арналған. Олар кәсіпорынға ашылған ведомость арқылы жүргізіледі. Мұнда шығындардың баптары, ай басы мен соңында қалдығы, ай ішіндегі шығындар мәліметтері топтастырылған. Өндіріске жұмсалған шығындарды есепке алу ведомостарының мәліметтері бойынша шығарылған өнімнің нақты өзіндік құны айқындалады. Ал, өндірістік шығындардың синтетикалық есебі №10 журнал ордерде көрсетіледі. Әрбір бөлімшенің үстеме шығындарын тек өзінде өндірілетін өнімнің өзіндік құнына қосады. Жалпы және әкімшілік шығындар түріне бүкіл және өндірістік-шаруашылық қызметін басқаруға байланысты кезеңдік шығындар жатады. Бұл шығындардың есебі 7200 «Жалпы және әкімшілік шығындар» деп аталатын активтік шотта жүргізіледі. Бұл шығындар пайда негізінде жабылады.

Өндіріс шығындарының аудитін жүргізу барысында аудитор шығындардың қалыптасуын, регистрдегі мәліметтерінің негізделгенін, олардың Бас кітаптың мәліметтерімен сәйкестігін тексеруі қажет. Өндіріс шығындарының аналитикалық есебін жүргізу әдісінің сақталуын бағалау, негізгі және үстеме шығындарды есптеу тәртібінің дұрыстығын тексеру. Материалды шығындары мен еңбек ақы шығындарын өнімнің өзіндік құнына енгізудің шыншылдығын, негізгі құралдар тозуының нақтылығын анықтауы тиіс. Аяқталмаған өндірісті түгендеу міліметтерінің, олардың аналитикалық есеп мәліметтерімен сәйкестігін, синтетикалық есепті өнімнің өзіндік құнының есептеудің дұрыстығын тексеру. Өндірістік шығындардың аудитін ұйымдастыру 600 АХС-пен жүргізіледі.

«Жамбылгипс» АҚ-ның қызмет көрсетуге кеткен шығындарын талдау үшін №1 ПФ өндірістік-қаржылық есеп мәліметтерін қолданамыз.

Кесте 22 — «Жамбылгипс» АҚ -ның шығындарын талдау

№	Көрсеткіштер	Өлшем бірлігі	Нақты		Өзгеруі (+,-)
№	Көрсеткіштер	Өлшем бірлігі	2007	2008	Өзгеруі (+,-)
1	Қызмет көрсету көлемі	мың.тг	621936852,83	520266824,45	-101670028,36
2	Шығындар	мың.тг	352949633,38	517597512,99	164647879,61
3	Бір теңгеге шаққандағы шығындар деңгейі	тг	1,8	10	8,2

Кестедегі мәліметтерге сүйенсек кәсіпорынның 2008 жылы 2007 жылмен салыстырғанда қызмет көрсету көлемі төмен болған. Бұған үлкен үлесті мемлекеттік масштабта болып жатқан дағдарыс әсер еткен. Шығындар көлемі өскен. Ал бір теңгеге шаққандағы шығындар өскен. Оған себеп тагы да мемлекеттік масштабта болып жатқан ақша инфляциясы болып табылады. Бұл дегеніміз, шығындар өнімнің өзіндік құнына кіретін шығындар үлесін құрайтын белгілі бір элементтердің баға деңгейі көтеріліп, шығындар көбейді дегенді білдіреді.

2.9 Өнім шығарудың және өткізудің есебі, аудиті және талдауы.

Дайын өнім – барлық техникалық процестен өткен, тиісті стандартқа сәйкес, сатуға арналған тауарлар. Дайын өнімді есептеу үшін 1320 «Дайын өнім» деп аталатын активті инвентарлық шот пайдаланылады.

Ол кәсіпорынның айналым қаражатының құрамына кіреді, және ол қаржылық есеп беруде нақты өзіндік құны бойынша көрініс табады. Дайын өнімнің нақты өзіндік құны есептік кезең аяқталғаннан кейін ғана анықталады. Есептік кезең бойы ағымдағы баға бойынша алынады. Дайын өнімдердің есебі жүргізу үшін №7 стандарт тағайындалған.

