Отчёт по практике ЖСП «АЛМАТЫ ДОСТЫҚ СТРОЙ»

 

 

ЖОСПАР

 

КІРІСПЕ                                                                                                                     

 

 

1. ЖСП «АЛМАТЫ ДОСТЫҚ СТРОЙ» ҚҰРЫЛЫСТАҒЫ ӨНДІРІС ШЫҒЫНДАРЫН ЕСЕПКЕ АЛУДЫҢ ӘДІСТЕРІ МЕН ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН КАЛЬКУЛЯЦИЯЛАУ

1.1 Құрылыс қызметіндегі бухгалтерлік есепті ұйымдастыру                             

1.2 Құрылыстағы шығындар есебі                                                                          

1.3 Құрылыстағы шығындардың жинақтамалы және талдамалы есебі              

 

2. ЖСП «АЛМАТЫ ДОСТЫҚ СТРОЙ» ҚҰРЫЛЫСТАҒЫ ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІН ТАЛДАУ

2.1   Құрылыстағы шығындар есебін талдаудың әдістері мен түрлері                

2.2   ЖСП «АЛМАТЫ ДОСТЫҚ СТРОЙ» өндірістік шығындардың есебін талдау                         

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ                                                                                                        

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ                                                        

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

         

Бұл тақырып қазіргі Қазақстан Ресубликасында дағдарыс жағдайында  өте маңызды және қызықты тақырып болып табылады.

Шығындар есебі – кәсіпорындарды  басқарудың ең негізгі  құралы болып табылады. Өндіріске шығындар есебін жүргізу  қажеттілігі өсуде, ол шаруашылық қызметті жүргізудің қиыншылықтарына және рентабельдікке деген  талаптардың өсуіне байланысты. Қазіргі таңда әр кәсіпорын өзінің әр түрлі дайын өнімдерінің өтімділігі, қабылданған  әр шешімнің тиімділігі,  олардың қаржылық қорытындыларға  тигізетін әсері, сонымен қатар, өз шығындар ауқымы туралы  нақты ойлары болуы тиіс.

Шығындар – қойылған мақсатқа жету үшін экономикалық ресурстарды өндірістік  процесске тартудың өткен немесе болашақтағы мүмкіндік көрсеткіші. Шығындарды жоспарлау – бұл жалпы  мекеме және оның  жеке бөлімшелеріне  өндірістік міндеттердің   қойылуы мен  оларды іске асыруға  қажетті қаражаттар түріндегі  алға  қойған  мақсаттарын  анықтау процессі.

  Әрбір нарықтағы  кәсіпорын жоғарғы деңгейдегі пайданы қамтамасыз ету шешім қабылдауға ынталы.  Осы шартты орындауда негізгі талаптардың бірі шығындарды азайту болып табылады. Ол үшін:

—  өндіріс шығындарының құрамы мен құрылымын білу қажет;

— шығындарды талдап, тиімді пайдалануын, реттеуді және бақылауды ұйымдастыру;

—  шығындарды шектеу, өнімнің сапасына сәйкес және оның бағаның негізі болатындығынан мәні өте жоғары;

—  шығындардың өзгеру заңдылықтарын білу қажет.

Шығындардың есебін жүргізу мәселесі ертеден келе жатқан күрделі мәселе. Өндірістік есеп міндетіне қаржылық есептер жасау үшін тікелей өндірістік шығыстарды анықтау кіреді. Бухгалтерлік есептің мәліметтері көптеген сұрақтарды шешу үшін талап етіледі және бұл ақпаратты тіркеу мен жетіктеудің ықпалды жүйесін құру қажет.

Құрылыс жұмыстарының ерекшелігі оның үздіксіздігінде болып табылады. Құрылыс жұмыстары келісімге қол қойылғаннан бастап құрылыс жұмыстары  бірнеше жылдарға созылуы мүмкін, сәйкесінше ол бірнеше есептік кезеңдерді қамтиды.

Құрылыс барысында өндірілетін өнім сол орында қалады, жұмысшылар бригадасы мен құрылыс техникасы жаңа объектіге ауысып отырады. Жұмыс күші мен құрылыс техникасын басқа жерге ауыстыру қосымша шығындарды талап етеді. Кейбір шығындар (құрылыс машиналары мен механизмдерін монтаждау, не монтаждан алу) есепте алдын-ала жиналып, одан кейін тиісті кезеңмен есеп объектілеріне бөлінеді.

Құрылыс өндірісінде өнімді өндіру үшін ұзақ мерзім талап етіледі, сондықтан ол бірнеше жылға созылуы мүмкін және бірнеше есептік мерзімді қамтиды.

Басқа өндірістерге қарағанда, құрылыста өндіріс мерзімдерінің ұзақтығына және көптеген объектілерде бірмезгілде бірнеше жұмыстың жүргізілуіне байланысты аяқталмаған өндірістің қалдықтары үлкен болады.

2015 жылға қарай Қазақстан құрылыс матералдарына елдің сұранысын 80 пайызға қамтамасыз етуі қажет. 2015 жылы ішкі өндіріс есебінен Қазақстан еліміздің құрылыс материалына деген сұранысының 80 пайызын қамтамасыз етуі тиіс.

Алайда 50 пайыз құрылыс материалдары әлі де импортталатынын жеткізген Елбасы құрылыс секторының сұранысын қазіргі заманғы цемент зауыттарымен, шыны өндірісімен, қажетті материалдармен, темір-бетон бұйымдарымен қамтамасыз ету үшін еліміздегі өндірістік базаны дамыту қажет. 2015 жылға қарай ішкі өндіріс есебінен Қазақстан елдің сұранысын 80 пайыз қамтамасыз етуі қажет.

Сонымен, әлемдік дағдарысқа және құрылыс қарқынының төмендеуіне қарамастан, Қазақстанның құрылыс секторының қиындықтарды лайықты өткеруге барлық мүмкіндіктері бар. Құрылыс саласын қолдаудың түрлі схемаларын әзірлеп, ұсыну арқылы мемлекет барынша күш жұмсауда. Енді бәрі, бірінші кезекте, сол құрылыс компанияларының өркениетті жұмыс істеуге деген талпынысына байланысты болмақ. 

Жұмыстың мақсаты – кәсіпорынның өндірістік қызметінде материалдарды тиімді пайдалану арқылы өнім шығару, оны өткізу және пайда табу балып табылады. Шығындарды мейлінше азайту, олардың түрлері жайлы, шығындарды  азайту тәсілдері де осы дипломдық жұмыста қаралған.

Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттерден тұрады. Жұмыстың бірінші бөлімінде жалпы өндірістік шығынның экономикалық сиаттамасы  және шығындардың түрлері көрсетілген. Екінші бөлімінде құрылыстағы бухгалтерлік есеп  туралы айтылған, сонымен қатар құрылыстағы болатын шығындар туралы мәлімет берілген, ал үшінші бөліміне келетін болсақ, онда, ЖСП «АЛМАТЫ ДОСТЫҚ СТРОЙ» мысалында өндірістік шығындардың есебіне талдау жасалынады: оған теңге таур өніміне, еңбек шығындары, жанама шығындарды талдау т.б. жатады,  құрылыстағы шығындар есебінің жетілдіру жолдары  жайлы ақпараттар берілген және қазіргі Қазақстан Республикасындағы, сонымен қатар бүкіл әлемдегі болып жатқан дағдарыстың құрылысқа әсері мен одан шығу жолдары берілген.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1. ЖСП «АЛМАТЫ ДОСТЫҚ СТРОЙ» ҚҰРЫЛЫСТАҒЫ ӨНДІРІС ШЫҒЫНДАРЫН ЕСЕПКЕ АЛУДЫҢ ӘДІСТЕРІ МЕН ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫН КАЛЬКУЛЯЦИЯЛАУ

 

1.1 Құрылыс қызметіндегі бухгалтерлік есепті ұйымдастыру

 

Кәсіпорын қызметін басқару жүйесін қайта ұйымдастыру отандық өндірістік есеп үшін «өндіріске жұмсалған шығындар есебі» және «өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау» ұғымдарын бағалауда жаңа мүмкіндіктер ашады.

Есепті    ұйымдастыру    жүйесі    келесі    кезеңдерде қарастырылады:

1) өндірістік қызмет процесіндегі пайда болу мезгіліне қарай
алғашқы шығындардың бейнеленуі;

2) өндірістік шығындар туралы мәлімет қызмет түріне, өндіріске, құрылымның бөлімшелеріне, шығындардың пайда болу орындарына, жауаптылық орталығына, өнімдерге, жұмысшыларға қарай оқшаулау;

3) өндірістік шығындарды пайда болу уақытына және өзіндік құнға қосылуына қарай, сонымен қатар басқа да уақыт кезеңдері, өткен шығындар, есепті кезең және болашақ кезең шығындарына қарай оқшаулау;

4) кәсіпорынның жалпы шығындарын өндірістік бөлімшелер арасында бөлу: жалпы өндірістік шығындарды аяқталмаған, дайын  өнімнің өзіндік құнына қосу жолымен өтеу;

5)  қызмет көрсетуші (көмекші) өндірісінің өндірістік шығындарын оның аяқталмаған және дайын өнімдері арасында бөліп, шығындарды өндірістік бөлімшелері қызмет көрсетуші өндірісінің өнімдерін, жұмысшылары мен қызметтерін тұтынушылары бойынша қайта бөлу;

6) аяқталмаған өндірісті және өндіріс процесінде алынған қалдықтарды анықтап, бағалау және тауарлы өнімнің барлық көлемі мен жекелеген өнім түрлерінің өзіндік құнын анықтау.

Осылайша, өндірістік есеп өндіріске жұмсалған шығындар есебі (1-5 кезеңдер) мен калькуляциялық есепті (4-6 кезеңдер) қамтып, өзіндік құнды басқаруда ақпаратпен қамтамасыз ететін интеграциялық жүйе ретінде  көрінеді.

Өзіндік құнды түсіну үшін  (шығындар жиынтығы ретінде) оны 3 жақтан қарастырайық:

1)  шығындар ресурстарын пайдаланумен анықталады;

2) шығындар ақшалай өлшемдегі пайдаланылған ресурстарының санын сипаттайды;

3) шығындар олардың жұмсалу мақсатында өнім өндірісі, қандайда бір бөлімше қызметімен салыстырылады. Осыдан өзіндік құн (шығын) белгілі бір мақсаттағы пайдаланылған ресурстардың ақшалай өлшемдегі  шамасы.

Шығындар есебінің объектісі әртүрлі өндірістік шеңберде  анықталуы мүмкін. Бұл ақпараттарды пайдаланушылар мен басқарудың мақсатына байланысты болады. Шығындар есебінің нақты объектісінің сипаттамасы шығындарды бағалау әдісі мен өндірістегі есеп жүйесінің түрін анықтайды.

«Әртүрлі мақсат үшін әртүрлі өзіндік құн» негізгі принципі өзіндік құнның 3 түрімен жүзеге асырылады:

1) толық өндірістік өзіндік құн, ол қалыпты жағдайда оперативті шешімдер қабылдау және бағаны белгілеу үшін қолданылады;

2) тікелей өндірістік (ішінара) өзіндік құн арнайы жағдайларда оперативті   шешімдер қабылдау және баға белгілеу үшін қолданылады;

3) жауапкершіліктің орталығы бойынша өзіндік құн. Ол жауапты атқарушыларының қызметін бақылау және жоспарлау үшін қолданылады.

Толық өзіндік құн өндіріске жұмсалған барлық ресурстарды құрайды. Ол шығындар есебінің объектісіне жұмсалған тікелей шығындар мен соған қатысты  жанама шығындарының қосындысынан тұрады. Жанама шығындар 2 кезеңге: жауаптылық орталығына қарай; алдын ала таңдалған базалар мен коэффициенттер бойынша дайын өнімдерге бөлінеді. Бұл бөлініс өндіріс көлемі мен аяқталған және аяқталмаған болып  анықталады.

Толық өзіндік құн бойынша бағалау жүйесін жетілдіру – қалыпты шығын мөлшерін бағалау болып саналады

Нормаларға сәйкес келешекте пайда болуы тиіс шығындарды бағалау нормативті шығындар жүйесі деп атайды. Бұл жүйенің шығындарды бағалауының қолдануының бастапқы кезеңінде шығындарды тікелей және жанама түрлерге бөлінуі жүзеге асырылатын, ал шығындардың тұрақты және айнымалы түрлеріне бөлінуі қарастырылмайтын. Мұндай жүйе стандарт-кост деп аталады. Өндіріс барысында қалыптасқан ауытқулар тікелей нормалардан артық шығындалуы және бағаның өзгеруі деп бағаланады. Тұтастай алғанда жүйе технологиялық бақылау үшін қолданылып, өндірістік қуаттарды пайдалануды бақылаумен байланыссыз болған. Нормативті шығындар олардың жоспарланған деңгейі қазіргі заманға сәйкес жүйелер тікелей шығындар үшін стандарттарды (нормативтерді), ал жанама шығындар үшін сметалар (бюджеттерді) қарастырады. Шығындарды бағалауды қарастырып отырған жүйенің мүмкіндіктерін кеңейту өндіріс  қуаттарының нақты пайдалануына  келешек нормативті шығындарды есептеуге мүмкіндік береді. Сондықтан жанама шығындар тұрақты және айнымалы бөліктерге бөлінеді де, ол нақты өндіріс көлеміне сай жанама шығындарды анықтауға мүмкіндік береді.

