Жоспар
- Кіріспе 1-3 бет
- 1-тарау. Әйелдердің саясаттағы
рөлі мен орны.
- Қазақстандағы гендерлік
саясат. 4-7 бет
- Қазақстандағы әйел құқығы.
Үкіметтік емес ұйымдар.
8-11 бет
- 2-тарау Қазақстандық әйелдердің
саясатқа қатысуы.
- Әйелдердің саясатқа араласуы.
12-15 бет
- Әйелдердің саяси белсенділігінің
төмендегі сыры неде? 16-19 бет
- Қорытынды 20 бет
- Қолданылған әдебиеттерге сілтеме
21-22 бет
Әйел-Ана. Осы бір құлаққа жағымды естілер сөздердің аясына дүние ғаламдағы ең жақсы, ең әдемі ұғым сипап тұрғандай. Себебі — әйел тішілікің тұтқасы, айнасы, ана өмірді өз қолымен жасап, өзі қорғап, қоршап отыр. Кез – келген қоғамда әйел-ананың орны ерекше, оларға деген ықылас та, ниет те өзгеше. Соның бір болмыс -нышанын өз алдына іргелі мемлекет болып отырған біздің елімізден де көруге, байқауға болады.
Әйелдің қоғамдағы орнына келер болсақ, ол өз алды әңгіме. Жасыратыны жоқ, әйелдердің қоғамдағы рөлі мен орыны туралы әңгіме қозғалса біз әлі де алдымен олардың жұмысбастылығы, білімі, оларға қатысты басқа да деректерді тілге тиек етіп жатамыз.
Қазақ әйелдерінің қоғамдық -саяси ортадан аз көрінуі қазақтың ежелден сақталып келе жатқан патриархаттық менталитетіне байланысты болуы мүмкін. Жекелеген тұлғалар болмаса, қазақ халқы қоғамдағы әйел рөлін негізінен отбасының ұйтқысы алыптар мен данышпандарды дүниеге әкеліп, тәрбие беру үшін ана ретінде елестетеді. Бұрынғы мәселені найзаның ұшымен шешетін заман үшін бұл кешірімді.
Берідегі әйелдер “теңдік” алған кездің өзінде шектен тыс саясаттандырылған қоғамда “әйелдің тең құқылығын” көрсету үшін аса бір жауапкершілік жүктелмейтін, мемлекеттік “қайраткерлікпен” ғана шектелетін ұсақ –түйек билік беріп, көз алдаушылық жасалғаны белгілі, Қазақ әйелдері, өздерін үлкен қоғамдық-саяси күш ретінде сезініп, мемлекеттік билікке ұмтылатындай саяси қондырғы да, ахуал да болған жоқ. Міне, сондықтанда қазақ әйелдері арасында Маргарет Тэтчер, Индира Ганди, Беназир Бхуттодан кем түспейтін елге билеуге лайық тұлғалар болғанымен жеме –жемге келгенде “байтал шауып бәйге алмастың” деңгейінде қалып келеді.
Бұдан әрі республика халқының жартысынан астамын құрайтын әйелдер қауымымен санаспау, олардың қоғамдық саяси ортадағы, мемлекеттік биліктегі, парламенттегі белсенділігін шектеу, отбасы, ошақ қасында тұншықтыру-қылмыс. Өйткені, олардың адам ретіндегі құқығының бұзылуына әкеліп соқса, және демократияға кері әсер етуі мүмкін.
Бұл күнде елде дипломатиялық қызметте жүрген біршама әйел-елшілерде баршылық. Ия соңғы кезде көптеген қыздарымыз еліміздің саяси өміріне кеңінен араласып, белсенділік танытуда.
Осы курстық жұмыс барысында . Қазақстандағы әйелдер саясатының қарқыны, олардың саясаттағы орны мен рөлі, Қазақстан Әйелдерінің құқықтық деңгейінің сақталуы, халықаралық ұйымдарға қатысуы кеңінен қаралып отыр.