Тауарды экспорттау – бұл оларды сатып алушы елге жөнелтіп, шетел сатып алушыларына сатылған тауар. Экспорттық операциялар (негізінде) кезінде мынадай құжаттар рәсімделеді; жабдықтаушылардың шоттары (инвойс) накладнойлар, сертификаттар, коносамент, тауарлардың келіп түскендігін куәландыратын актілер, сақтандыру полисі, келісім – шарт және басқа да құжаттар.

Айтып кететін жайт, порттық операциялар кезінде қосымша құн салығы 0% ставкамен есептелінеді.

Зерттеу жүргізіп отырған «Сәулет жобалау бас кәсіпорны » ЖШС-да қызмет көрсетумен айналысады, өнім шығармайды.

«Жамбылгипс» АҚ-да 11 журнал-ордері мәліметтері бойынша төмендегідей бухгалтерлік жазулар берілген:

Мысалы, Қоғам ЖШС «ТаразРан»-ға гипскартон сатты. Құны 156 мың тг

Бухгалтерлік жазу:

Дт 1210 Кт 6010 139286мың тг келісі құнына
Дт 1210 Кт 3130 16714 тг ҚҚС-на

Серіктестік Жамбыл облысы әкімиятының құрылыс басқармасына жобалау сметалық құжат дайындады. Құны 700 мың тг келісі құнына

Дт 1210 Кт 6010 625000 мың тг келісі құнына
Дт 1210 Кт 3130 75000 тг ҚҚС-на

Аудитор дайын өнімнің (жұмыстың, қызметтің) аудитін жүргізген кезде дайын өнімнің (жұмыстың, қызметтің) баланста көрсетілуін, бағалануының, өнімнің (жұмыстың, қызметтің) нақты өндірістік өзіндік құнының, оның есептік баға бойынша құнынан ауытқудың есептелуінің дұрыстығын тексеріп, ауытқуларын сатылған өнімге бөлінуін анықтау.

Синтетикалық және аналитикалық есебінің ұйымдастырылуын бухгалтерлік есеп шоттарында дайын өнімді (жұмысты, қызметті) қабылдау және сату операциялары бойынша бухгалтерлік жазулардың дұрыстығын, экспорт тауарларының құжаттарының толтырылғанын, жеткізу шығындарының есептелгенінің дұрыстығы мен нақтылығын тексеру.

Сонымен қатар, қоймадағы дайын өнім есебінің дұрыс ұйымдастырылғанын, сатылған дайын өнім (жұмыс, қызмет) есебі бойынша операциялардың және сату бойынша бухгалтерлік жазулардың нақтылығы мен дұрыстығын анықтау.

Бақылауды жүргізуші бас бухгалтерлік ішкі аудитті жүргізу барысында талдауға да көңіл бөледі.

Кәсіпорында қызмет көрсету көлемін талдау үшін №1Т «Еңбек туралы есеп» және де нысан №1ПФ «Өндірістік-қаржылық есеп мәліметтері негізге алынады»

Кесте 23- «Жамбылгипс»АҚ-да қызмет көрсету көлемін талдау

№	Көрсеткіштер	Өлшем бірлігі	2007	2008	Өзгеруі (+/-)
1	Қызмет көрсету көлемі	тг.	621936852,83	520266824,45	-101670028,36
2	Жұмыскерлер саны	адам	528	474	-54
3	Еңбек өнімділігінің деңгейі	мың тг.	1177,910	1097,609	-80,301

Кәсіпорында 2008 жылы 2007 жылмен салыстырғанда қызмет көрсету көлемі-101670028,36 теңгеге төмендеді. Жұмыскерлер саны 54 адамға кеміді. Еңбек өнімділігінің деңгейі -80,301мың теңгеге кеміді. Еңбек өнімділігінің деңгейінің көрсетілген қызмет көлеміне қарасты төмендеген секілді көрініс береді. Негізі ол пайыздық септе қарастырған кезде керісінше өскен.