Нормативтер бойынша шығындарды бағалау жүйесі кәсіпорынның ресурстарын пайдалану деңгейін сипаттап, басқарушылық шешімдерді жеңілдетеді.

Сметаны жасау құрылыс объектілерінің өзіндік құнын нормативті калькуляциялау негізделген, осы мақсатта материалдардың, еңбек және қаражат шығындарының сметалық көлемі анықталады. Құрылыс жұмыстарының сметалық өзіндік құнының негізі – ол құрылыс материалдарын дайындауға сметалық калькуляция, құрылыс машиналарын пайдалану және еңбек шығындары болады.  Сметалық нормаларды жасағанда орташа шарттар мен барлық кешенді құрылыс жұмыстары ескеріле отырып құрылыс жұмыстарының тәсілдері қолданылады. Калькуляциялау мақсаты шығындар түрін жүйелеп құрылысты ұйымдастыруда дұрыс шешім қабылдауға әрекет ету.

Бұл мақсат төмендегідей бағытты қамтуы шарт:

1) ішкі аудитті жүргізу;

2) жоспарланған көрсеткіштердің орындалуын бағалау;

3) жұмыс түріне қарай тиімділігін анықтау;

4) шығын мөлшерін азайтудың жолдарын анықтау;

5) инновациялық әдістерді қолдану қажеттілігін тану.

Бүгінгі күні қолданылып отырған тәжірибеде көрсетілгендей құрылыс кәсіпорындары калькуляциялық шығындар баптарын қолданады, яғни:

1)  материалдар;

2)  жұмысшылардың еңбекақысы;

3) құрылыс машиналары мен  механизмдерін пайдалану үшін кеткен шығындар;

4) үстеме шығындар.

Өндірісті ұйымдастыру ерекшеліктері мен технологиясына байланысты өндірістегі шығындарды есепке алудың және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың бірнеше әдістері қолданылады.

Калькуляциялауды жасау мерзімі: алдын ала және кейінгі (немесе кезектегі) болып екіге бөлінеді.

Алдын ала жасалатын калькуляция өнімді шығарғанға дейін өндіріске қажетті деңгейдегі шығындардың мөлшерін топшылайды. Оған жоспарлы, сметалық және нормативтік калькуляция жатады.

Жоспарлы калькуляция  –  өнімге (жұмысқа, қызметке) және бұйым бірлігіне мүмкін болатын шығындардың деңгейінде анықталады, бірақ ол кезде еңбекақының, энергияның, отынның, материалдардың нормасы, өндірістің технологиясы, сондай-ақ резервтері ескеріледі.

Сметалық (болжамдық) калькуляция  –  бұл жоспарлы калькуляцияның бір түрі, ол жоспарланған және жаңадан игерілген бұйымның негізінде жасалады. Ол жоспарлы калькуляцияны жасауға негіз бола алады.

Нормативтік калькуляция ағымдағы жоспарлы калъкуляцияның бір түрі болып табылады. Бұл аталған әдіс шығындарды есептеудің нормативтік әдісін және кәсіпорынның өзінде пайдаланып жүрген өнімнің өзіндік құнының калькуляциясын колданады. Оның негізінде қол жеткен шығындар деңгейін сипаттайтын ағымдағы және әрекет етіп тұрған нормаларды пайдаланады.

Нормативті калькуляцияның жоспарлы калькуляцияға карағанда дәлділігі анағұрлым жоғарылау болып келеді.

Кейінгі (немесе кезекті) калькуляция өнім шығарылғаннан соң бухгалтерлік есеп мәліметтері бойынша жасалынады.

Олар нақты шығынды көрсетеді. Оларға нақты (есеп беру калькуляциясы) және шамаланған калькуляция жатады.

Өнімнің өзіндік құнының нақты (есеп беру) калькуляциясы нақты шығындармен сипатталады, ал ол жоспарлыдан кәсіпорынға байланысты себептері бойынша да (өнімді өндірудің орындалуы немесе орындалмауы, кейбір шығындар түрлерінің артық немесе кем жұмсалуы) және оған байланыссыз себептері бойынша да (материалдарға бағаның өзгеруі, амортизациялық аударымдардың нормасы, суға, газға, жылуға, электр энергиясына тарифке өзгерістер енгізілуіне байланысты) ауытқуы мүмкін.

Калькуляцияның бұл түрі нақты шығындар туралы есептік мәліметтің негізінде дайындалады.

Шамаланған калькуляция нақты шығындар және тоғыз айдың ішінде алынған өнімдер немесе басқа да кезеңге есептелген шығындар деңгейінде жасалады.

Калькуляциядың бұл түрі ағымдағы жылдағы өндірілген өнімнің нәтижесін алдын ала бағалау үшін пайдаланылады.

Калькуляциялау кезінде өнімнің өзіндік кұнының калькуляциясын және шығындарды есептеу объектісін дұрыс белгілеу өте үлкен роль атқарады.

Еліміздің экономикасының даму кезеңіндегі Елбасының алға қойған талаптарына және де мемлекеттік бағдарламаға сәйкес бүгінгі күні  құрылыс өндірісінің ауқымы кеңіп, көлемі күннен күнге жоғарлауда. Осы құбылысқа байланысты халықтың әлеуметтік жағдайын көтеру заман талабына сай орындалуын талап етеді. Талапты орындау мақсатында  нақты жүргізілген есеп қана нышанның әрбір шаршы көлемін дұрыс бағалауға мүмкіндік береді.

Құрылыс өндірісінің технологиясының шаруашылық субъектілерінің талдамалы  және жинақтамалы  есебін ұйымдастыруда әсер ететін өзіне тән  ерекшеліктері бар. Құрылыс өндірісі жермен тікелей байланысты.                           

Құрылыс жұмыстарының ерекшелігі оның үздіксіздігінде болып табылады. Құрылыс жұмыстары келісімге қол қойылғаннан бастап құрылыс жұмыстары  бірнеше жылдарға созылуы мүмкін, сәйкесінше ол бірнеше есептік кезеңдерді қамтиды. Сондықтан құрылыс жұмыстары мынандай ерекшеліктерге ие болып келеді:

 Ұзақ мерзімді және өтпелі сипатқа ие болып келеді;

 —  көп кезеңділігі;

 —  есептік көрсеткіштердің қолданылуы;

 —  төлем жасаудың аванстық, аралық және сыйақылық түрлерінің қолданылуы;

 —  жұмыстарды орындаудың нақты және жоспарланған мерзімдерінің арасындағы ауытқу;

—  жоспарланған және сметалық құндар арасындағы ауытқулар.

Құрылыс барысында өндірілетін өнім сол орында қалады, жұмысшылар бригадасы мен құрылыс техникасы жаңа объектіге ауысып отырады. Жұмыс күші мен құрылыс техникасын басқа жерге ауыстыру қосымша шығындарды талап етеді. Кейбір шығындар (құрылыс машиналары мен механизмдерін монтаждау, не монтаждан алу) есепте алдын-ала жиналып, одан кейін тиісті кезеңмен есеп объектілеріне бөлінеді.

Құрылыс өндірісінде өнімді өндіру үшін ұзақ мерзім талап етіледі, сондықтан ол бірнеше жылға созылуы мүмкін және бірнеше есептік мерзімді қамтиды.

Басқа өндірістерге қарағанда, құрылыста өндіріс мерзімдерінің ұзақтығына және көптеген объектілерде бірмезгілде бірнеше жұмыстың жүргізілуіне байланысты аяқталмаған өндірістің қалдықтары үлкен болады.

Өзгеріп отыратын метерологиялық жағдайда ашық жерде жұмыс жүргізу құрылыс процесіне үлкен әсер етеді.

Құрылыс-монтажды өндірісті қыс мерзімінде жүргізу кезінде еңбек ресурстарын,  материалдар, жылу және электроэнергияны көп пайдалануға байланысты қосымша шығындар пайда болады, олар міндетті түрде бухгалтерлік есептерде көрсетілуі тиіс.

Құрылыс алаңында көптеген материалдар (кірпіш, құм) ашық жерде сақталады. Ұзақ уақыт бойы ашық жерде сақталса, метеорологиялық жағдайлардың әсерінен сапасының төмендеуіне байланысты олардың тұтыну құны азаяды.

Осы материалдар бір ай ішінде қолдануға құжатсыз беріледі. Олардың нақты шығынын есепте дұрыс көрсету үшін, ай сайын оларға инвентарлық есептеу жүргізу керек. Бұл ай сайынғы материалдардың шығынын анықтау  және табиғи шығынды шығыстау үшін қосымша еңбек уақыт шығындарын талап етеді.

Кейбір жағдайларда құрылыс-монтаж жұмысы транспорт жете алмайтын жұмыс істеп тұрған кәсіпорыннің аумағында немесе  электрқұрылғыларының желілеріне жақын  жерлерде  жүргізіледі.

Құрылыс өндірісі сонымен басқа да өндіріс түрлерімен байланыстарының күрделілігімен де ерекшеленеді. Құрылыс алаңдарында  бірмезгілде жалпықұрылыстар, мамандандырылған және де басқа да жұмыстардың жүргізілуі мүмкін. Өндірістің технологиялық процесі бас мердігерлік құрылыс кәсіпорынының басшылығымен жүргізіледі. Ол тапсырыс берушімен барлық жұмысты орындауға келісім-шартқа отырып, құрылыс-монтаждық жұмыстарды жүргізу үшін басқа мамандандырылған кәсіпорындармен келіседі, ол субмердігерлер деп аталады. Құрылыста тапсырыс берушінің, бас мердігердің  және субмердігерінің қатысуы, олардың өзара қарым-қатынастары күрделі жүйенің қалыптасуына әкеледі, ол бухгалтерлік есеп жүргізуде дұрыс әрі жүйеленіп көрсетілуі тиіс.

Құрылыс өндірісіндегі нышандардың жұмыс түріне қарай бағалануы бухгалтерлік  есепті ұйымдастыруда біраз қиындық тудырады,  олар  нормативті  құжаттарды  құру  процесі мен оны  қолдануды  күрделендіруге  әкеліп  соғады. Дегенмен дұрыс ұйымдастырылған  бүгінгі  күннің талабына сай орындалған  есеп  жүйесі,  яғни    автоматтандырылған немесе компьютерленген жүйе кез-келген  құрылыс нышаннының нақты бағасын анықтай алады.

 Құрылысты ұйымдастырудың формалары және өндіріс түрлері, келісім-шарт жасау тәртібі. Құрылыс өндірісінде жұмыстардың жүргізілуі  мердігер мен тапсырушының арасындағы   жасалған келісім-шартқа байланысты. Бұл шарт Халықаралық Қаржылық Есептіліктің №11 стандартына сәйкес жасалады. Яғни стандартта көрсетілген түсім және мердігерлік келісім бойынша шығындар есебі төмендегідіей тәртіпті  анықтайды:

— біріншіден, түскен түсім келісім бойынша және байланысты болуы,

— екіншіден есепті кезеңдегі түсім мен шығын істелген жұмыс түріне қараай біркелкі бөлінуі тиіс.

 

 

 

1.2 Құрылыстағы шығындар есебі

 

Шығындар   есебі   мәнінің   көпшілік қабылданған анықтамасы – бұл шығындар есебі кәсіпорында белгілі уақыт  аралығында болған жабдықтау, өндіріс және өнім өткізу процесстерін оларды  сандық өлшеу, заттай  және  құнды  көрсеткіштермен, тіркеу, топтастыру және талдау арқылы көрсетуге бағытталған шаралар жиынтығы болып табылады. Мұндай көрсету кәсіпорынды (немесе кәсіпорындар бірлестігін) басқару мен оның қызметін қаржы нәтижелерін анықтау арқылы бағалауға қажетті мәлімет алуды қамтамасыз етеді.

Бірақ мұндай тәсіл басқару есебінің даму барысында және дамыған өндірістік есеп теориясында пайдалану бағыттары бойынша шектелген. Біздің ойымызша өндіріске жұмсалған шығындар есебінің маңызын анықтау, техникалық жағынан басқа, өндіріске жұмсалған шығындар есебін түрлендіруі немесе басқару есебінің өндірістік қызметін ұйымдастыруға әртүрлі тәсілдерді қамтуы тиіс. Осылайша, шығындар есебінің мазмұнын анықтау кәсіпорындарда оны ұйымдастыруды үлгілеудің шынайы алғы шарттарын жасайды. Басқарудың кері процесіне сәйкес есеп ақпараттық жүйе ретінде тек қана іс әрекетті ғана емес, сондай-ақ болашақта кәсіпорын экономикасын белгілі бір бағыт  үшін ақпараттар дайындайды.