Әйелдер мәселесі газет-журнал беттеріндеде жиі жарияланып, талқыланып келеді. Мысалы , Егемен Қазақстан, Жас Алаш, Сарыарқа, Саясат, Ақ босаға газет –журналдары қазіргі таңда өзекті мәселеге айналған әйелдер саясатына байланысты арнайы парақтар арнап, мемлекеттік деңгейдегі талқыға салып отыр. Ал арнайы ұйымдар арқылы бюллетеньдер шығарылып тұрады.
Бүгінгі таңда әйел-саясаты- әлемдік саясат, әлемдік мәселенің төрінен орын алып отыр.
І – тарау . Әйелдердің саясаттағы рөлі мен орны.
- 1.1. Қазақстандағы гендерлік саясат.
Гендерлік саясат. Гендер дегеніміз не? Ғылым бұл ұғымды былай түсіндіреді: «гендер» биологиялық жыныс негізіндегі әйел мен еркектің әлеуметтегі айырмашылығы. Гендерлік айырмашылық негізінде ер адам билеуші, ал әйел адам бағынушы деген ұғым қалыптасқан.
XIX ғасырда Батыс Европа мен АҚШ-та әйелдер мен еркектердің теңдігі үшінгі феминистік қозғалыс пайда болды. Яғни, бірінші кезекте әйелдердің сайлану құқығы туралы мәселеге бағытталды. Ал XX-ғасырдың 60-жылдары генднрлік деген жаңа ұғым пайда болды., яғни адамдардың биологиялық және әлеуметтік қатынастарының арасындағы айырмашылықты сипаттады. Гендерлік саясат қоғамдағы дәстүрлі стереотип, жанұяның мәселесін шешу, бала тәрбиесі, үй шаруасы сияқтылар ғана емес, сонымен бірге екі жұмыстың арасындағы теңдікке жету, әйелдердің қоғамдағы және саясаттағы орны мен ролі туралы көзқарасты өзгерту болды.
Сондықтан, гендерлік саясаттың маңызды міндеті қоғамдық өмірдегі барлық салада гендерлік теңдікті сақтаумен әйелдерге қатысты барлық дискриминацияны жою.
Жыныстық дискриминациямен күрес мемлекеттік гендерлік саясаттың алғашқы бағыттарының бірі.
Қазіргі кезде Қазақстан дискриминацияларды жою және гендерлік институттарды дамыту мәселесі бойынша бұрынғы кеңестік кеңістіктегі мемлекеттер ішіндегі ең жоғарғы мемлекеттердің бірі. 1998 жылы Қазақстан “Әйелдерге қатысты дискриминациялардың барлық түрін жою туралы Ковенцияны” бекітті. Ол 1979 жылы БҰҰ-ның Бас Ассамблеясымен қабылданған конвенция болатын. Онда әйелдердің құқықтарын қамтамасыз етуде. Бірнеше бағыттарда жүргізілген:
1.Барлық көпшілік сайлау органдарында сайлауға және сайлануға құқылы екендігі;
2.Мемлекеттік қызметте тұруға және мемлекеттік саясатты жүргізу немесе құруға қатыса алатыны;
3.қоғамдық-саяси өмірдегі мәселермен айналысатын мемлекеттік емес ұйымдар құруға құқылы екендігі көрсетілген.
Осы Конвенцияны бекіте отырып, Қазақстан 1995 жылы халықаралық әйелдер Форумында қабылданған Пекин платформасының талаптарын орындауға өз ынталарын айрықша атап көрсетті. Бұдан басқа Қазақстан адам құқығы жөніндегі, әсіресе, жыныстар арасындағы теңдікті қамтамасыз етуге, сондай-ақ әйелдер мен балаларды қорғауға бағытталған 20 шақты әртүрлі келісім шарттар мен конференцияларға қатысты.