2.10 Кәсіпорының табыстары мен шығындарының есебі, аудиті

және талдауы

Негізгі және негізгі емес қызметтерден алынған табыс жылдық жиынтық табысты құрайды. Кәсіпорынның табыстар бухгалтерлік есептің 18 «Пайда» ХС бойынша есепке алынады. Басқа да табыстар мен шығындар есебі БЕ 20 ХС бойынша реттелінеді. Негізгі қызметтерден түскен табыстардың есебі 6000 бөлімшесінің «Негізгі қызметтен алынған табыс» шотында ұйымдастырылады. Оған пассивтік шот жатады: 6010 «Дайын өнімді (тауарларды, жұмыстарды, қызметтерді) сатудан алынатын табыс» шоты. Бұл шотта өнімді жасайтын материалдық өндіріс саласындағы кәсіпорындар пайдаланылады. Есепті кезең бойы 6010 шоттың кредитінде дайын өнімнен түскен табыс сомаларын жинақтайды. Бұл кезде 6010 шоты дебеттеледі, 5410 шоты кредиттеледі. 6010 шот бойынша талдау есебі ведомоста 1 айда және жыл басынан бері алынған табыстардың басынан аяғына дейін жинақталған түрлері бойынша жүргізіледі. Ал, негізгі емес қызметтен түскен табыстың есебін есептеу үшін шоттардың Бас жоспарының 6000 ші «Негізгі емес қызметтен алынатын табыс» деп аталатын бөлімшесі арналған. Жиынтық табыстың есебі № 14 журнал ордермен ведомосте жүргізіледі. Кәсіпорын қаржылық есеп берген кезде түсіндірме жазбасын бірге тапсырады. Онда дайын өнімнен (жұмыс, қызмет) түскен табыстарды анықтаудың жолдары: дивиденттер, роялти, пайыздан алынатын табыс, тауарды сатудың нәтижесінде пайда болатын табыстармен қоса есептік кезең үшін танылатын, табыс түрінің әрбір мәнді сомасы алынуы тиіс. «Жамбылгипс» АҚ-да кірістер мен шығындар есебіне төмендегідей бухгалтерлік жазулар беріледі:

Кесте 24 — «Жамбылгипс» АҚ-ның табыстары мен шығындарын талдау

№	Көрсеткіштер	Нақты		Өзгеруі (+/-)
№	Көрсеткіштер	2007	2008	Өзгеруі (+/-)
1	Жалпы табыс	268987219,45	2669311,46
3	Негізгі емес қызметтен табыс (зиян)	20619274,88	18747170,76	-1872104,12
4	Шығыстар	232572142,72	268043697,89	35471555,17
4	Табыс (зиян)	57034351,61	-246627215,67	-303661567,28

Кәсіпорын 2007 жылы 57034351,61теңгеге таза табыс алды, 2008 жылы кәсіпорын -246627215,67теңгеге зиян шекті.

2.11 Субъектінің қаржылық және статистикалық есеп беруі

және оларды толтыру тәртібі

Есеп беру деп кәсіпорынның өткен кезеңдегі қаржылық–шаруашылық қызметін кешенді түрде сипаттайтын барлық көрсеткіштер жүйесін айтамыз. Есеп беру процесін жасау есеп жұмысының соңғы сатысы болып табылады. Қаржылық есеп берудің мақсаты пайдаланушыларына заңды тұлғаның қаржылық жағдайы туралы сенімді, мәнді және пайдалы ақпараттарды беру болып табылады. Қаржы есебін беру тәртібі бухгалтерлік есептің стандарттарымен реттеледі. Қазақстан Республикасының Бухгалтерлік есеп жөніндегі Ұлттық комиссиясының 1996 жылғы 13 қарашадағы №3 қаулысымен бекітілген. «Есеп жүргізу саясаты және оның ашылымы», №2 «Бухгалтерлік баланс және қаржы есептеріндегі негізгі ашылымдар», №3 «Қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижелері туралы есеп», №4 «Ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп» бухгалтерлік стандарттарының күші жойылып, олардың орнын 21.02.2003 жылғы №2182 Қазақстан Республикасының Әділет министрлігінде №30 «Қаржы есептілігін беру» бухгалтерлік есеп стандарты бекітілді. Осы стандарттың мақсаты алдағы кезеңдер үшін ұйымның жеке қаржылық есептілігімен де, басқа ұйымдардың қаржылық есептілігімен де салыстырмалылығына қол жеткізу үшін қаржылық есепті беруге негізделгені қамтамасыз ету болып табылады.