Егер өндіріске жұмсалған шығындар есебін басқару үлгісіне сәйкестендіріліп бұрынғы, қазіргі және болашақтағы өндірістік қызметі нәтижелері мен шығындарын пайдалануды көрсету процесі ретінде қарастырылса, онда есептің мұндай жүйесі өзіндік құнды басқарудың негізгі міндеттеріне сәйкес келеді.

Шығынды басқару функциялары төмендегідей бөлінеді:

—  өндірістік (өндірістің бастапқы жүргізілу процессі);

—  қаржылық (сатумен байланысты);

—  әкімшілік (басқару процесімен байланысты).

Қаржылық және әкімшілік шығындары кезең шығындарына жатады,өндірісте маңызды калькуляциялық есеп болып табылады.

Нақты бір кәсіпорынның өндіріске жұмсалған шығындары есебінің негізгі міндеттері:

1) кәсіпорын әкімшілігін басқару шешімдерін қабылдау үшін ақпаратты қамтамасыз ету;

2) болашақтағы экономикалық стратегияны қалыптастыру мен ауыртпашылықтарды табу мақсатында нақты шығын деңгейін мөлшерлі  және жоспарлы шығындармен салыстыра отырып бақылау;

3) дайын өнімді бағалау және қаржылық нәтижелерді есептеу үшін шығарылатын өнімнің өзіндік құнын есептеу;

4) құрылымдық бөлімшелердің өндірістік қызметінің эконо-микалық нәтижелерін анықтау және бағалау;

5) ұзақ мерзімді сипатқа ие, өндірістік және технологиялық бағдарламалардың өзін-өзі  ақтауы, өнім түрлерінің пайдалылығы, негізгі қорлар мен өндірістік қосалқыларға салынған күрделі салымдардың тиімділігі шешімдер қабылдау үшін өндірістік қызметті басқару есебінің ақпараттарын жүйелендіру.

Шығын есебінің ерекше бөлімінің тәсілі:

— калькуляциялау статьясына сәйкес әр түрлі шығын есебі, белгіленген мекеменің технологиялық процесінің өндірісіне жауапты;

— есеп обьектасына және жартылай фабриканттарының әр бөлігін калькуляциялау немесе дайын өнім;

—  пайда болу және өндірісті жүйелеу шығын түріне өнімді өндіру кезіндегі есеп беру жұмысы;

— өнім бірлігін санына қарай есеп беруді калькуляциялаудағы кезең.                    

 Қолданылатын көрсеткіш  тәсілінің шығын есебі және көмекші өндірістегі өзіндік құнының калькуляциялаудағы шығын өндіріске бөлім тапсырысы ретінде есептелінеді .Оның құрамында бөлім өнімі болуы мүмкін және комплекті өнім.Сонымен өзіндік құнның өнімін калькуляциялау тапсырыс мақсатымен байланысты болады

 Шығын есебі тәсілінің ерекше көрсеткіштері:

—    өндірістегі бөлім тапсырысы;

— талдамалы  есепте өндірістегі шығының жиналу тапсырысы номенклатура шығыны;

—   калькуляциялық есеп беруде тапсырыстың бөлім.

Қаржылық-шаруашылық қызметінің бухгалтерлік есептің шоттарының жұмыс жоспарындағы жинақтамалы  шоттар тізбесінің топтамасында  8 бөлімнің шоттары – «Өндірістік есептің шоттары», оның бөлімшелері 8010 «Негізгі өндіріс», 8020 «Меншікті өндірістің жартылай фабрикаттары», 8030 «Қөмекші өндірістер», 8040 «Үстеме шығыстар» белгіленген. Шығындардың деңгейін бақылау және сараптау үшін оларды құрылыс бөлімдеріне, бөлек бөлімшелерге, жұмыс түрлеріне байланысты топтастырады.

       Өнім өндіруге және қызмет көрсетуге кеткен ұйымның өндірістік шығындарына «Өндірістік есеп шоттары» сегізінші шот бөлімі арналған. Осы бөлімнің шоттарында шығындардың пайда болу орны бойынша және басқа да себептер бойынша, сонымен қатар дайын өнімнің өзіндік құнының калькуляциялау бойынша топтастырылады.

          «Өндірістік есеп шоттары» келесі бөлімшелерден тұрады:

          8100 «Негізгі өндіріс»

          8200 «Өндірістің өзіндік жартылай фабрикаттары»

          8300 «Көмекші өндіріс»

          8400 «Үстеме шығыстар»

         Негізгі өндіріс шығындарының есебі. Өдіріс шығындарын есептеу үшін 8110 «Негізгі өндіріс» бөлімшесінің шоттары қолданылады (1 кесте). Бұл бөлімшеде негізгі өндіріске шығындар, оның ішінде шикізат пен материалдарға кеткен шығындар, еңбек ақы төлемі және еңбек ақыдан ұсталынатын аударымдар, негізгі өндіріске апарылатын үстеме шығындар қарастырылады [14].

 

 

1 кесте

         8110 «Негізгі өндіріс» бөлімшесінің шоттары бойынша жасалатын

 шоттар корреспонденциясы*

 

№ п/п	Шаруашылық операциялардың мазмұны	Шоттар корреспонденциясы
		Дебет	Кредит
1	2	3	4
1	Аяқталмаған өндіріс шығындарын есепті кезеңнің басына аудару	8110	1340
2	Қайта өңдеуге жіберілген өзіндік жартылай фабрикаттардың факторлық өзіндік құнын есептен шығару	8110	8210
3	Негізгі өндіріс қажеттіліктеріне материалдардың қолдануы	8110	1310 1350
4	Технологиялық мақсаттардан қолданылған көмекші өндіріс цехтары өндірген бу, ыстық су, электр энергиясы, суық құны	8110	8310
5	Технологиялық мақсаттарда суық және ыстық су, бу, газ, электр энергиясы қолданғаны үшін жабдықтаушы шотының акцептелінуі	8110	3310- 3330
6	Негізгі өндірістің өндірістік жұмысшыларына төленетін еңбек ақы шығындары	8110	3350
7	Негізгі өндіріс жұмысшыларының демалыс төлеуіне байланысты резервтерді аудару	8110	3430
8	Негізгі өндірістің өндірістік жұмысшыларының еңбек ақы төлеу шығындарына әлеуметтік салықтың аударуы	8110	3150
9	Өндіріс сипатындағы басқа да ұйымдар, жабдықтаушылар, мердігерлердің қызмет көрсетуі	8110	3310- 3330
10	Үстеме шығындарды есептен шығару	8110	8410
11	Жөнделмейтін ақаудың өзіндік құнын есептен шығару	8410	8110
12	Дайын өнімнің кірістелуі	1320	8110
13	Жұмысты төл мен өнім беретін малды кірістелінуі	2930	8110
14	Аяқталмаған өндірістің жоғалтуларының көрсетілуі:
14.1	Апат нәтижесінде	7470	8110
5 кестенің жалғасы
14.2	Қызметтің тоқтауымен байланысты	7510	8110
14.3	Кінәлілерге апарылғандар	1250	8110
14.4	Үстеме шығындарға	7470	8110
15	Қалдықтарды қолдануы мүмкін бағада апару	1350	8110
16	Есепті кезеңнің соңына аяқталмаған өндіріс қалдықтарын есептен шығару	1340	8110

*Дерек көзі : Шоттардың типтік жоспары: шоттар корреспонденциясын құру методологиясы

 

8200 «Өндірістің өзіндік жартылай фабрикаттары» шоттары өндірістің өзіндік жартылай фабрикаттарының есебін жүргізу үшін арналған (2 кесте).

 

2 кесте

8200 «Өзіндік өндірістің жартылай фабрикаттары» бөлімшесінің шоттары бойынша жасалатын  шоттар корреспонденциясы*

 

№ п/п	Шаруашылық операциялардың мазмұны	Шоттар корреспонденциясы
		Дебет	Кредит
1	2	3	4
1	Аяқталмаған өндірістің жартылай фабрикаттар  шығындарын есепті кезеңнің басына аудару	8110, 8310	1340
2	Негізгі және көмекші өндірістен жартылай фабрикаттарды кірістелді	8020	8110, 8310
3	Бір цехтан басқа цехке жартылай фабрикаттар жіберілді	8020	8020
4	Ары қарай қайта өңдеуге жартылай фабрикаттар жіберілді	8110, 8310	8020
5	Фактілі өзінділік бойынша жартылай фабрикаттар жіберілді	7010	8020
6	Кезең соңындағы өзіндік жартылай фабрикаттар қалдықтарының аяқталмаған өндіріске апарылады.	8110	3350

* Дерек көзі : Шоттардың типтік жоспары: шоттар корреспонденциясын құру методологиясы

 

Көмекші өндірістің шығындарының есебі. Негізгі өндіріс тұтынатын өнімді шығарып жұмыс жасайтын және қызмет көрсететін өндіріс көмекші өндіріс деп аталады.

3 кесте

     8030 «Көмекші өндіріс» бөлімшесінің шоттары бойынша жасалатын шоттар корреспонденциясы*

 

№ п/п	Шаруашылық операциялардың мазмұны	Шоттар корреспонденциясы
		Дебет	Кредит
1	2	3	4
1	Аяқталмаған өндіріс шығындарын есепті кезеңнің басына аудару	8310	1340
2	Көмекші өндірістің өнім өндіруге (қызмет көрсету) кеткен материалдық шығындар құны	8310	1310 1350
3	Технологиялық мақсатта көмекші өндірістің қолданған бу, суық, газ, электр энергия құны
3.1	Көмекші өндірістің басқа цехтерінен алынған	8310	8310
7 кестенің жалғасы
3.2	Жақтық ұйымдардан алынған	8310	3310- 3330 3390
4	Көмекші цехтың жұмысшыларының еңбекақысын төлеу  бойынша шығындар	8310	3350
5	Көмекші цехтың әлеуметтік салық төлейтін жұмысшылардың еңбекақысын төлеу  бойынша шығындар	8310	3150
6	Көмекші цех жұмысшыларының демалысын төлеу бойынша резервті аудару	8310	3430
7	Көмекші өндіріске байланысты үстеме шығындарды есептен шығару	8310	8410
8	Жөнделетін ақаудың өзіндік құнын есептен шығару	8410	8310
9	Жөнделмейтін ақаудың өзіндік құнын есептен шығару	8410	8310
10	Жұмысты төл мен өнім беретін малды кірістелінуі	2930	8310
11	Дайын өнім кірістелінді	1320	8310
12	Негізгі өндірісте материалдар ретінде қолданылатын көмекші өндіріс өнімінің кірістелінуі	1350 1310	8310
13	Транспорттық шығындар жабдықтаушы есебіне апарылған кезде, қала ішінде жеткізу сонымен қатар қаладан тыс жеткізу бойынша транспорттық қызмет көрсетуі цехтың өзіндік құнының есептен шығуы	7110	8310
14	Негізгі құралдарды жөндеу бойынша жұмыс құны есептен шығару:
14.1	Осы мақсаттарға резерв жасалмағанда: —          әкімшілік —          өтім бөлімі —          негізгі және көмекші цехтар	7210 7110 8410	8310 8310 8310
14.2	Осы мақсаттарға резерв жасалғанда	3440	8310
15	Транспорттық қызмет көрсетуді есептен шығару:
15.1	Әкімшілікке көрсетілген қызмет	7210	8310
15.2	Негізгі және көмекші цехтерге	8410	8310
15.3	Сатып алынған және дайындалған материалдарды жеткізумен байланысты	1310, 1350	8310
16	Көмекші өндірістің жарық беру, жылу, суық және ыстық сумен қамтамасыз етумен байланысты қызметтердің құнын есептен шығару: —          негізгі және көмекші өндіріс цехтары —          өтім бөлімі —          әкімшілікке	8410 7110 7210	8310 8310 8310
17	Көмекші өндірістің қызметтерін есептен шығару:
17.1	Шаруашылық тәсілмен орындалған құрылысқа көрсетілген қызмет	2930	8310
17.2	Негізгі құралдардың өтімділігімен байланысты	7410	8310
17.3	Апаттан болған өтімділікпен байланысты	7470	8310
17.4	Жақтық ұйымдармен көрсетілген	7010	8310
18	Қолдануы мүмкін бағадағы қалдықтарды кірістендіру	1350	8310
19	Көмекші өндірістің есепті кезеңнің соңында аяқталмаған өндіріс құнын апару	1340	8310

* Дерек көзі : Шоттардың типтік жоспары: шоттар корреспонденциясын құру методологиясы

 

Бұл – қазандық, электр станциялары, сумен жабдықтау, жөндеу-механикалық цехы, автотранспорт және т.б. Көмекші өндірістің шығындарын есептеуге 8300 шоты арналған (3 кесте) және ол «цехтардың шығындары» деп аталатын ведомста жүргізіледі, онда әрбір өндіріс үшін жеке талдамалық шот ашылады. Ведомсқа жазбалар талдамалық кестелерден немесе бастапқы құжаттардан алып жазылады.         