Сондай-ақ Қазақстан Республикасының Конститутциясында жыныстық айырмашылыққа, этникалық және діни, тілдік айырмашылықтарға қарамастан барлық азаматтардың тең құқығы мен мүшеліктеріне кепілдік берілген. Қазақстандағы гендерлік қозғалыстың маңызды бір қадамы- Қазақстан Республикасының президенті жанындағы отбасы және әйел мәселесіне байланысты Ұлттық комиссиясының құрылуы және мемлекеттік қызмет ісі бойынша Агеттіктің құрылуы болды. Бұдан басқа әйелдер мен жанұяның мүддесін қолдау мақсатында Қазақстан Республикасының Парламенті депутаттық топ “Отбасыны” құрды. Осы ұйым шеңберінде ҚР-дағы әйелдер жағдайын жақсарту бойынша Ұлттық жоспар жұмысын бастады. Бұл жоспардың негізінде заңдар, әйелдерді жұмыспен қамту, олардың денсаулығын жақсарту бойынша шаралар қабылдау сияқты жұмыстар іске асырылды. ҚР-ның Үкіметі 2000 жылы әйелдерге қатысты дискриминацияның барлық түрін жою туралы БҰҰ-ның Конвекциясын орындау бағыты туралы алғашқы баяндамасын ұсынды.
Қазіргі кезде Қазақстандағы әйелдер қозғалысын дамытуда интеграциялық жол алға қойылды . Солай , мемлекеттік емес әйелдер ұйымының бірігуі республикада бірінші әйелдер партиясы « Әйелдер ұйымының саяси одағы» атты партияның құрылуына әкелді, ол қазір Қазақстан әйелдерінің Демократиялық партиясы болып өзгертілді .
Мемлекеттік емес әйелдер ұйымының әрекеті соңғы 10 жылда елеулі өзгерістер әкелді . Егер басында бұлардың бәрі әйелдер мен балаларды әлеуметтік қорғауға бағытталса, және оларды психологиялық , заңды кеңестермен қамтамасыз ету, көп балалы аналар мен жалғыз басты әйелдерді қамту сияқты мәселелермен шектелсе, қазір олардың көбі әйелдердің саяси белсенділігін арттыру , саяси процессте олардың тепе-тең қатысу мәселесін шешу , саяси қарым-қатынаста толық құқылы субъект ретінде әйелдері саяси социялизациялауға бағытталып отыр. ҚР-ның президенті жанындағы әйелдер және отбасы ісі жөніндегі Ұлттық Комиссияның 4 негізгі бағыты жұмыс істейді. Бұл саяси және экономикалық қозғалыс , әйелдерге қатысты күш қолданумен күресу.
Әйелдер денсаулығын жақсарту болып табылады. Осы Комиссияның бастамасымен Қазақстандағы гендерлік саясатты дамытуда Концепциялар жұмыс істеуде. Осы мақсатта республикалық бюджтте 2002 жылы алғаш рет 150 миллион тенге көлемінде қаржы бөлінді. Бұл кәсіпкер- әйелдерге өз шаруашылығын жүргізуге көмек ретінде жіберіліп отыр.
Сондай-ақ, Ұлттық комиссия ҚР-ғы әйелдер жақсарту бойынша Ұлттық жоспар құруда қатысқан мемлекеттік емес ұйымдармен өте белсенді ынтымақтасуда. Осы ұйымдар басшылары 3 әйелдер форумына қатысты. Көптеген шетел зерттеушілерінің айтуынша гендерлік саясатты жүзеге асыру саласында Орталық Азия аймақтары арасында Қазақстан лидер ретінде танылды.
Шынымен, Қазақстан Финлиядия, Австрия және Лихтенштейн сияқты Халықаралық мемлекеттік емес ұйымдардың «Women who make a diifference» Деген бағдарламасына қатысуы тұрарлықтай жағдай еді.
Егер гендерлік саясаттың басты бағыттарын айтар болсақ, онда алдымен халықтың гендерлік білім жүйесін құру қажет.
Гендерлік теңдікке жетудің тағы бір жолы әйелдер арасындағы жұмыссыздықты қысқарту. Сол арқылы оларға қоғамдық пайдалы еңбекпен айналысуына көбірек мүмкіншілік беру, әйелдердің тұрмыстық ауырпалығын қысқарту үшін белгілі бір шаралар қабылдау қажет.