Қаржылық есептілікті дайындауға және ұсынуға ұйымның басшылығы жауап береді. 1 ҚЕХС «Қаржы есептілігін беру» стандарты бойынша ұйымның қаржылық есептілігі мыналарды қамтиды:

Бухгалтерлік баланс;

Табыстар мен шығындар туралы есеп;

Ақшаның қозғалысы туралы есеп;

Меншікті капиталындағы өзгерістер туралы есеп;

Ұйымдардың есеп саясаты туралы ақпарат және түсіндірме жазба.

Есеп берудің негізгі үлгісі болып бухгалтерлік баланс саналады. Оны жасауға дейін есеп регистріндегі барлық синтетикалық шоттар бойынша қалдық пен айналым аналитикалық есеп мәліметтерімен салыстырылады. Жылдың басындағы және аяғындағы баланстардың деректерін салыстыру үшін жыл басындағы бекітілген баланс баптарының номенклатурасы мен жыл аяғындағы және бөлім топтамаларымен, әрбір баптарымен сәйкестендірілуге тиіс. Баланс бас кітапта көрсетілген шоттардың қалдығының негізінде жасалады. Ол міндеттеме, меншікті капитал, активтер деген бөлімдерден тұрады. Активтер мен міндеттемелер өз кезегінде ұзақ және ағымдағы кезеңдердегі болып жіктеледі. Баланс мәліметтері бойынша кәсіпорынның қаржылық жағдайы талданады.

Қаржылық — шаруашылық қызметі туралы есеп беру нысаны табыс пен шығыс шоттарын ашып, оларға шолу жасайды. Кірістер мен шығыстар туралы есеп беруі келесі көрсеткіштерден тұрады: өнімді сатудан түскен табыс; негізгі қызметтен түскен табыс; негізгі емес қызметтен түскен табыс; салық салынғанға дейінгі және кейінгі қызметінен алынған табыс; табыс салығы бойынша шығыс; таза табыс.

Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есепте негізгі, инвестициялық және қаржы жөніндегі қызметін жүзеге асыру нәтижесінде алынған ақшалар ағыны туралы барлық деректері, сондай-ақ қаржы қызметінде пайдаланатын таза ақшалар, олардың эквиваленттерінің таза көбеюі, жылдың басындағы және аяғындағы ақшалар көрсетіледі. Мұндағы, операциялық қызметі – заңды тұлғаның табыс алатын негізгі қызметі, инвестициялық, қаржылық қызметтеріне қатысы жоқ басқадай қызметі; инвестициялық қызметі – ұзақ мерзімді активтерді сатып алу және сату ; қаржылық – заңды тұлғаның меншікті және несие қаражатының мөлшері мен құрамындағы өзгерістері.

Меншікті капиталындағы өзгерістер туралы есепте екі кезеңнің аралығында болған меншікті капиталындағы, оның құрамындағы өзгерістер, таза кірістер мен шығыстардың болу себептерін анықтайды.

Түсіндірме жазба — кәсіпорында жасалған негізгі аналитикалық құжат. Онда, бірінші кезекте, бизнес жоспарының барлық тауарлары бойынша негізгі себептермен қоса, орындалу жайында қысқаша баға беріледі, және теріс әсер еткен жақтары да ашылады. Түсіндірме жазба реттелген түрде берілуі тиіс. Ол пайдаланушыларға қаржылық есептілікті түсінуге және оны басқа ұйымдардың есептілігімен салыстыруға көмектеседі.