Үстеме шығыстарының есебі. Үстеме шығыстарға өндіріске қызмет көрсетумен және негізгі мен көмекші цехтардың жұмыс ұйымдастыруымен байланысты шығыстары жатады, оларды тікелей дайын өнім түрлеріне жатқызуға болмайды. Үстеме шығыстар, әдетте, біршама жалпы сипатқа ие болады:

— кешендік сипаты – шығыстар құрамында барлық экономикалық элементтер шығындары көрініс табады;

—  екі және одан да көп бұйымдар шығарған кезде бұл шығыстарды тікелей белгілі бір бұйымға жатқызу қиынға түседі, демек олар дайын өнімнің  арасында таратылады және аяқталмаған өндіріске де жатқызылады.

 

4 кесте

8410 «Үстеме шығындар» бөлімшесінің шоттары бойынша жасалатын шоттар корреспонденциясы*

 

№ п/п	Шаруашылық операциялардың мазмұны	Шоттар корреспонденциясы
		Дебет	Кредит
1	2	3	4
1	Негізгі және көмекші өндіріске қызмет ететін материалдар құны, қызмет көрсету, жұмыс, сонымен қатар жартылай фабрикаттар өнімдерін есептен шығарылды	8410	1310, 1350, 3390, 3310- 3330
2	Негізгі және көмекші өндіріс қызметін қамтамасыз ететін өндірістік ұжымның (цех)еңбекақы төлеу бойынша шығындар	8410	3350
3	Негізгі және көмекші өндіріс қызметін қамтамасыз ететін, сонымен қатар жартылай фабрикаттар өнімдеріне өндіріс( цех) ұжымның демалыс төлеуге резервтің келіп түсуі	8410	3430
4	Негізгі және көмекші өндіріс қызметін қамтамасыз ететін, сонымен қатар жартылай фабрикаттар өнімдеріне өндіріс( цех) ұжымның әлеуметтік салығын еңбекақы төлеу бойынша шығындарға аудару	8410	3150
5	Резерв құрылмаған жағдайда, жақтық ұйымдармен ұйымдастырылған негізгі және көмекші өндірістің негізгі құралдарын жөндеу бойынша кеткен шығындар есептелді	8410	3310- 3330 3390
6	Негізгі құралды жөндеу бойынша резервтің түсуі	8410	3440
7	Амортизацияның түсуі :
7.1	өндірісте қолданатын негізгі құралдар бойынша	8410	2420
8 кестенің жалғасы
7.2	өндірісте қолданылатын барлау және бағалау активтері бойынша	8410	2620
7.3	өндірісте қолданатын материалдық активтер юойынша	8410	2740
8	Көмекші өндіріске  жақтық ұйымдарымен көрсетілген коммуналдық қызмет көрсетулердің құнының көрсетілуі	8410	3310- 3390 8310
9	өндірісте қолданатын негізгі құралдардың операциялық жалдау бойынша жал төлемінің түсуі	8410	3360
10	Мезгіл салаларындағы дайындау жұмыстарынан мезгілдік шығындарға резервтің пайда болуы	8410	3440
11	Артық құрылған резервті қайта жанжанжыру : —          қызыл сторно әдісімен —          теріс жазу әдісімен	8410 3440	3440 8410
12	Негізгі және көмекші өндіріс жұмысшыларының қызметтік іс-сапармен байланысты шығындарды есептен шығару	8410	1250
13	Есепті айға жататын технологиялық процестің үлесте, жаңа өнімді қолдануға үйренумен байланысты шығындардың көрсетілуі	8410	1620
14	Құрылған резервтермен жабылмаған негізгі құралдарды жөндеу шығындарын есептен шығару	8410	1620
15	Есепті кезеңге  жататын орын ауыстыру мен үлесте құрылыс техникасының монтаждаумен байланысты шығындарды есептен шығару	8410 2930	1620 1620
	Ақаулардан жоғалтулар
16	Ақауларды жөндеуге материалдарды есептен шығару	8410	1310, 1350
17	Ақауларды жөндеумен айналысатын жұмысшылардың еңбегін төлеу бойынша шығындар	8410	3350
18	Ақауларды жөндеумен айналысатын жұмысшылардың еңбегін төлеу бойынша шығындарға әлеуметтік салық есептелді	8410	3150
19	Ақауларды жөндеумен айналысатын жабдықтаушылардың қызмет көрсетуі	8410	3310
20	Ақауланған өнімді тасымалдау бойынша сатып алушының шоты акцептелінді	8410	3390
21	Ақауланған өнімнен алынған материалдар және қымбат қалдықтар кірістелінді	1350	8410
22	Ақаулардан жоғалтулардың орнын толтыру үшін кінәлілерден ұстап алуларды алу	1250	8410
23	Жабдықтаушыларға сапасыз шикізат, материалдар, жартылайфабрикаттар, ақаулар үшін пайда болған жұмыс және қызмет көрсеткені үшін претензия берілді	1280	8410
24	Үстеме шығындарды есептен шығару:
24.1	Негізгі өндіріске	8110	8410
24.2	Көмекші өндіріске	8310	8410

* Дерек көзі : Шоттардың типтік жоспары: шоттар корреспонденциясын құру методологиясы

 

Үстеме шығыстарды тарату тәсілі өндірістің ерекшелігіне және есептік саясатына тәуелді болып келеді. Негізінен ол шаруашылықтың есп саясатына сәйкес көрініс табады:

—  өндіріс жұмысшыларының еңбек ақысына пара-пар етіп таратылады;

—  тікелей материал шығыстарына пара-пар етіп таратылады;

—  өндірілген өнім санына немесе өнделген шикізаттың салмағына пара-пар етіп таратылады;

—  цех құнына пара-пар немесе шикізат құны шегерілген цехтың өзіндік құнына пара-пар етіп таратылады;

— алдын-ала белгіленген шығындардың тұрақты коэффициенттері бойынша таратылады;

—   басқа да тарату базалары бойынша таратылады.

     8400 «Үстеме шығыстар» бөлімшесі үстеме шығындар есебін жүргізуге арналған (4 кесте). 8410 «Үстеме шығыстар» бөлімшесінде негізгі және көмекші цехтар , сонымен қатар өзіндік өндірісінің жартылай фабрикаттары бойынша шығындар көрсетіледі [14].

Құрылыс машиналары мен  механизмдерін пайдалану  шығындары  бабы бойынша шығын есебі. Құрылыс жұмыстарының қарқындылығы оның механизациялануы мен автоматизациялануынан тәуелді. Технологиялық процестің өсуіне байланысты құрылыс объектілерінің жалпы өзіндік құнында жұмысшылардың еңбекақысының азаюы есебінен құрылыс машиналарын ұстау мен пайдалану үлесі өседі. Осының бәрі құрылыс машиналарын пайдалану бойынша шығындарды бөлек бапта есептеуді талап етеді. Құрылыс машиналары мен механизмдерін ұстау мен пайдаланудың есебін бөлек жүргізу, осы мақсатқа жұмсалған шығындарды қадағалап отыру мен оларды объектілер арасында дұрыс бөлуге мүмкіндік береді.

Құрылыс машиналары мен механизмдерін пайдаланудың әртүрлі формалары бар. Құрылыс машиналары мен механизмдері құрылыс кәсіпорындарының жеке меншігі болып, оның балансында саналуы мүмкін. Бұл жағдайда оларды пайдаланудың шығындары 1 ай ішінде жиналып, 8030 «Көмекші өндіріс» шотының «Құрылыс машиналары мен механизмдері» деген субшотта – әр құрылыс бөлімшелерінде, ай соңында осы құрылыс бөлімшелерінің орындаған жұмыстарының өзіндік құнына апарылып «Құрылыс машиналары мен механизмдерін пайдалану бойынша қор» деген бапта есептеледі. Кейбір мердігер  кәсіпорындарда құрылыс машиналары мен механизмдерін пайдалану үшін басқа өз бетінше жұмыс атқаратын құрылымдық бөлімше құрылады. Осында машиналар құрылыс-монтаждау бөлімдеріне берілгеніне қарамастан, машинистер механизация бөлімшесіндегі персоналдар құрамында болып саналады.  Сондықтан машиналарды пайдалану бойынша шығындар деңгейіне механизациялау бөлімі жауапты.

 

 

1.3 Құрылыстағы шығындардың жинақтамалы және талдамалы есебі

 

Өндіріс шығындарының талдамалы  есебі өнімнің бір өлшемінің іс жүзіндегі өзіндік құнын есептеуді қамтамасыз етуге арналған. Бұл әрбір калькуляциялық (есептік) объектіге ашылған карточкалар немесе арналған ведомосы арқылы жүзеге асады. Осы ведомостарда (карточкаларда) шығындардың баптары, ал баяндауыш ведомостарда – айдың басы мен соңындағы цехтар бойынша аяқталмаған өндіріс қалдықтары, ай ішіндегі шығындар, дайын өнімді, түпкілікті ақауды, аяқталмаған өндіріс жетіспеушіліктерін, қайтымды қалдықтарды есептен шығару және басқа да есептен шығарулар көрсетіледі. Ведомостарға (карточкаларға) тиісті мәліметтерді жазу үшін қажетті құжаттар мен талдамалық кестелер негіз болады. Ведомостар (карточкалар) бойынша жиынтық әр цех бойынша көрсетіледі, ал аяқталмаған өндіріс қалдықтарының сомасы – Бас кітапта көрсетілген 8010 — шоты бойынша қалдықтарға тең болуға тиіс. Өндіріске жұмсалған шығындарды есепке алу ведомостарының (карточкаларының) деректері бойынша шығарылған өнімнің нақты өзіндік құны айқындалады. Соңғысын өнімге қоса шектелген қағаз (накладной) арқылы қоймаларда кіріске алады. Өндірілген өнімнің құнына 1320 – «Дайын өнім» шоты дебеттеледі және 8010-шоты кредиттеледі. Ал көрсетілген қызметке 7010-шоты дебеттеледі де, 8010-шоты кредиттеледі.

Өндірістегі  шығындардың талдамалы   және жинақтамалы     есебі. Өндірісте талдамалы  шығын есебін калькуляциялық карточкамен жүргізеді  немесе  қондырылған  ведомост номенклатурасының калькуляциялық обьектілері

(есебі) және өндірістегі цехтардың шығын бөлігі .

          Шығынды калькуляциялық обьектіге жатқызу үшін немесе құжаттағы барлық есепті, өндіріске кеткен шығынды , есепте обьектінің кодын көрсету, шығынның бөлігі және накладной шығыны.

  Орташа  және  ірі мекемелерде өндіріске  кеткен шығындардың есебін шығару үшін , және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау мекеменің бухгалтерлік құрамында , біртұтас  2 есепті болады :

• қаржылық;
• өндірістік (басқару).

  Мекеменің қаржы шаруашылық  қызметінің есеп мазмұнына байланысты және   оны пайдалану құралдарын мынандай өндірістік түрге бөледі:

— негізгі өндіріс;

— көмекші өндіріс;

— қызмет көрсету өндірісі.

Көмекші өндірісте де соған ұқсас тәсілдер қолданылады және өндірістің меншікті   калькуляциялық  тәсілі , негізгі   өндіріске    ұқсас. Сонымен қатар тікелей шығындар , өнім    өндіруге  байланысты ,   жұмыстың   жүргізілуі   және   қызметтің көрсетілуі , дайын өнімнің нақты бірлігіне содан көмекші  өндірістің цехтағы анықталған циклдық жұмыстары болып табылады. Жарамсыз шығындары мына анықталған есеп счетына бөлу үшін жүргізіледі; негізгі өндірістің тікелей шыңындары,дайын  өнім , пропорционалды сату есебін енгізу саясатын көрсету.

Сонымен қатар тікелей шығындары бөлімдерге бөлінуі мүмкін,көмекші өндірістегі негізгі  өніммен байланысуы (егерде бөлімнен жанама сату өнімі шықса).Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау , жұмыс және көмекші өндірістің қызметі және тек шаруашылық   қызметтің сараптама  мақсаты және мына қызметтің ішкі бақылау жүйесіне бөлінуі , бірақ өндірістегі шығын бөлімінің нақты бөлігі болуы үшін және берілген жұмыстың өзіндік құнын шығару болып табылады

 Бухгалтерлік есепте көмекші өндірістің – бухгалтерлік есеп бағыты өте қажетті.Мекеме дұрыс мағлұмат алғаннан кейін  1-ші дәрежелі болады,нарықтық даму байланысы кезінде.

 Дәл осы кезде мекеме бастама жағынан мүмкіндіктер алады және бухгалтерлік есепті жүргізу , бухгалтерлердің шығармашылық тәсілдері талап етілуі және есепті басқарудағы жоғарғы білімі.