БҰҰ-ның Бюросы мен ЮНИФЕМ-нің қолдауымен “Гендер және оны дамыту” Концепциясында жасалып бітті. Мұның бәрі Қазақстандық әйелдердің әлемдік дәрежеде тіршілік етуін қамтамасыз ету мен олардың мемлекеттік саясатта, сондай-ақ халықаралық саясаттада рөлін артыру болып табылады.
1.2. Қазақстандағы әйел құқығы.
Үкіметтік емес ұйымдар.
БҰҰ-ның Жарғысының 1-бабында адамдардың ұлты, жынысы, тілі, дініне қарамастан адам құқығын құрметтеуді дамыту және еркіндік пен бостандықты силауды кеңейтуде халықаралық ынтымақтастықты жүзеге асыру баса айтылған. Соңғы 20 жылда көптеген елдер адам құқығы төңірегіндегі негізгі келісім-шарттарға мүше болуда.
Қазақстан Республикасы демократияланған мемлекет ретінде өз азаматтарының құқығы мен бостандығын қамтамасыз ету мақсатымен БҰҰ-ның адам құқығы аумағындағы халықарлық конвенцияларға қосылды. Сонымен қатар Қазақстан Әйелдерге қатысты дискриминацияның барлық түрін жою туралы Конвенцияға да қосылды. Онда әйелдердің мемлекеттік саясатта іс жүргізуінде және жүзеге асыруында ерлермен тең жағдайда болуы, жұмыста және қызмет бойынша көтерілуінде бірдей мүмкіндіктерге, ие болуы және де үкіметтік емес ұйымдармен бас қосуларға қатысуы қамтамасыз етілген. Әйелдер жағдайы бойынша ұлттық саясат іс жүргізуінде Пекин декларациясы мен 1995 жылғы қыркүйектегі әйел мәселесі жөніндегі БҰҰ-ның 4.Бүкіл әлемдік конференциясында Қазақстанның үкіметтік делегацияларының қол қойған, әйелдер жағдайын жақсарту жөніндегі Платформа әрекеті үлкен қызмет көрсетті.
Пекин конференциясының тағы бір мақсаты 1979 жылы БҰҰ-ның қабылдаған әйелджерге қатысты дискриминациясының барлық түрін жою туралы Конвенцияға қол қоюға Қазақстан, Түрікменстан сияқты 41 елді қосып алу болды. Қазақстаннан бұған үкіметтік емес ұйымдардың басшылары мен мемлекеттік ұйымдардың өкілдерінен 30 адам қатысты. Конвенция әйелдерге қарсы дискриминнациялардың барлық түрін жою туралы бағдарламалар бойынша әрбір елдің өзінің ұлттық механизмін құруды ұсынды. Сондай-ақ саяси салада да әйелдердің құқығы туралы заңдар қабылдануы керек екендігі айтылды. Осының негізінде Қазақстанда 1996 жылы Президент жанындағы жанұя, әйел және демографиялық саясат мәселесі жөніндегі Кеңес құрылды. Оның мақсаты Президенттке Қазақстандық әйелдер мен балалардың әлеуметтік жағдайы жөнінде жүйелі информациялар беріп тұру.
Отбасы құрылысы мен гендерлік ролдің тез өзгеруімен жаңа әлеуметтік мәселелер туындай түсті. Бірақ бұл әйелдер үшін қоғам мен экономикада жаңа мүмкіншіліктер әкелді,.
Демократияның негізі ол теңдік идеясы, яғни барлық азамат тең мүмкіншілікке ие. Бірақ әйелдердің экономикалық және әлеуметтік жағдайларының жоқтығынан саяси процестерге белсенді түрде қатысу жағдайында емес. Әйелдердің саяси мүддесін қамтамасыз ету үшін құқық нормаларын қабылдауды іске асыру механизмі керек-ақ. Дегенмен бұл салада көптеген нәрселерде істеліп те қойды, тек (белсенді) заңды актлерді белсенді атқару мақсатындағы шараларды қабылдау талап етіліп отыр.Қазақстан халқының көпшілігі әйелдер болғанмен саяси өмірде олардың қатысуы өте сирек, құқықтары шеңберде. Осыдан дискриминация туындайды. Мемлекеттік ақпараттарда, Ұйымдармен кәсіпорындарда, коммерциялық құрылымдарда еркектердің басты позицияны ұстануы қоғамда маңызды шешім қабылдай отырып, мемлекеттің саясатын жасайды. Парламенттке әйелдер 10,7 пайызды құраса, әлі бір әйел әкім бола қойған жоқ. Еркектердің билік еткен жерінде әйелдердің саясаттқа араласуы және шешім шығаруы жоққа шығарылады. Мемлекеттік әкімшілік органдары да жоғары білімді әйелдердің көп болғанымен үкіметтік шешімдер шығару үшін жеткілікті деңгейге жете алмайды.