Балансты және басқа да беретін есептердің уақытында, әрі сапалы жасау үшін бухгалтерия өндірістік бөлімшелеріндегі барлық мәліметтердің құжатталуын, белгіленген материалдық және басқа есептерін толық көлемде берілуін қамтамасыз ету керек.

Қаржылық — шаруашылық қызметі туралы есеп беру нысаны табыс пен шығыс шоттарын ашып, оларға шолу жасайды. Табытар мен шығындар туралы есеп беруі келесі көрсеткіштерден тұрады: өнімді сатудан түскен табыс; негізгі қызметтен түскен табыс; негізгі емес қызметтен түскен табыс; салық салынғанға дейінгі және кейінгі қызметінен алынған табыс; табыс салығы бойынша шығыс; таза табыс.

Есеп беру деп кәсіпорынның өткен кезеңдегі қаржылық–шаруашылық қызметін кешенді түрде сипаттайтын барлық көрсеткіштер жүйесін айтамыз. Есеп беру процесін жасау есеп жұмысының соңғы сатысы болып табылады. Қаржылық есеп берудің мақсаты пайдаланушыларына заңды тұлғаның қаржылық жағдайы туралы сенімді, мәнді және пайдалы ақпараттарды беру болып табылады. Бақылауды жүргізуші бас бухгалтер ішкі аудитті жүргізу барысында талдауға да көңіл бөледі. «ТаразМонтажСервис» ЖШС-ның 2008-2009 жылдардағы мәліметтері бойынша оның қаржылық көрсеткіштерін талдаймыз. Ол үшін форма № 1 Бухгалтерлік баланстан мәліметтерді алып, қаржылық коэффициенттерін есептейміз. Бұл қаржылық көрсеткіштерге мыналар жатады: тәуелсіздік коэффициенті, қаржыландыру коэффициенті, дебиторлық қарыз және кредиторлық қарыздың қатынас коэффициенті, ағымдағы өтімділік коэффициенті.

(1)

(2)

(3)

(4)

Қаржылық коэффициенттерді есептеу үшін кәсіпорынның бухгалтерлік баланстағы мәліметтерін кестеге негіз еітіп аламыз.

Кесте 25- «ТаразМонтажСервис» ЖШС қаржы тұрақтылық көрсеткіштерін талдау

№	Көрсеткіштер	2008	2009	Қолайлы мәні
1	Тәуелсіздік коэффициенті	1,08	1,36	0,5 <
2	Қаржыландыру коэффициенті	3,75	12,2	1.0 < / =
3	Дебиторлық және кредиторлық қатынас коэффициенті	0	0,37	0,7 <
4	Ағымдағы өтімділік коэффициенті	0,12	0,23	1.0 <

Кестедегі мәліметтерге сүйенсек, кәсіпорындағы тәуелсіздік коэффициенті қолайлы мәнінен жоғары 1,36 > 0,5. Демек кәсіпорын қаржы көздеріне тәуелсіз болып келеді. Қаржыландыру коэффициенті қолайлы мәнінен жоғары 12,2 > 1. Бұл көрсеткіш қаржыландыру көздерінің барлығын айқындайды. Қатынас коэффициенті 0,37 > 0,7. Дебиторлық қарыздардың кредиторлық қарыздарды жаппайтынын көрсетеді. Ағымдағы өтімділік коэффициенті 0,23 < 1. Бұл коэффициент кәсіпорынның ағымдағы активтерінің өтімді еместігін көрсетеді. Жалпы алғанда кәсіпорынның қаржы тұрақтылығы қалыпты жағдайда.