 Көмекші өндіріске арнайы ұйымдастырылған шаруашылық субьектінің бөлімі жатады (кестелік) , белгіленген болжамы және негізгі емес өндірістің құрамындағы есебі.

 Көмекші өндірісте әр түрлі ұйымдасқан қызметтің құрылыс комплексі. Ерекшелігі көптеген құрылыс мекемелері , негізгі қызметтің жасалуынан басқа, көмекші өндірісте өзіндік құрамы бар, сондай-ақ, кірпіш жасалатын цех, блоктар мен бетон өнімдері, ағаш өндіретін бөлімі, бетон заводтары, ерітінді түйінділері,мамандандырылған транспорттық-механикалық бөлімдері, құм өндірісі , өндірістегі ауа қысымы, бу мен электр көзі, жөндеу шеберханасы, желдеткіш станциясы және т.б.

 Көмекші өндірісте бір бағытпен қамтамасыз етпеу және құрылыс мекемелерінде үздіксіз қызмет ету жолу және өзіндік құнның материалдық ресурсы ,өнім сатудан түскен қосымша пайда және көмекші өндірістің қызмет көрсету бөлімі және физикалық түрі. Қажетті мағлұматты кестелеу үшін , дайындау және басқарудың тиімді шешіміне оптималды қаржылық қорытынды аумағы , шығын есебінің бөлігімен болатын және құрылыс мекемелерінің кірісі , көмекші өндіріспен байланысты

Тікелей өндірістік шығындардың жинақтамалы  және талдамалы  есебі. Капиталдық салым қорларды қайта құруды кеңейтудегі материалдық-техникалық ресурстар мен ақша қаражаттарына кеткен еңбек шығындары. Капиталды салымдар құрамына құрылыстық-монтаж жұмыстары: құралдарды, инвентарды, ит.б. иемденуге кеткен шығындар, капиталдық жұмыстар мен т.б. шығындар жатады(зерттеу-жоспарлау, геологиялық барлау жқмыстарына, жер телімдерін иемдену бойынша, құрылысқа байланысты адамдарды басқа елдімекенге орналастыру, қайта құрылатын кәсіпорындар үшін эксплуатациондық кадрларды дайындау және т.б. капиталдық салымдар). Капиталдық салым-экономиканың дамуын, өндірістегі құрылымның өзгерісін қамтамасыз ететін  маңызды фактор.

Қаржылық салымдар екі түрлі болады: негізгі құралдардың құнын көбейтетін(құрылыстық-монтаждық жұмыстар) және негізгі құралдар құнын көбейтпейтін(эксплуатациондық кадрларды дайындауға кеткен шығындар).

Қаржылық салымдардың көзі болып меншік құралдары, банктік ұзақ мерзімді несиелер, үлестік қатысу тәртібімен алынған қаражаттар, мемлекеттік субсидиялар және т.б. табылады.

Натуралды және бағалық түрде орындалған объектідегі құрылыс-монтаж жұмыс көлемінің оперативтік есеп регистрі болып учаскі басқарушысы жүргізетін орындалған жұмыс есебінің журналы табылады.

Журнал құрылыс учаскесінің бастығына жұмыстар басталар алдында беріледі. Онда орындалуға тиісті жұмыс көлемі туралы мәліметтер жиналады және олар орындалу тәртібіне сәйкес келетін конструктивті элементтер және түрлер арасында болады. Сонымен қатар журналда көрсетілген жұмыстарға тікелей тікелей шығындардың сметалық мөлшері туралы мәліметтер, құрылыс-монтаж жұмыстарының сметалық құнын құнын құрайтын жиынтықтар болып таблатын үстеме шығындар мен жинақ соммалары көрсетіледі.

Өндірістік шығындар 3 категорияға бөлінеді:

  —  материалдарға тікелей шығындар; 

  —  жұмыс күшіне тікелей шығындар; 

  —  қосымша шығындар.

Материалдарға тікелей шығындар ішіне қорытынды өнім құрамына кіретін материалдардың барлық шығындары кіреді.

Жұмыс күшіне тікелей шығындар – бұл өнім өндіруге тікелей қатысты қатысушылар, яғни бұл өндірістік жұмысшылардың еңбегіне төлем болып табылады. Негізгі құрылыс жұмысшыларына еңбекақы төлеуді шығындар есебінің ұйымдастырылуының басты ерекшелігі «Өндірістік жұмысшыларға еңбекақы төлеу» шотында көрсетілетін еңбекақы төлеуге кететін тікелей шығындардың құрамына тек негізгі құрылыс жұмысшыларының еңбекақы төлемі кіргізіледі, ал құрылысшылардың қосымша еңбекақысы үстеме шығындардың құрамына кіреді. 

Құрылыстағы жұмысшылардың негізгі еңбекақысына құрылыстық, монтаждық және басқа да мердігерлік жұмыстарды орындайтын, және де қолмен таситын немесе материалды орналастыруға дайындайтын, тастарды бұзу мен дайындайтын немесе жол төсеу мен қатыру жұмыстарымен айналысатын көмекші жұмысшылардың еңбекақы соммасы жатқызылады. Бұл баптың құрамына сонымен қатар тау асушылық жұмыстарды орындау барысында машинисттер, забой машиналарына қызмет көрсетушілер мен басқарушыларға еңбекақы төлеу кіреді. Монтаждық жұмыстарды орындау кезінде осы бапта тек қана монтажниктердің еңбекақысы ғана көрсетілмейді, сонымен бірге боялмаған түйіндер және құралдың бөліктерін бояумен немесе грунттаумен айналысатын, такелаждық жұмыстармен, құралды ашумен, құралдың оралымын апару мен жинау, сондай-ақ құралды басқа жұмысқа қосу мен оны реттеумен айналысатын жұмыскерлер кіреді.

Үстеме шығындардың жинақтамалы  және талдамалы  есебін ұйымдастыру. Үстеме шығындар деп өндірісте қызмет көрсету мен негізгі және көмекші цехтар (учаскілер) жұмыстарын ұйымдастырумен байланысты шығындарды айтамыз. Олардың есебі 8040 бөліміндегі «Үстеме шығындар» шотында және де 8040.01 — негізгі өндірістің үстеме шығындары субшотын, 8040.02 – көмекші өндірістің үстеме шығындары субшотын қолдануымен жүргізіледі.

Кезең соңындағы әрбір бөлімшелер бойынша (негізгі, көмекші, т.б.) алынған үстеме шығындар толығымен есептен шығарылады және шығындар орталықтары бойынша өндірістік жұмысшыларының негізгі еңбекақысын төлеу соммасына пропорционалды негізгі және көмекші өндірістерінің өндірістік өзіндік құнына қосылады.

Бірінші кезекте көмекші өндірістердің үстеме шығындарының шоттары жабылады.

Үстеме шығындарды бөлгеннен кейін 8040.01 және 8040.02 шоттары жабылуы керек. Ортақ құрылыс қызметімен байланысты болып келетін және құрылыстық көтерме келісімдері бойынша бөліне алатын шығындар үстеме болып табылады. Бухгалтерлік есептің стандарттарымен құрылыстық көтерме келісімдері бойынша тура және үстеме шығындардың келесі құрамы анықталады.

Негізгі құрылыстық өндірістің үстеме шығындарының құрамында нақты тапсырыстарды орындау кезіндегі нақты өндірістік жұмыстар қызметімен байланысты шығындарды бөліп көрсетуге болады. Бұндай шығындарға мыналар жатады: инженер-техникалық қызметшілерінің және тапсырыс бойынша жұмыс жүргізілетін учаскілеріндегі қызметтерінің еңбекақы төлемдері негізгі жұмысшылардың қосымша еңбекақы төлемдері және еңбекақы төлемінен аударымдар; жұмысшылардың демалыстарын төлеу үшін құрылған резерв; учаскі жұмысшыларының санитарлық-тұрмыстық қызмет көрсетулеріне, еңбек күзетіне және учаскідегі қауіпсіздік техникасына кеткен шығындар; өндірістік жабдықтаулар мен құрылғыларды ұстау; құрылыс алаңдарын ұстау және жабдықтау, құрылыс объектілерін тапсыруға дайындау шығындары және т.б. Бухгалтерлік есепте оларды «Негізгі өндіріс» бөлімшесінің «Үстеме шығындар» шотында көрсетуге болады. Бұндай амал құрылыс-монтаж жұмыстарының өзіндік құнын құрудың негізгі қағидаларына қайшы болып келмейді, бірақ міндетті түрде құрылыс ұйымының есеп саясатында қарастырылуы керек.

Бірнеше келісімдер немесе барлық негізгі өндірістер бойынша жалпы құрылыс қызметімен байланысты үстеме шығындарды барлық транзиттік шоттарды қолданатын ортақ қабылданған үлгі бойынша «Үстеме шығындар» бөлімшесінің 8400 шоттарында көрсету керек. Бірақ та бұл жағдайда үстеме шығындардың баптар бойынша есебін жүргізу едәуір қиындайды, өйткені бір жинақ бабына қатысатын шығындар әр түрлі транзиттік жинақтамалы  шоттарда айқындалады. Үстеме шығындарды қалыптастыру бойынша есеп жазуларының үлгілерін қысқарту үшін, құрылыс ұйымының есеп саясатында осындай тәртіпті қарастырып, бөлінген топтар мен шығындар баптары қабатындағы тікелей «Үстеме шығындар» шотында үстеме шығындар есебін жүргізуге болады. Үстеме шығындарды талдамалы  есептеу үшін бөлек учаскілер және тапсырыстар қабатындағы шығындардың жеке ірі жинақ баптары бойынша (уақытша құралдарды тұрғызу және ұстауға, өндірістік лабораторияға, жұмысшыларға әлеуметтік-тұрмыстық қызмет көрсетулер объектілеріне және т.б. кеткен шығындар), және тұтас алғанда құрылыстық өндіріс бойынша ресурстардың шығындары нақтыланатын әр түрлі ведомосттер қолданылуы мүмкін. Ведомосттің берілгендері, сондай-ақ онша ірі емес және бір элементті баптар бойынша шығындар өндірістік бөлімшелердің шығындар есебі бойынша №10 журнал-ордеріне сәйкес келетін ведомосттерде талдап көрсетіледі. Кәсіпорын талдамалы  бухгалтерлік есепті ұйымдастыру кезінде үстеме шығындардың әр топтарының құрамындағы қандай шығындар баптарын бөліп көрсету керектігі жайлы шешімдерді өзі қабылдайды.    

Енді құрылыстағы өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау үшін кәсіпорын өзіне тән әдісті  қолдануы мүмкін. Солардың бірі тапсырыстық әдіс. Бұл әдіс арнайы тапсырыспен орындалатын жұмыс түрін калькуляциялауға арналған. Бір ерекшелігі құрылыс саласына негізделген, әрі шығын баптарына жекеленіп өндірістік тапсырыстың сметалық құрылымына сәйкес алдын-ала анықталған мөлшері бойынша құрылады. Өзіндік құн тапсырыс орындалып біткен соң анықталады. Тапсырыс орындалғанға дейін барлық шығын аяқталмаған өндіріс болып табылады. Әрбір құрылыс нысанына шығындар  жеке-жеке есептелінеді, әрі әрбір есепті кезеңде орындалған жұмыс деңгейін сметалық мөлшермен салыстырып, өзіндік құнын калькуляциялайды. Бағалау тікелей орындалған жұмыс көлеміне жасалады және уақыт аралығына мән берілмейді. Бұл әдістің бір тиімділігі тапсырушы тапсырмасының әрбір есепті кезеңде қандай үлестік салмағы орындалғанынынан хабардар болып отырады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. ЖСП «АЛМАТЫ ДОСТЫҚ СТРОЙ» ҚҰРЫЛЫСТАҒЫ ШЫҒЫНДАР ЕСЕБІН ТАЛДАУ

 

2.1   Құрылыстағы шығындар есебін талдаудың әдістері мен түрлері

 

  Өндірістік шығындар ұйымның өндірістік шаруашылық қызметін мен бәсекеқабілеттілігін көрсететін сапалық көрсеткіш болып табылады. Өнімнің өзіндік құнына кіре отырып олар ұйымның өнім өндірісіне кеткен ақшалай көріністегі  шығындарын көрсетеді.

Ұйымның өнім шығындарын және өзіндік құнын кешенді талдау үшін арнайы көрсеткіштер қолданылады. Осы көрсеткіштер көмегімен барлық өндірілген өнім көлеміне шығындарды, нақты өнім өндіруге кеткен шығындар, сонымен қатар теңге тауар өніміне шығындарды талдауға және есептеуге болады.

Ақпарат көздері : ұйымның өндіріске шығындары мен өнім өндіру (жұмыс, қызмет көрсету) туралы есеп, өнімнің өзіндік құнының жоспарлы және есептілік калькуляциясы. Негізгі және көмекші өндіріс бойынша аналитикалық есеп және синтетикалық есептің мәліметтері және т.б.