Әйел ұйымдарының белсенді жұмыс істеуі 80-жылдардың соңы мен 90-жылдардың басында қоғамдық бірігу туралы заңдардың пайда болуымен байланысты байқала бастады.
Үкіметтік емес әйелдер ұйымының алғашқы толқыны өз әрекеттерін қоғамның көңілін әйелдер мәселесіне аударудан бастады.
Әйелдер ұйымының ішінары ынтымақтастығының алғашқылары болып халықаралық конференциялар “Лиана” Ассоциациясы,(Әйелдер өнеркәсіпте мәселесі бойынша қүрылған) болды. Қайырымдылық секторын құру мәселесі бойынша “Интерлигал” қоры құрылды. Және де “Әйел,құқық, қоғам “,”Фиминистік Лига”,) Эколог әйелдер Ассоциациясы “, сияқты ұйымдар БҰҰ-ның ұсынуымен Қазақстанда “Гендерлік саясатты дамыту” бюросы жұмыс істей бастады.
Жүзеге асып жатқан бағдарламалардың әртүрлілігіне қарамастан әйелдер ұйымының барлығы өз әрекеттерін әйелдер құқығын қорғауға, олардың жағдайын жақсартумен қоғамдағы ролін артыруға және жыныстардың теңдік приципін айқындай түсуге жұмсауда.
Әйелдердің ролі мен құқығын күшейту үшін 1993 жылдан бастап Алматыда Феминистік Лига жұмыс істеп келеді. Оның басты мақсаты адам өміріндегі барлық салада жыныстық белгілерге байланысты дискриминациялармен күресу болып табылады. Осыған байланысты азаматтық денсаулықты қорғау туралы және неке, отбасы туралы Заңдарға бірнеше баптар да қосылды.
Әйел құқықтарына байланысты “Әйел және Құқық” атты аймақтық қоғамдық ұйым жұмыс істейді. Ол әйелдер мен еркектердің теңдігінің конститутциялық прициптерінің орындалуын қадағалайды. Негізгі мақсаты-әйелдер құқығын қорғау, заңды көмектер беру, әйелдердің әлеуметтік қорғалуы жөніндегі мәселелерді шешуге қатысуы туралы информациялар тарту. Бұл ұйым”Алматы-информациялық бет” атты бюллетень де шығарып отыр.
Қазақстан әйелдерінің әлеуметтік-экономикалық құқығын қорғауда “Жанар” қоры жұмыс істейді. Оның әректі демкратияны дамыту мен азаматтық қоғамда қауымдық ұйымдар рөлін арттыру және де жекеменшік өнеркәсіптерді дамытуда бірлесуге бағытталған. Әйелдер құқығын қорғаумен сондай-ақ мынандай ұйымдар айналысады: “Қазақстандық кәсіпкер-әйелдер” Ассоциациясы, “Мұсылман әйелдер Лигасы”. Ал үкіметтік емес ұйымдар”Ақ бота” ,”мүгедек балалар,ата-аналар ассоциациясы”,”Ке ес”,”Ұрпақ”, “Алматы қайырымдылық қоры”, “Көп балалы аналар одағы”, “Жалғыз басты аналар ассоциациясы” тағы басқа ұйымдар әйел құқығы жөнінде жұмыс істеуде .
Үкіметтік емес әйелдер ұйымының мақсаты – халықтың нәзік топтарын әлеуметтік қорғауға , мүгедек балалар, зейнеткерлер,ауру және жалғыз басты адамдарға материалдық көмек пен қолдау көрсету,емдеу,арнайы оқыту , жұмыстарға орналастыру.
