АДАМНЫҢ ШЫҒУЫ МЕН ҚАЛЫПТАСУЫ
Адамның тегі. Эволюцияльщ теория. Философиялык антропологияныц негізгі мәселесі адамның шығуы мен қалыптасуы больш табылады. Антропологияның адамның шығу тегін зерттейтін саласы антропогенез (грек. antropos — адам, genesis — шығуы) деп аталады.
Саналы адам (пото sapiens) осыдан 50 мың жылдай бұрын қалыптасты. Ол адамның тарихы Жер бетінде алғашқы тік жүруші адамдар пайда болған осыдан 1,5—2 млн жыл бұрынғы тарихтың койнауына кетеді. Бұл Шығыс Африкада бірнеше себептердің түйісулеріне байланысты орын алған. Бұл туралы ғалымдар арасындағы пікірталас осы уақытқа дейін жалғасып келеді. Бұлардың қатарларына климаттың, планетамыздың радиациялық фонының өзгеруі, жақын ғарыштың Жерге әсері болуы да мүмкін.
Эволюциялық теорияның негізін қалаушы Чарльз Дарвин (1809— 1882 жж.) адамның ата-тегі мен жануарлардың дамуын айқындаушы факторлардың ортақтығына, адам мен приматтардың дене тұрпаттарының ұқсастығына баса назар аударған. Бірақ казіргі заманғы ғалымдар адамның дамуы мен қалыптасуына әсер еткен факторлар ретінде әлеуметтік және мәдени-тарихи тұрғыларға Дарвин көбірек маңыз береді.
Соның өзінде де тұқым қуалаушылық ерекшелігіндегі биологиялық факторды ешкім жоққа шығармайды. Демек, адам эволюциясында табиғи және әлеуметтік-мәдени факторлар өзара әрекет етеді.
Бұл үдеріс, шамасы, ұзаққа созылған болуы керек. Мұнда секірістер де, бір сарынды даму да болған. Адам тәріздес маймылдардың эволюциясында көптеген бағыттар тұйыққа тіреліп, олардың өкілдерінің (мысалы, неандертальдықтардың) жойылуымен аякталған.
Философиялық антропология үшін эволюция үдерісінде адамның бас сүйегі мен ми көлемінің ұлғаюы маңызды айғақ болып саналады. Бұл көп жағдайларда жануар ақуызы бар азық-түліктерді тамаққа пайдалану нәтижесінде іске асқан. Ең алдымен, қабығы жаңа байланыстармен байып дамыған. Осылардың нәтижесінде сөйлеу, ойлау және еңбек әрекеттері үшін алғышарттар қалыптасқан.
Сөйтіп, табиғи даму адамның аман қалуы мен жетілуінің түбегейлі жаңа, биология мен табиғаттан тыс төсілінің пайда болуы үшін негіз қалады. Бұл тәсілдің аты адам мәдениеті. Мұның мәнісі — ақпарат арналары арқылы адамдардың өзара қарым-қатынастарының тәсілдерін, әдет-ғұрыптарын, дәстүрлерін және сөзбен жететін нәрсенің барлығын беру болып табылады. Сөйтіп, адамда оның өмірі мен әрекетін қамтамасыз ететін екі арна бар:
- биологияльщ дамудың негізінде жататын генетикалық;
- адамның ерекшеліктерін білдіретін мәдени-лингвистикалық.
Адамның еңбекке, өндіруге қабілеттілігі сияқты маңызды ерекшелік сипатына осы екіншісі себепкер болып, адам қоғамының шығуына тікелей әсер етеді. Бұл «еңбек теориясында» кеңінен түсіндіріледі.
Еңбек деп адамның өзінің қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында табигатты өзгертуге багытталган мақсатты әрекетін айтамыз. Философиялық мағынада еңбектің шығуы мен оның алғашқы эволюциясы, ең алдымен, осы үдерісте ұжымдық әрекеттерінің, сонымен бірге онын мінез-құлқының коғамдық-психологиялық нормалары негіздерінің қаланғандығымен маңызды.