Шығын элементтері : материалдық шығындар (шикізат және материалдар, сатып алынған жиынтықтаушы бұйымдар, жартылай фабрикаттар, жанармай, электр қуаты, жылу қуаты және т.б.) еңбекақы бойынша шығындар, әлеуметтік қажеттіліктерге аударымдар, негізгі құралдардың амортизациясы, басқа да шығындар (материалдық  емес активтердің тозуы, жал төлемі, міндетті сақтандыру төлемдері, банк несиесі бойынша пайыздар, өзіндік құнға кіретін салықтар, бюджеттен тыс қорларға аударымдар және т.б.)

  Шығындарды элементтер бойынша топтау техникалық прогресстің шығындар құрылымына әсерін анықтау және оның материалдық сыйымдылығын, энергия сыйымдылығын, еңбек сыйымдылығын, қор сыйымдылығын зерттеу үшін қажет. Егер еңбекақы үлесі азайса, ал амортизация үлесі керісінше көбейсе, онда бұл ұйымның техникалық дәрежесі көтерілуі мен еңбектің өнімділігінің өсуін көрсетеді. Еңбекақының үлестік салмағы үнемделеді, егер сатып алынатын жиынтықтаушы бұйымдар, жартылай фабрикаттар үлесі өссе және бұл жағдай кооперация мен специлизация дәрежесінің өсуін білдіреді.

  Арналымы бойынша шығындарды топтау, яғни калькуляция баптары бойынша – бұл ресурстардың қайда, қандай мақсаттарға және де қандай көлемде жұмсалынғанын  көрсетеді. Бұл көп номенклатуралық өндірістегі бұйымның жеке түрлеріне өзіндік құнын анықтау мен шығындардың жинақталу орталығын анықтау үшін және олардың үнемдеу резервін анықтауға қажет.

  Калькуляцияның негізгі баптары: шикізат және материалдар, қайтарымды қалдықтар, сатып алу бұйымдары, мен жартылай фабрикаттар, жанармай, технологиялық мақсаттарға қуат және өндірістік жұмысшылардың негізгі және қосымша еңбекақысы, өндіріс жұмысшыларының әлеуметтік және медициналық сақтандыруға аударымдар, машиналарды ұстау мен эксплуатациясы және құрал­жабдықтардың шығындары, жалпы өндіріс шығындары, коммерциялық шығындар.

   Сонымен қатар шығындардың тікелей және жанамаға бөлінеді. Тікелей шығындар өнімнің белгілі бір түрлерімен байланысты байланысты (шикізаттар, материалдар, өндіріс жұмысшыларының еңбекақысы). Олар тікелей калькуляциялау объектісіне қатысты. Жанама шығындар өнімнің бірнеше түрімен өндірумен байланысты және сәйкес база бойынша калькуляциялау объектілері пропорционалды таратылады (жұмысшылардың негізгі және қосымша еңбекақысына немесе барлық тікелей шығы ндарға және т.б.) мысал ретінде жанама шығындарға жалпы өндірістік және жалпы шаруашылық шығыстар, негізгі өндірістегі жабдықтауға шығындар және т.б.

  Нарықтық экономикада шығыстар сонымен қатар, айқын және айқын емес (имплицитные) деп бөлінеді. Айқын шығындарға  өнім факторының  жабдықтаушыларына  тікелей төлем және аралық бұйымдар формасын қабылдайтын шығындарды айтамыз. Айқын шығындардың ішіне жұмысшылардың , менеджерлердің, қызметкерлердің еңбекақысы; тауарлы фирмаларға комиссиондық төлемдер; банктерге және  қаржылық және басқа да материалды қызмет көрсету жабдықтаушыларына төлемдер; транспорттық шығындары және т.б. кіреді.

          Айқын емес ( имплицитные) шығындар – бұл ресурстарды қолданудың альтернативті шығындары, яғни фирма иеленушілердің немесе заңды тұлға  ретінде өз иелігіндегі тұлғалардың  шығындары. Бұндай шығындар контракта қарастырылмайды және бухгалтерлік есептілікте көрсетілмейді, бірақ олар маңыздылығын жоғалтпайды.

          5 кесте

Өнім өндіруге кеткен  шығындар*

 

      * Дерек көзі: Анализ хозяйственной деятельности предприятия Савицкая Г.В.,2002ж.

Шығындар элементі	сомма, млн.тг.			шығындар құрылымы %
	жосп.	факт.	+, –	жосп.	факт.	+, –
Материалдық шығындар Еңбекақы Әлеуметтік қорғау қорына аударымдар Негізгі құралдар амортизациясы Басқа да шығындар   Толық өзіндік құн Соның ішінде: Айнымалы шығындар Тұрақты шығындар	28168 20500   6150   3150 19984   77952   54567 23385	31746 21465   6440   3500 21017   84168   59338 24830	+3578 +965   +290   +350 +1033   +6216   +4771 +1445	36,14 26,30   7,89   4,04 25,63   100,0   70,0 30,0	37,72 25,50   7,65   4,16 24,97   100,0   70,5 29,5	+1,58 -0,80   -0,24   +0,24 -0,66        —   +0,50 -0,50

 

5 кестеден қарасақ, ұйымның факторлық шығындар жоспар бойынша шығындардан 6216 млн.тг. немесе 8 % -ға жоғары. Шығындардың барлық түрлері бойынша  асып кетті, әсіресе материалдық шығындар түрінен. Айнымалы шығындар мен сәйкесінше тұрақты шығындар соммасы көбейді. Шығындар құрылымы да өзгерді: материалдық шығындар мен инфляциямен байланысты негізгі құралдардың амортизациясы жоғарлады, ал еңбекақы керісінше төмендеді.

 

 

• материалдық шығындар
• әлуметтік салық аударыммен еңбекақы
• Амортизация
• Басқа да шығындар

 

 

1 сурет.  Есепті жылдың өнім өндіруге кеткен шығындардық фактілік құрылымы 

 

Осы факторлардың әсерін есептеуге берілген  мәліметтер 6 кестеде берілген.

6 кесте

Өнім өндіру мен өткізуге  шығындардың жалпы соммасының факторлы талдау үшін алғашқы мәліметтер*

 

Шығындар	Сомма, млн.тг.	Шығындардың өзгеру факторы
		өнім шығарылымының көлемі	өнім құрылымы	Айнымалы шығындар	Тұрақты шығындар
Жоспарлы шығарылымға жоспар б/ша: ∑(VBПіпл*Віпл)+ Апл	77952	жоспар	жоспар	жоспар	жоспар
Жоспарлы құрылым сақтай отырыпөнім өндірісінің факторлық көлемі б/ша есептелінген, жоспар б/ша : ∑(VBПіпл*Віпл)Кmn +Апл	79372	факт	жоспар	жоспар	Жоспар
13 кестенің жалғасы
Факторлық құрылым б/ша өнімнің факторлық шығарылымға  жоспарлы дәрежесі  б/ша: ∑(VBПіф*Віпл)+ Апл	80640	факт	факт	жоспар	жоспар
Факторлық тұрақты шығындардың жоспары   б/ша: ∑(VBПіф*Віф)+ Апл	82723	факт	факт	Факт	жоспар
Факторлық : ∑(VBПіф*Віф)+ Аф	84168	факт	факт	факт	факт

*Дерек көзі: Анализ хозяйственной деятельности предприятия Савицкая Г. В. 2002

 

Шығындардың жалпы соммасы (З_общ) ұйым бойынша шығарылым көлемі (VВП_общ) үшін, оның құрылымы (УД_і), бір бірлік өнімге айнымалы шығындардың дәрежесі (В_і) және барлық шығарылған өнімнің тұрақты шығындар соммасына (А) байланысты өзгеруі мүмкін: 

 

                        (З_общ) = ∑ (VВП_{общ *} УД_{і *} В_і ) + А                     (1)

 

Шығындарды теңге тауар өніме талдау. Өнімнің өзіндік құнының маңызды жалпы көрсеткіші – бұл шығындарды теңге тауар өніміне талдау болып табылады және келесілерге тиімді, біріншіден, өте көпжақты: өндірістің кез-келген саласында есептелінуі мүмкін, екіншіден өзіндік құн мен табыс арасында тікелей байланысты анық көрсетеді. Ол өндіріске шығындардың жалпы соммасы және өнім өткізудің ағымдағы бағада  өндірілген өнімнің құнына арақатынасымен анықталады.

          7 кесте

Шығындардың теңге тауар өніміне  динамикасы*

 

Жыл	Талдау жасалатын кәсіпорын		Бәсекелес кәсіпорын		Сала бойынша орташа
	Көрсеткіш дәрежесі, %	өсу темпі, %	Көрсеткіш дәрежесі, %	өсу темпі, %	Көрсеткіш дәрежесі, %	өсу темпі, %
ххх1 ххх2 ххх3 ххх4 ххх5	83,4 82,5 80,0 81,2 80,7	100 98,9 95,9 97,3 96,7	85,0 83,4 82,0 81,8 80,0	100 98,1 96,5 96,2 94,1	85,4 84,2 83,5 84,0 82,0	100 98,6 97,8 98,4 96,0

*Дерек көзі: Анализ хозяйственной деятельности предприятия Савицкая Г. В. 2002

 

          7 кестеден қарасақ, кәсіпорын бес жыл ішінде теңге тауар өніміне шығындарды азайтуда сәтілікке жеткен. Осы ағымда талдау жасалынған кәсіпорында осы көрсеткіштің көлемі 3,3 % -ға төмендеді, сала бойынша орташа – 4 %, ал бәсекелес кәсіпорында – 5,9 %-ға , яғни теңге тауар өніміне шығындардың төмендеу темпі бойынша берілген кәсіпорын басқа саланың кәсіпорынан қалып тұр, бірақ 5 жыл ағымының барысында жақсы көрсеткіштері болған.

          Талдаудың келесі кезеңі – жоспардың орындалуын зерттеу және берілген мәліметтердің факторлар әсерінен өзгеруін анықтау болып табылады. Теңге тауар өнімнің шығындар жалпы соммасының өзгерісі, өнім өткізу және өндірілген өнім құнының өзгерісіне тікелей тәуелді болып табылады. Ал шығындардың жалпы соммасына өнім өндірісінің көлемі, оның құрылымы, сонымен қатар өнімнің ресурс көлеміне және жұмсалған ресурстарға баға есебінен көбейетін немесе азайып кетуі мүмкін айнымалы және тұрақты шығындардың өзгерісі де әсер етуі мүмкін. Тауар өнімінің құны шығарылым көлеміне, құрылымына және өнімге қойылған бағаға байланысты. Аталған факторлардың ара-қатынасы келесі суретте көрсетілген(2.сурет)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Инфляциямен байланысты бағаладың өзгеруі

өнімнің ресурс сыйымдылығы дәрежесінің өзгеруі   Қолданылған ресурс бағасының өзгеруі   өнім сапасының өзгеруі

өтім нарығының өзгеруі

 

2 сурет. Шығындардың теңге тауар өніміне дәрежесін анықтайтын       факторлардың ара-қатынасы

 

 

          Шығындардың теңге тауар өніміне өзгеруіне бірінші сатысы факторының әсері 13 кесте мәліметтері бойынша    «тізбектік ауыстыру» тәсілімен  есептелінеді.

Тауар өнімі		Млн.тг.
Жоспар бойынша	∑(VBПiпл*Цiпл )	96000
Жоспарлы бойынша факторлық
Құрылым мен жоспарлы баға бойынша	∑(VBПiф*Цiпл )+ ∆ТПстр	98500
Жоспар бағасы бойынша факторлық	∑(VBПiф*Цiпл )	100800
Фактілі  бағасы бойынша факторлық	∑(VBПiпл*Цiф )	104300

8 кесте

Шығындардың теңге тауар өніміне  сомасының өзгерісіне факторлық әсерін есептеу*

 

Тенге тауар өніміне шығындар,тиын.	фактор
	өндіріс көлемі	өндіріс құрылымы	Үлестік айнымалы шығындардың дәрежесі	Тұрақты шығындар сомасы	өнімнің сатылым бағасы
Жосп. =77952/96000=81,20	жосп.	жосп.	жосп.	жосп.	жосп.
Усл.1.=79372/98500=80,58	факт.	жосп.	жосп.	жосп.	жосп.
Усл.2.=80640/100800=80,00	факт.	факт.	жосп.	жосп.	жосп.
Усл.3.=82723/100800=82,06	факт.	факт.	факт.	жосп.	жосп.
Усл.4.=84168/100800=83,50	факт.	факт.	факт.	факт.	жосп.
Факт. =84168/104300=80,70	факт.	факт.	факт.	факт.	факт.
∆общ.=80,7-81,2= -0,5 тиын.	— 0,62	— 0,58	+ 2,06	+ 1,44	— 2,80

*Дерек көзі: Анализ хозяйственной деятельности предприятия Савицкая Г. В. 2002

 

          Аналитикалық есептеулер кәсіпорынның теңге тауар өнімі шығындардың 0,5 тиын (80,7-81,2) азайтылғанын көрсетеді, сонымен қатар келесілердің есебінен:

• өнім өндіру көлемінің 0,62 тиынға (80,58-81,20) жоғарлануы;
• өндіріс құрылымының өзгеруі 0,58 тиынға (80,0-80,58) ;
• өнімге көтерме бағаның жоғарлауы 2,8 тиынға (80,70-83,5).

