[:kz]
1950-ші жылдары ГУЛАГ жүйесі өз гүлдену сатына жетті. ГУЛАГ-та антисоветтік әрекеттер үшін сотталған саяси тұтқындар үшін арнайы лагерьлер болды. Олардың бірінде Речлагта (Воркута жерінде орналасқан) 1953 жылы ірі көтеріліс болды. Этникалық поляктардан шыққан тұтқындар көтерілісті ұйымдастыруға белсене қатысты.
1951-1952 жылдар аралығында Речлагта бірнеше ереуілдер ұйымдастырылған еді. Бірақ сол кезде НКВД бірнеше тұтқындардың жасырын топтарын ашып, теріс оқиғаларды болдырмауға қол жеткізді.
1953 жылы наурызда Сталин қайтыс болғаннан кейін Речлагта жағдай қатты нашарлайды. Тұтқындар «барлық замандардың мен халықтардың басшысы» қайтыс болғаны туралы жаңалықты ынта-жігермен қабылдады, көбісі тез босатылатынына үміт артты. Сонымен қатар, тұтқындар радиодан Кеңес Одағының ішкі істер министрі Берияны қамауға алу туралы және Шығыс Берлинде жаппай ереуілдер туралы біліп қалды. Речлаг тұтқындардың арасында мойынсұнбаушылық тудыратын жасырын шығарылған бюллетеньдер тарала бастайды.
Көтеріліс басшыларының бірі поляк әскері Феликс Keндзецкий бұрынғы поляк армиясының капитаны болған. 1949 жылы лагерьде он бес жыл бойы антисоветтік үгіт үшін сотталды. Осы поляк азаматы барлық күш, ерік-жігер мен жанқиярлық көтеріліске салды.
Маңызды рөл 20 жыл ауыр еңбек үшін антисоветтік қызметі үшін сотталған болатын бұрынғы поляк әскері Эдвард Бутц атқарды. Речлагтың ереуіл комитетінің басшысы ретінде ол лагерь әкімшілігін құрды және ГУЛАГ билікке мойынсұнбауға және жұмысты орындаудан бас тартуға тұтқынның шақырды. Барлық үгіт жұмысын басқаруды өз қолына алады. Маусым айында 1953 жылы көмір өндіруді тоқтатуға және саяси тұтқындарды босатуға өтініштерімен парақшалар тарала бастайды. Бутц тұтқындар айтты — олар тек біріккен жағдайда ғана өз мақсаттарын орындау мүмкіндігі болады. Бутц лагерь әкімшілігіне қойылатын талаптары бар парақшалар таратады.
Сонда лагерьде жағдайды жақсартуды талап етті, мысалы, жалақыны енгізу, туысқандармен хат алмасуға шектеулерді алып тастау, Речлагтың басшылығының озбырлығын тоқтату. Саяси талаптар да болды: саяси тұтқындардың жағдайларын қарастыру, Кеңес Одағының коммунистік партиясының орталық комитеті өз делегациясын жіберіп, көтерілісшілермен келіссөздер жүргізуі.
Речлаг әкімшілігі көтеріліс туралы хабарлады, бірақ оған тиісті назар аудармады. 19 шілдеде жағдай күрт нашарлады, екінші лагерь бөлімшесінен 350 тұтқын жұмысқа шықпады. Бірнеше күннен соң бүлікшілер саны үш мыңға жетті, ал 25 шілдеге дейін тоғыз мыңға жуық адам бүлікшілер қатарына қосылды.
Төңкерісшілер әрбір барактың ішкі тәртібін сақтап, анархияға жол бермейтініне келісті. Асхананы бақылауға алды.
26 шілдеде бірінші қан төгілді. Үшінші бөлімнен тұтқындар жазалау камерасына шабуыл жасап, 77 тұтқынды босатты. Күзетшілер артынан атып, екі шабуылдаушыны өлтірді.
Төңкеріс 1 тамызда өз шарықтау шегіне жетті. Ұсталғандар сақшылардың жолында тосқауыл қояды. Тұтқындар тақтайшалармен қаруланып, қоршауды сындырып, қақпаға шабуыл жасай бастайды. Оларға қарсы мұздай су құятын өрт машиналар пайдалынды, бірақ тұтқындар қарсылық бәрібір көрсетті. Мәскеуден келген НКВД генералы Масленниковтың солдаттарға бұйрық берген: қақпаға жету үшін бірнеше метр ғана қалғанда, тұтқындарға қарсы оқ ату.
Көтеріліс кезінде 53 адам қаза тапты, 40 астам адам ауыр жарақат алды. Keндзецкий мен Бутц қосымша тағы 10 жылға сотталды.
Алайда Речлагтағы көтеріліс ГУЛАГ режимінің өзгеруіне әкелді. Тұтқындарға өз отбасымен кездесуге рұқсат берілді, хат алмасу құқығына қатысты шектеулер алынып тасталды. Бұдан басқада онды өзгерістер пайда болды.
Керімсал Жұбатқанов, Қазақ-Орыс Халықаралық Университетінің доценті, тарих ғылымның кандидаты
[:]