Әрине, ерте кезеңдерде табиғаттың еңбек құрал-жабдықтары ретінде көрініс бергеніне қарамастан, адамдар оның дайын жемістерін пайдаланды. Біздің ежелгі ата-бабаларымыздың табиғатпен қарым-қатынастарының алғашқы типін дайдалану деп атауға болады. Өз кезегінде, ол өмірге меншік және билік деген құбылыстарды түсінудің алғашқы нұсқаларын әкелді. Болашақ меншіктің бастаулары азық-түлік нысандарына байланысты «біз» және «олар» арасындағы карым-қатынастардың белгілі түріңде пайда болды.
Келесі қадам ұзақ уақыт бойьша мақсатты қолдану, мысалы, бүкіл рулық коғамның меншігі ретінде отты немесе «жалпы қазан» ретінде азық-түлік қорын пайдаланудың дамуымен байланысты болды. Ақырында, өндірістің дамуына, көрші қауымдармен еңбек өнімдерін тұрақты алмасудың орнауына байланысты өндіріс өнімдерін жұмсау құбылысы, яғни сауда пайда болды. Бұл үдеріс адамзаттың терімшіліктен егіншілікке, мал өсіру мен қолөнерді игеруіне байланысты «неолит революциясы» кезінде аса дарқынды дамыды. Материалдық өндіріс мәдени дүниені, яғни адамның өз қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында өз қолымен өзгерткен табиғи нысандардың жиынтығын құрайды. Бұл «екінші табиғат» барған сайын өрісін ұлғайта түседі де, оның нысандарында адамның шығармашылығы да, оның тәни және рухани қабілеттері көрініс табады.
Материалдық өндірістің екінші жағы да бар ол — адамның өзінің өндірілуі мен қайта өндірілуі, яғни бала туу, тәрбиелеу, әлеуметтендіру, яғни осы үдерістермен байланысты барлық іс-әрекеттерді қамтиды. Қоғам дамуының бастауымен, антропосоциогенез (адам мен қоғамның қалыптасуы) барысында өндірістің екі торабы да күрделі, қарама-қарсылықты арақатынаста болды. Адам аң аулау кезінде, сонымен бірге тобырлардың өзара шайқастарында ңолданылған соғыс қүралдарын дайындап шығарған. Алғашкы тобырлардың бір-бірін қырып тастау мүмкіндігінің шындықка айналуына қарап тобыр ішіндегі еңбек түрлері мен неке катьшастарьш реттеудщ тобырльщтан руға жөне ңауымға кешуді сипаттайтын жаңа қоғамдық қатынастарға көшудің қажеттілігі туралы шешім қабылдауға болады.
Бүл үдерісте қарым-қатынастардың ерекше адамдьщ арналары мен тілдің заттық-төжірибелік өрекеттің негізі ретінде дамуы ерекше рөл аткарды. Заттар мен күбылыс-тардың атауларынсыз, оларды белгілемейінше, ендіру мен і карым-катынас жасау мүмкін болмас еді. Тілдік түрде нанымның ең алғашқы қарапайым формалары — фетишизм (франц. fetichisme — жансыз. Алғашкы кауым адамдарыньщ жансыз заттарға табынуы), тотемизм (ағылш. totemism, totem — Солт. Америка үндістерінің тілінен шьщкан. Ежелгі халыктардың өзінің шьну тегін белгілі бір тотеммен бай-ланыстыруы), магия, анимизм калыптасты. Тіл бүл мағына-да болмысты бейнелеп қоймай, оны жасады да.
Меншік түрлерінщ дамуы алғашқы кауымдык қоғамдағы билік түрлерінің жөне оның көрініс табу жолдарының ажыраткысыз бөлігі екенді түсінікті. Билік алғашқы кауымдьщ қоғамда күш қолдануға емес, қажетті тыйым салуларға — табуларға жөне жоғары күштерге (ру тотем-деріне, ата-бабалар аруағына, т.б.) арқа сүйеді.