Қалған факторлар (бір бірлік өнімге үлестік айнымалы шығындардың  дәрежесі, тұрақты шығындардың сомасының көбеюі) осы көрсеткіштердің 2,06 және 1,44 тиынға  жоғарлауын туындады.

Тұрақты және айнымалы шығындардың сомасы өз кезегінде ресурс сыйымдылығының дәрежесі және инфляциямен байланысты материалдық ресурстардың құнының өзгеруінен тәуелді. Берілген кәсіпорында еңбекақы төлемі өсуі негізгі қорлардың қайта бағалануы, шикізатжәне материалдар, энергия құнының өсуі есебінен шығындар сомасы есепті жылда 3225 млн теңгеге өсті, ал ресурс сыйымдылығы есебінен – 303 млн.тг. Тауар өнімінің шығындары сәйкесінше 3,2 (3225/100800*100) және 0,3 тиынға (303/100800*100) өсті. 

Зерттелетін факторлардың табыс сомасының өзгеруіне  анықтау үшін әр фактор есебінен теңге тауар өніміне шығындардың абсолюттік артуын жоспар-

лы бағада көрсетілген өнімнің өткізу факторлық көлеміне көбейтеміз (16кесте )

16 кесте

Теңге тауар өнімінің шығындар соммасының өзгерісіне  факторлардың әсер етуін есептеу*

 

Фактор	әсер етуін есептеу	Пайда сомасының өзгеруі, млн.тг.
Тауар өнімінің шығарылым көлемі	-0,62*96600/100	+599
Тауар өнімінің құрылымы	-0,58*96600/100	+560
Бір бірлік өнімге айнымалы шығындардың дәрежесі	+2,06*96600/100	-1990
өндіріс пен өнімді өткізуге тұрақты шығындардың сомасының өсуі	+1,44*96600/100	-1391
өнімге сатылым бағасының дәрежесінің өзгеруі	-2,80*96600/100	+2705
Барлығы		+483
Соның ішнде мыналар есебінен:
Ресурс сыйымдылығы	+0,3*96600/100	-290
Ресурс бағасы	+3,2*96600/100	-3091

*Дерек көзі: Анализ хозяйственной деятельности предприятия Савицкая Г. В. 2002

 

 

 

3 сурет. Тікелей материалдық шығындардың факторлы жүйесінің құрылымдық-логикалық сызбасы

 

3.2   ЖСП «АЛМАТЫ ДОСТЫҚ СТРОЙ» өндірістік шығындардың есебін талдау

 

ЖСП «АЛМАТЫ ДОСТЫҚ СТРОЙ» 1995 жылы РСУ Облремстройтрест қала маңайында  ұйым ретінде құрылды.

Құрылыс жұмыстарын орындауға № 003345 ГСЛ 26.02.02.ж лицензиясы бар.  ЖСП «АЛМАТЫ ДОСТЫҚ СТРОЙ» тапсырысшылары келесілер:

— ЖШС «Хамле» Каскелен, Алматы облысы

— ААҚ Қазақстанның Халық Банкі

— Алматы облысының денсаулық сақтау басқармасы

— Алматы облысының білім басқармасы

— Ұйғыр ауданының әкімшілігі

— Алматы облысының әкімшілігі

— Алматы қаласының Мәдениет басқармасы 

— ЖАҚ «Корпорация Строй-Контракт» Астана қаласы

— Құрылыс департаменті Алматы қаласы

— АҚ «Альянс Банк»

— Құрылыс басқармасы Алматы облысы

— Қалалық сот Алматы қаласы

— ҚР-сы Алматы қаласының прокуратурасы

— Республикалық Гвардия «Ұлан» Алматы қаласы

ЖСП «АЛМАТЫ ДОСТЫҚ СТРОЙ» қызметкерлері жоғары мамандандырылған және құрылыста үлкен жетістіктерге жеткен.

ЖСП «АЛМАТЫ ДОСТЫҚ СТРОЙ» шекарасында столярды цех және металл бұйымдарын дайындайтын цех бар. Сонымен қатар жүк көтергіш көліктер  мен техникасы бар.

Бухгалтерлік есептіліктері уақытысында тапсырылады. Қазіргі ағымда бюджет пен зейнетақы қорына  қарыздары жоқ . ЖСП «АЛМАТЫ ДОСТЫҚ СТРОЙ» келісімге тұру үшін, керекті қаржылық, материалдық және еңбек ресурстары бар.

        9 кесте

Өнім өндіру мен өткізуге  шығындардың жалпы соммасының факторлы талдау үшін алғашқы мәліметтер*

 

Атауы	Сомма, теңге
1. өндіріске және  өнім өткізу шығыстар сомасы:
1.1. Жоспарлы шығарылымға жоспар б/ша: S(Вплi * Vплi ) + Апл	30000
1.2. Жоспарлы құрылым сақтай отырып өнім өндірісінің факторлық көлемі б/ша есептелінген, жоспар б/ша : S(Вплi * Vплi ) * Ктп + Аплi	31050
1.3 факторлық өнім шығарылымына . жоспарлы құрылымы бойынша    S(Вплi * Vфi ) + Аплi	36231
1.4. факторлық жоспарлы баға бойынша:   S(Вфi * Vфi ) + Аплi	37400
1.5. Факторлық  S(Вфi * Vфi ) + Афi	38800
2. тауар өнімінің құны :
2.1. жоспар бойынша  S(VВПплi  * Цплi)	52500
2.2. факторлық, жоспарлы құрылым мен жоспарлы баға бойынша   S(VВПфi * УДплi * Цплi)±DТПстр	54338
2.3. факторлық, жоспарлы баға бойынша:  S(VВПфi * УДфi * Цплi)	63405
2.4. факторлық, факторлық баға бойынша:  S(VВПфi * УДфi * Цфi)	65773

            *Дерек көзі : ЖСП «АЛМАТЫ ДОСТЫҚ СТРОЙ» берілген мәліметтері

 

Теңге тауар өніміне шығындарды  талдау .Өнімнің өзіндік құнының маңызды жалпы көрсеткіші – бұл шығындарды теңге тауар өніміне талдау болып табылады және келесілерге тиімді, біріншіден, өте көпжақты: өндірістің кез-келген саласында есептелінуі мүмкін, екіншіден өзіндік құн мен табыс арасында тікелей байланысты анық көрсетеді. Ол өндіріске шығындардың жалпы соммасы және өнім өткізудің ағымдағы бағада  өндірілген өнімнің құнына арақатынасымен анықталады.

Бірінші сатылы факторлардың теңге тауар өніміне шығындар  10 кесте мәліметтері мен тауар өнім шығарылымы мәліметтері көмегімен тізбектік ауыстыру тәсілімен есептейді.

10 кесте

Бірінші сатылы факторлардың теңге тауар өніміне шығындар*

 

Тенге тауар өніміне шығындар,тиын.	фактор
	өндіріс көлемі	өндіріс құрылымы	Үлестік айнымалы шығындардың дәрежесі	Тұрақты шығындар сомасы	өнімнің сатылым бағасы
Жосп. = 30000/52500=0,571	жосп.	жосп.	жосп.	жосп.	жосп.
Усл.1.=31050/54338=0,571	факт.	жосп.	жосп.	жосп.	жосп.
Усл.2.=36231/63405=0,571	факт.	факт.	жосп.	жосп.	жосп.
Усл.3.=37400/63405=0,59	факт.	факт.	факт.	жосп.	жосп.
Усл.4.=38800/63405=0,612	факт.	факт.	факт.	факт.	жосп.
Факт. =38800/65773=0,59	факт.	факт.	факт.	факт.	факт.
∆общ.=0,59-0,571=0,019 тиын.	0	0	0,019	0,022	-0,022

*Дерек көзі : ЖСП «АЛМАТЫ ДОСТЫҚ СТРОЙ» берілген мәліметтері

 

Аналитикалық есептеуде  ұйымның теңге тауар өнімін 0,019 тиынға(0,59-0,571) көтергені көрінеді, сонымен қатар мыналар есебінен:

• бір бірлік өнімнің 0,019 тиынға (0,59 – 0,571)үлестік айнымалы шығындар дәрежесінің өсуі;
• тұрақты шығындар сомасының 0,022 тиынға (0,612 – 0,59)өсуі;

Қалған факторлар (өндіріс көлемі және өндіріс құрылымы) теңге тауар өнім шығындарының өсуіне әсерін тигізбейді, керісінше әсерге қарағанда өнімге бағаның 0,022 тиынға арзандады.

Зерттелетін факторлардың пайда сомасына әсерін зерттеу үшін, теңге тауар өніміне шығындарының абсолюттік өсіп кетуін әр фактор есебінен жоспарлы бағада көрсетілген өнім өткізудің факторлық көлеміне көбейтіміз.

Табыс 12,05 тг.-ге өсті. Бұған бір бірлік өнімге айнымалы шығындар дәрежесінің көбеюі, өнімді өндіру мен өткізуге тұрақты шығындардың көбеюі тигізді. Кері әсерді өнімге сатылым бағасы дәрежесінің өзгерісі ғана тигізді. Бұндай факторлар, яғни тауар өнімінің шығарылым көлемі және тауар өнімінің құрылымы дегендер табыс сомасына әсерін тигізген жоқ (11 кесте).

 

11 кесте

Тауар өнімінің шығарылым көлемі және тауар өнімінің құрылымының  табыс сомасына әсері*

 

Фактор	әсерін есептеу	Пайда сомасының өзгеруі, тг.
1. тауар өнім шығарылымының көлемі .	0 * 63405 / 100	0,00
2. тауар өнімінің құрылымы .	0 *63405  / 100	0,00
3. бір бірлік өнімге айнымалы шығындар дәрежесі .	0,019 * 63405 / 100	12,05
4. өнімді өндіру мен өткізуге кеткен айнымалы шығындар сомасының өсуі .	0,022 * 63405 / 100	13,95
5.өнімге сатылым бағасы дәрежесінің өзгеруі .	-0,022 * 63405 / 100	-13,95
Барлығы:		12,05

*Дерек көзі : ЖСП «АЛМАТЫ ДОСТЫҚ СТРОЙ» берілген мәліметтері

 

Тікелей материалдық шығындарды талдау. Өндірістегі өнімнің өзіндік құнындағы көп үлесті шикізат пен материалдарға кеткен шығындар құрайтыны бәріне мәлім. Шығындардың жалпы сомасы өнім өндірісінің көлеміне(VВП) байланысты, онық құрылымы (УД) мен бөлек бұйымдарға үлестік шығындар өзгерісіне (АМЗ)тәуелді болып табылады. Соңғысы өз кезегінде, бір бірлік өнімге кеткен материалдар шығысы(УР)  мен бірлік материалдың орташа бағасына(Ц) тәуелді.

12 кесте

Факторлардың әсер ету есебінен материал шығынының өзгеруі тізбелік ауыстыру әдісі*

 

Атауы	Сома, тг.
1. Өнім өндірісіне кеткен материал шығындары :
1.1. жоспар бойынша S(VВПплi * УДплi * УРплi * Цплi)	30000
1.2. өнім өндірісінің факторлық көлеміне қайта саналған , жоспар бойынша S(VВПфi * УДплi * УРплi * Цплi) * Ктп (Ктп = 2,6%)	28300
1.3. өнім өндірісінің факторлық шығарылымға жоспарлы норма мен жоспарлы бағалар:  S(VВПфi * УДфi * УРплi * Цплi)	27200
1.4. факторлық жоспарлы баға бойынша   S(VВПфi * УДфi * УРфi * Цплi)	29000
1.5. факторлық  S(VВПфi * УДфi * УРфi * Цфi)	29800

*Дерек көзі : ЖСП «АЛМАТЫ ДОСТЫҚ СТРОЙ» берілген мәліметтері

 

Факторлардың әсер ету есебінен материал шығынының өзгеруі тізбелік ауыстыру әдісімен 12 кесте арқылы анықталады.

Нәтижесінде, өнім өндіруге кеткен материал шығындары 200тг.-ге азайды, сонымен қатар мыналардың өзгеруінен:

 

1. Өнім өндірісінің көлеміне  28300 – 30000 = -1700 тг.
2. өнім өндірісінің құрылымына 27200 – 28300 = -1100 тг.
3. Материалға шығындарды шектеуін 29000 – 27200 = 1800 тг.
4. материал мен шикізат бағасына 29800 – 29000 = 800 тг.