Қорытынды

Берілген тәжірибе есебі кіріспеде айтқандай екі бөлімнен тұрады, бірінші тарауда «Жамбыл-Гипс» АҚ-ң қызметіне сипаттама берілді және 2007-2008 жылдарға арналған техника-экономикалық көрсеткіштері келтірілді. Өнімді өндіруден түскен табыс 2008 жылы 2007 жылмен салыстырғанда 16,4 пайызға төмендеді.Өндірілген өнімнің өзіндік құны керісінше 46,6 пайызға жоғарылады. Персоналдардың саны 32 адамға азайды. Бір жұмысшының орташа айлық еңбек ақысы 5,8 пайызға төмендеді

2008 жылдан бастап бүгінгі күнге дейін кәсіпорында 497 адам жұмыс істейді. Қаралған мерзім ішінде кәсіпорынның өндірістік жағдайы біраз нашарлады. Біріншіден өндірілетін және өткізілетін өнім көлемдері, жұмыскерлер саны, еңбек өнімділігі қысқарды; екіншіден орташа жылдық еңбек ақы төмендеді, өткізілген өнімнің 1 теңгесіне келетін шығын жоғарлады. Сонымен техника-экономикалық көрсеткіштердің көпшілігі төмендеу үрдісіне ие. Жалпы алғанда кәсіпорын қызметі қарастырылған уақыт аралығында шығынды болды. «Жамбыл-Гипс» АҚ-нің әкімшілігі өз өндірісін жаңа өнім түрлерін енгізу арқылы кеңейтуді жоспарлап отыр. Кәсіпорынның бәсеке қабілетін арттыру үшін әкімшілік өндірілетін өнімінің ақыларын төмендетуді көздеп отыр. Осындай шаралар кәсіпорынға келетін тапсырыстырды жоғарлатып жабдықтардың толығымен жүктелуін қамтамасыз етуге мүмкіндік жасайды.

Қолданылған әдебиеттер

1. Балабанов И.Т.	Анализ и планирование финансов хозяйствующего субъекта М, Финансы и статистика, 1998г.
2. Любущкин Н. П. Лещева В. Б. Дьякова В. Г.	Анализ финансово-экономической деятельности предприятия М, ЮНИТИ, 1999г.
3. Русак Н.А. Стражев В.И и др	Анализ хозяйственной деятельности в промышленности. Минск, Высшая школа, 1998г.
4. Савицкая Г. В.	Анализ хозяйственной деятельности предприятия. Минск, Новое знание, 1999г.
5. Дуденкова И.Г., И.М. Шатаева	Справочник хозяйственника службы быта Том 1, Москва Легпромбытиздат 1995 год, 320 стр
6. Дуденкова И.Г., И.М. Шатаева	Справочник хозяйственника службы быта Том 2, Москва Легпромбытиздат 1995 год, 272 стр
7. Федорова А.Ф.	Технология химической чистки и крашения. 2 издание. Москва Легпромбытиздат 1990 год, 336 стр

К годовщине войны в Украине ЕС готов…

Пятнадцатилетняя девочка открыла стрельбу в христианской школе

В Секторе Газа погибло больше 45 тысяч…

Евросоюз ввел новые санкции против Беларуси

США предоставят Украине военную помощь на 500…

Дональд Трамп признан человеком года по версии…

Башар Асад получил убежище в Москве

США готовы направить Украине $50 миллиардов из…

Украине нужно $126 млрд на войну в…

В Южной Корее отменили военное положение по…

Отчёт по практике «Жамбыл-гипс» АҚ шаруашылық қызметін талдау 2009

Сурет 2. «Жамбылгипс» АҚ – ң басқару құрылымы

Бөлім 2. «Жамбыл-гипс» АҚ шаруашылық қызметін талдау

Көрсеткіштер

Өлшем бірлігі

Нақты

Қаржылық инвестицияларды бағалау бухгалтерлік есептің 32, 39 ХС-пен бекітілген.

Қорытынды

Российский блогер с канала Алга Петербург: Говорить на казахском стало модно

Уровень грабежей понизился в Казахстане

Город Актау в 2025 году станет культурной столицей тюркского мира

Трамп заявил, что остановит «трансгендерное безумие» в Америке

В Астане будет построено рекордное количество школ

О НАС

Мобильное приложение

Наши контакты