Билік күбылысындағы табиғильщ пен әлеуметтіліктің арақатынасы тайпа кесеміне дене бітімі, адамғершілік касиеттері жағынан жоғары талаптар қоюдан көрініс ппікан. Билік пен оны бейнелеушілері (көсемдер, ақсакал-дар) тек «басқарып, бүйырып» кана қойған жоқ, олар сонымен бірге өсіп келе жаткан үрпаққа білім беру мен торбиелеуде шешуші рөл атқарды, яғни адамды әлеумет-гсчідіру мөселелерімен шүғылданды. Биліктің алғашқы іуіуымдық қоғамдағы негізгі рәлі, міне, осында болды.
Адамның екіжақтылығы, оның бір мезгілде табиғат өле-міне де, қоғамға да жақындығы адамзат тарихының ерте кезеңдерінде-ақ «тән жөне жан» үғымдарында сезілді, ал одан да кеңірек аукымда оның барлығы «дуалистік теория-да» і^арастырылған болатын. Адамның төні оның табиғатқа, vicepre, топыракқа катыстылығын білдіреді. Христиандык пен исламның адамды Қүдай жан бітірген топырақтан жасалынған дене ретінде қарастырулары кездейсоқтық емес.
Адам төнінің ерекшелігін осылайша түсіну дүниежүзілік христиандьщ пен ислам сияқты діндерде антикальщ Грекия мен Римнің өнерінде анық бейнеленген төннің бүтқа табыну-шыльщ бейнесіне жауап болды. Гректер Ғарышты жақсы үйымдасқан альш дене, ал адамды езіне макрокосмостьщ бар-лық байлығын бойына сіңірген микрокосмос деп есептеген.
Әрбір дөуір, әрбір өркениет адам төнінің ерекшеліктерін, адамның төні мен жанының арақатынасын езівше түсінді. Мүның адам өміріндегі өмір, өлім, ауру, қорқыныш, үміт, өшпенділік, сағыныш, махаббат сияқты қүбылыстарды терең түсіну үшін маңызы бар. Бүл үғымдар адам емірінің мөн-мағыналарына жатады.
АДАМНЫҢ МӘНІ МЕН ТПРІШЛІГІ
Мән мен тірішлік. Мән—қарастырылып отырган нәрсеге немесе щбылысца тән аса маңызды қасиеттер. Бір-бірлерін толыцтыра отырып, олар заттың ішкі негізін щірайды.
Тіршілік дегеніміз — бүл заттың немесе күбылыстың шынайы болмысы; өмірде езін калай керсететіндігі мен қалай үстайтындығы.
Кейбір философтар мөн өрқашан тереңде ал тіршілік бетінде жатады деп келген болатын. Бұдан карама-кайшылығы көрініс берер еді. Алайда шьшайы үдеріс мән мен тіршіліктің бірлігінен түрады. Мәнді түсі тірілікті түсшудің кілті болып табылады.
Адамның мөні щюблемасы адам туралы философиялық ілімнщ басты мөселесі болып табылды.
Философия тарихында адамның мөңің анықтауға талай
талпыныстар жасалынған болатын. Биоцентристер
(натуралистер) адамның мөнш тек оның табиғи бастауына
яғни биологиялық төніне апарып таңады. Олао аламнын
тіршілігінің түрліше жақтары оның күрылысына
баиланысты деп санаған.
Теоцентристер адамның мәнін оньщ жаньша теңестірген. Жанды олар адамньщ табиғи бастауына (денесі-не) карсы қойып, соңғысьш күнәкар деп есептеген Адам dvx тың (Құдай берген бастаудың), жанньщ, ТӨНнің қосындысы деген. Адамның табигаты оны Қүдай жаратқандыктан адамдардың ақылы жетпейтін күпия деп есептелінген
Табшатцентристер адамды ғаламньщ ерекше сапалы
саналы бөлігі деп есептеген. Антропоцентристер бүкіл
дүниеш адам арқылы бағалаған. Өйткені оны ең жоғары
күндылық деп қарастырған. Социоцентристер адамды өзіМң
барльщ қасиеттері мен күбылыстарын қоғамнан аллы леген
пікірде болған.
Дегенмен, бүл анықтаулар адам өмірінің «негізгі өлшем-дерш», оның мәні мен тіршілігін де түгелдей қамти алмайды.