Барлығы : -200 тг.

Тура сондай нәтижені 29800 – 30000 = -200 тг.әртүрлі болуына   де аламыз.

 

Тікелей еңбек шығындарын талдау .Тікелей шығындар өнімнің өзіндік құнында көпт көлемді алады, және оның дәрежесінің қалыпптасуына үлкен әсерін тигізеді. Сондықтау теңге тауар өнімінің динамикасын талдау, оның көлемін анықтайтын факторларды анықтау және үнемдеу резервін іздестіру осы шығындар бабында маңызды орын алады.

          Тікелей еңбек шығындарының сомасы тауар өнімінің өндірісінің көлеміне, оның құрылымы мен бөлек ұйымға шығындар дәрежесіне байланысты. Соңғысы өз кезегінде еңбек сыйымдылығы мен 1 адам/сағ.еңбек ақы төлеу дәрежесімен анықталады.

13  кесте

Факторлар әсері есебінен еңбекақы сомасының өзгеруі*

 

Атауы	Сома,тг.
1. Өнім өндірісіне материалдар шығыны:
1.1. жоспар бойынша S(VВПплi * УДплi * УТЕплi * ОТплi)	22000
1.2. факторлық өнім шығарылымына жоспарлы шығындар дәрежесі бойынша: S(VВПфi * УДплi * УТЕплi * ОТплi) * Ктп (Ктп = 2,6%)	20746
1.3. факторлық өнім шығарылымына жоспарлы шығындар дәрежесі бойынша : S(VВПфi * УДфi * УТЕплi * ОТплi)	21590
1.4. еңбекақыны төлеудің жоспарлы дәрежесіндегі факторлық S(VВПфi * УДфi * УТЕфi * ОТплi)	22811
1.5. факторлық  S(VВПфi * УДфi * УТЕфi * ОТфi)	23445

*Дерек көзі : ЖСП «АЛМАТЫ ДОСТЫҚ СТРОЙ» берілген мәліметтері

 

Факторлар әсері есебінен еңбекақы сомасының өзгеруін 28 кесте мәліметтерімен тізбектік ауыстыру әдісі арқылы табамыз [2].

Тауар өнімінің барлық шығарылымына тікелей еңбекақының шығындарының асып кеткен көруге болады. 23445 – 22000 = 1445 тг. құрайды, сонымен қатар мыналардың есебінен:

 

1. Өнім шығарылымының көлемінің көбеюі :

ΔЗПvвп = 20746 – 22000 = –  1254 тг.

2. Өнім өндірісінің құрылымының өзгеруі:

ΔЗПстр = 21590 – 20746 = 844 тг.

3. Өнімнің еңбек сыйымдылығының төмендеуі :

ΔЗПуте = 22811 – 21590 = 1221 тг.

4. Еңбекақы төлем дәрежесінің өсуі:

ΔЗПот = 23445 – 22811 = 634 тг.

Барлығы : 1445 тг.

 

Кәсіпорын – түрлі өндірістен және шаруашылықтардан тұратын күрделі механизм. ЖСП «АЛМАТЫ ДОСТЫҚ СТРОЙ»  жауапкершілігі шектелген серіктестік теникалық жағынан дамуы шығындардың азаюна әкеледі деп санайды. Бірақ бұның бәрі терең экономикалық білімді қажет етеді. Нарықтық экономика жағдайында тек қана өнім өндірісін дұрыс және нарық қажеттілігін анықтай алатын, сонымен қатар сұранысы бар өнім шығара алатындар көпке қызметтері сәтті болады. Өнім тиімділігінің басты факторы болып ғылыми техникалық процесс екендігін білеміз. Машиналардың  модернизациялауына аз мән берілген. Құрылыстық өндірісте көбінесе жұмысшы  күші  қолданады.
       Сонымен қатар ЖСП «АЛМАТЫ ДОСТЫҚ СТРОЙ»  жауапкершілігі шектелген серіктестікке инженерлер, жұмысшылар мен қызметкерлерді ынталандыру экономикалық-әлеуметтік шаралары болуы қажет.      

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Кәсіпкерлік қызметте мынадай міндеттерге жиірек жолығуға болады: өндірісті қандай көлемге дейін дамытуға болады? Осының барлығы да көптеген шығындарды талап етеді. Осы шығындар өзін ақтай ма?  Олар  белгілі  табыс  әкеле  ме?  Осы жағдайларға байланасты  кәсіпорынның  максималды  тиімділік нүктесі өнім шығарудың  максималды  және  минималды деңгейінің арасында болған жағдайда ғана жүзеге асады.  Пайданы  көп алу  үшін  өндіріс көлемін әрдайым бақылап  отыру  қажет. Қазіргі нарықтық экономикада  өндіріс көлемін  есептеудің  біз  қарастырған  шекті  табыс пен шекті шығынды салыстыруды  қарастырады,  себебі  кез – келген  өндіріс  көлемін  ұлғайту пайданың өсуіне алып келмейді. Демек, кәсіпорын одан барынша табыс табатындай  өндіріс көлемін таңдауы қажет.

Әрбір нарықтағы  кәсіпорын жоғарғы деңгейдегі пайданы қамтамасыз ету шешім қабылдауға ынталы.  Осы шартты орындауда негізгі талаптардың бірі шығындарды азайту болып табылады. Ол үшін:

—  өндіріс шығындарының құрамы мен құрылымын білу қажет;

— шығындарды талдап, тиімді пайдалануын, реттеуді және бақылауды ұйымдастыру;

— шығындарды шектеу, өнімнің сапасына сәйкес және оның бағаның негізі болатындығынан мәні өте жоғары;  

—  зығындардың өзгеру заңдылықтарын білу қажет.

Сонымен  шығындардың  өндірістің сипатына байланысты  түр-түрге  бөліп қарастырдық. Кәсіпорнының  шығынсыз  пайда  болып ұлғаюы мүмкін емес. Шығын және пайда ұғымдары  бір-бірімен  тікелей  байланысты,  кері  пропорционал  келеді.  Шығындар мен пайда көрсеткіштерінің  арақатынасы  осы  кәсіпорнының  тиімділігін немесе  тиімсіздігін  айқындайды.  Өндірістегі  шығын   ұйымдастыру мен  басқарудың  дұрыстығына  байланысты  десек  болады.

  Өндірістік шығындар ұйымның өндірістік шаруашылық қызметін мен бәсеке қабілеттілігін көрсететін сапалық көрсеткіш болып табылады. Өнімнің өзіндік құнына кіре отырып олар ұйымның өнім өндірісіне кеткен ақшалай көріністегі  шығындарын көрсетеді. Сонымен қатар жалпы экономикалық көрсеткіштегідей де  өзіндік құнда да ұйымның қызметінің барлық жақтары көрініс табады, яғни олар: өндірістің технологиялық жабдықтандыру сатысы мен технологиялық процесті меңгеруі, еңбек мен өндіріс ұйымдастыру дәрежесі, өндірістік қуаттың қолдану дәрежесі, материалдық және еңбек ресурстарын үнемді қолдану және де ұйымның өндірістік шаруашылық қызметін көрсететін басқа да жағдайлар мен факторлар.   

Ұйымның өнім шығындарын және өзіндік құнын кешенді талдау үшін арнайы көрсеткіштер қолданылады. Осы көрсеткіштер көмегімен барлық өндірілген өнім көлеміне шығындарды, нақты өнім өндіруге кеткен шығындар, сонымен қатар теңге тауар өніміне шығындарды талдауға және есептеуге болады. Осындай көрсеткішті зерттеудің ең маңызы, өндірістік шығындар мен өзіндік құнына әсер ететін көрсеткіштерге әсерін тигізетін және оларды үнемдеу жолдарын қарастыратын  факторларды анықтау болып табылады. Осы шешімді ұйым қалай қабылдауына байланысты пайданы аз шығындармен табу, жинақтың өсуі, материалды, қаржылық, еңбек шығындарын үнемдеуге болады, нәтижесінде бұл ұйымды бәсеке қабілетті көтереді. Өзіндік құн өнімнің құнының  көп бөлігін құрайды және өндіріс шарттары мен және өнім өткізуге байланысты. Сондықтан, шығындар дәрежесіне көбінесе техникалық-экономикалық өндіріс факторлары әсер етеді. Бұл әсер көбінесе өнім өндірісінің техника, технологияларға, өндірістің ұйымдастырылуына, өнімнің сапасы мен құрылымы және оны өндіруге кеткен шығындар көлеміне байланысты пайда болады. Осыдан, өндірістік шығындардың және өзіндік құнын  азайту резервін айқындауы ұйым жұмысының кешенді  техникалық-экономикалық талдауына: ұйымның ұйымшылдық пен техникалық, өндірістік қуаты мен негізгі құралдардышикізат пен материалдар, жұмыс күші, шаруашылық байланыс, сонымен қатар өзіндік құнын құрайтын барлығының қолдану дәрежесін зерттеуге жүктелуі тиіс.

Жалпы кәсіпорын немесе оның бөлімшелері өндірісінің тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштер жүйесінде басты орында өзіндік құн алады. өзіндік құн құрамы оны құрайтын шығындармен анықталады.

Кәсіпорын шығындарын басқару күрделі процесс. өзінің мәні жағынан ол кәсіпорынның бүкіл қызметін басқаруды білдіреді, өйткені болып жатқан өндіріс процесстерінің барлық жақтарын қамтиды.

Есеп тәжірибесінде кәсіпорын шығындарын тиімді басқаруда жаңа іс- қимылдарын жасау және пайдалану отандық және шетел әдебиетінде кең талқылануда. Шығындар тәжірибесінде кәсіпорын шығындарын тиімді басқаруда жаңа іс- қимылдарын жасау және пайдалану отандық және шетел әдебиетінде кең талқылануда. Шығындар есебі мәнінің көпшілік қабылданған анықтамасы  – бұл «шығындар есебі кәсіпорында белгілі уақыт аралығында болған жабдықтау, өндіріс және өнім өткізу процесстерін оларды сандық өлшеу (заттай және құнды көрсеткіштермен, тіркеу, топтастыру және талдау арқылы көрсетуге бағытталған шаралар жиынтығы болып табылады. Мұндай көрсету кәсіпорынды (немесе кәсіпорындар бірлестігін) басқару мен оның қызметін қаржы нәтижелерін шығару арқылы бағалауға қажетті мәлімет алуды қамтамасыз етеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ        

                                              

 

1. Төлегенов Е.Т., Бейсенбаева А. К. Құрылыстағы бухгалтерлік есеп. – Алматы: ОҚУ ҚҰРАЛЫ / Е..:Заң әдебиеті ,2008.-112 б.
2. 2. Савицкая Г. В Анализ хозяйственной деятельности предприятия. – Минск: Учебник, 2002.- 336 б.
3. 3. Строительство: учет, налоги, право. Справочник. – Минск: ООО «Статус-Кво 97», 2006.- 563 б.
4. Кеулімжаев К.К., Кудайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері. Алматы, 2006 – Учебник, 121б.
5. Родостовец В.К, Габдуллин Т.Ғ. Родостовец В.В. Шмидт О.И. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. Қазақстан-орталық аудиті тәуелсіз аудиторлық компаниясы. Алматы . – 2003. – 478б.
6. Радостовец В.К. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. Алматы: 2002.- 366б.
7. «О государственной поддержке инновационной деятельности»//Официальная газета 2008. №15 (433) 12б.
8. Бюллютень бухгалтера, № 12, Типовой план счетов бухгалтерского учета : Разяснение специалиста – 31.07. 2007.
9. www.afn.kz
10. Bnews.kz – Астана: Нур Отан партиясының съезі
11. www.nationalbank.kz
12. Рауан Еділбаев Bnews.kz үшін.
13. Палий В.Ф. Международные стандарты финансовой отчетности. Москва: Юнит, 2005. – 179б.
14. Кеулімжаев Қ.К., Тулегенов Э.Т. Байдаулетов М.Б. Құдайбергенов Н.А. Шоттардың типтік жоспары: шоттар корреспонденциясын құру методологиясы
15. Исмагулова Б.,Ережепова Э., Абдижапарова Г., Словарь для студентов. – Алматы: «Аруна» баспасы,2002ж-38б.
16. 16. № 11 IAS Халықаралық қаржы есептілігінің «Құрылыс салуға жасалған шарттар» стандарты
17. № 12 БЕС “Күрделі құрылысқа мердігерлік келісім”
18. Бухгалтерлiк есептiң Типтiк шоттар жоспары. Алматы, 2007ж.
19. 17.04.95 жылғы №2200 «Лицензиялау туралы Қазақстан Респуликасының Заңы»,
20. 16.07.01 жылғы №242-2 «Архитектура,сәулет-құрылыс қызметі жөніндегі Қазақстан Республикасының Заңы».
21. Қазақстан Республикасы. 2006 жылдың 28 ақпанында қабылданған Заң. Бухгалтерлiк есеп пен  қаржылық есептілік туралы. – Алматы