Философтар адамды жануарлардан бөлек қарастьгоып оның мәнін түсівдіру үшін адамның әр түрлі ерекше касиет-терш паидаланған. Шындығында да, адамды жануардан акы лына карап ажыратуға болады. Бірақ мүндайда адамнын мө-нш оның өзше емес, оны жануарлардан ажырататын касиет-терше қарап ажыртуға әрекет жасалынады. Мүндай төсіл онша дүрыс больш шықпайды. Адамньщ мәні оның тіоші-лігінщ шікі заңдылықтарымен аньщталды. Оньщ үстіне адам боиындағы өзгешеліктердщ барлығы бірдей маңызды емес
Адамзат тарихы көрсеткендей адамның болмысы мен дамуыньщ непзі еңбек болып табылады. Нақ сол адамнын мөшн күрайды. Еңбекпен айналысып, белгілі бір енімөндіріп (материалдык немесе рухани) адам жан-жақты коғамдык катынастарға араласады. Бүл катынастардын нөтижесі коғамды күрайды.
Ңоғамдық ендірістің шеңберіндегі еңбек өрекетінін дамуына байланысты адамдардың қоғамдық қатьшастары дамиды. Сонымен бірге адамның өзі де дамиды. Ол коғам іукін қоғамдық катынастардың нөтижесі ғана емес, сонымен П і рге оның жасаушысы да. Бүл арада өңгіме коғамдык каты-иастардың барлык түрлері: материалдык жөне идеалдык (идеологиялык), бүрынғы және қазіргілерінің барлык жиынтығы жөнінде болып түрғандығын естен шығармаған жөн. Басқаша айтқанда, адамды тек «экономикалық адамға», немесе тек «саналы адамға», не «ойлаушы адамға», болмаса «тек таза рухани тіршілік иесіне» әкеліп тіреуге болмайды.
Мөселе адамның бір мезгілде өндіруші, саналы, мөдениет-ті, адамгершілікті жөне саяси тіршілік иесі екендігінде. Ол үлкенді-кішілі дәрежеде өзіне коғамдық қатынастардың барлық күрылымдарын біріктіреді, сөйтіп, оның әлеуметтік мәнін іске асырады. Егер біз адамның рухани өмірін, оның білімін, ғылымды, өнерді, адамгершілік қасиеттерін жалпы мәдениетке балар болсақ, онда адамның мөнін үғынуға біртіндеп жақындай түсеміз. Бүл мөселенің екінші кыры адамның тарих туындысы екендігінде. Қазіргі адам «ғайып-тан» пайда бола салған жок., ол мәдени-тарихи үдерістің іютижесі.
Осыдан келіп, адамның өлеуметтік-өрекеттілік жөне мөдени-тарихи мөні туралы айтуға болады. Өрекетсіз өлеуметтік катынастар мен мәдениеттен тыс жөне қарым-қатынассыз адам адам бола алмайды.
Адамның өзінің мөнінде түйьщталып калмайтыньш естен шығармаған жөн. Ол өзінің шын көрінісімен тіршілігшде танылады. Егерде адамның мөні — адамзаттың жалпы сипаттамасы болса, оның тіршілігі өзінің нақтылы-эмпирикалык көрінісінде өр уақытта дара және оның мөнімен шектелінбейді.
Адамның тіршілігі жеке түлғаның түтас тіршілік иесі ретінде оның кджеттіліктері мен касиеттерінің барлық түр-лерінде көрініс табады. Бүл түтастык, ең алдымен, адамның үш _ биологияльщ, өлеуметтік және психикалык, — негізгі бастауының бірлігі болып табылады. Сайып келгенде, бүл биопсихоөлеуметтік қүбылыс. Осы факторлардың біреуін алып тастасак, біз адамды жоғалтып аламыз. Адамның кабілеттіліктерінің дамуы өр уакытта осы негізгі фактор-лармен, яғни табиғи тума қабілеттіктермен, өлеуметтік ортамен жөне ішкі «менімен» (жігерімен, үмтылыстарымен, кажеттіліктерімен, мүдделерімен) байланысты.
Өмір жаңалыктарының өзгеруіне беіпмделе отырьш, адам өз тіршіліғін (өмір сүру тәсілдерін) өзгертеді және осымен бір уакытта езінің менін қалыптастырады.