Үкіметік емес әйелдер ұйымының әрекеті халықаралық қорлардың біраз мөлшерде көмектер беруі арқылы демеушілік етіледі.Мысалы,Сорос-Қазақстан,Каунтерпарт-Консорциум,Евразия.
Дегенмен әйелдердің жағдайын жақсарту,олардың саясаттағы ролін арттыруда біріге жасаған әрекеттер әлі де болса іске аса қойған жоқ.Сондықтан:
- Қазақстанда әйелдердің құқықтық статусын реттейтін құқық туралы Заң қабылдау .
- Отбасы,әйелдер мен балалармәселесі бойынша шынайы мемлекеттік бағдарлама қабылдау.
- Отбасы, Ана және әйелдерді еңбек,әлеуметтік қорғау сияқты әлеуметтік — құқықтық институттарда нығайту арқылы әртүрлі шаралар құру .
- Әйелдердің мемлекеттік басқарудағы қажеттілігі туралы Конститутцияға арнайы баптар енгізу.
- Адам құқығы шеңберінде әйелдерді қолдау бағдарламасын жасау өте қажет.
ІІ-тарау. Ќазаќстандыќ әйелдердіњ саясатќа
ќатысуы.
- 2.1. Әйелдердіњ саясатќа араласуы.
Феминизмніњ түптамыры хх ѓасырдыњ 60-жылдарында пайда болѓан әйелдердіњ азаттыќ ќозѓалысымен байланысты. Осыдан бастап ол әлемдегі ењ белсенді және ењ ыќпалды кџшке айналды. Феминизм ќазіргі кезењде тасымалдау процесіндегі әлемдік тәртіпке, азаматтыќ ќоѓамныњ агрессивтік принциптеріне негізделген үрдістеріне өз ыќпалын тигізуде
хх ѓасырдыњ ІІ- жартысында зерттеушілер «әйелдік революция» деп сипаттайды. Бұл кезењде Батыста және АЌШ-та әйелдердіњ ењбек ету, білім алу ќұќыќтары бекітілді. Әйелдердіњ көпшілігі басќару істерінде, яѓни саясатќа араласа бастады, олардыњ белсенділігі күннен-күнге өркениетті елдерде, әйелдер ќоѓамдыќ өмірінде өсе тұсті. Әйелдер обьектіден гөрі субьектіге айнала бастады.
Ќоѓамдаѓы әйелдердіњ әлеуметтік рөлі жөніндегі ќалыптасќан көзќарастыњ болмауы, мемлекеттік ќызметке даяр әйелдерді демеп-ќолдаудыњ аздыѓы, әйелдердіњ ќоѓамдаѓы рөлі туралы наќтылы баѓдарламалардыњ болмауы олардыњ өз мџмкіншіліктерін көрсетуіне кедергі жасап, саясатќа араласу белсенділіктерін төмендететіні сөзсіз. Мұндай жаѓдайда әйелдер шешім ќабылдауѓа әсер етпейді, оны іске асыруѓа белсене араласа алмайды.
Ќазаќстанда әйелдер ењбек етуде, демалуда, әлеуметтік ќамсыздандыруда ерлермен тењ ќұќыќта. Ұлттыќ дењгейде Ќазаќстан саясаты адам ќұќыѓын ќорѓау салаларында, ењ бастысы, ЌР-ныњ Конститутциясында 14-бабында: «Ешкім де шыѓу тегіне, әлеуметтік ќызметіне, мүліктік жаѓдайына, жынысына, ұлтына, дініне, діліне, тіліне, тұрѓан жеріне таѓы басќа ерекшеліктеріне ќарай ќандай да болмасын кемсітуге ұшырай алмайды». Осындай ќұќыќтарыныњ іске асырылуы әйелдерге білім алуда, мамандыќќа даярлануда, ќоѓамдыќ-саяси ќызметте
Және өзге де жаѓдайларда ерлермен тењ дәрежедегі мүмкіндіктер береді.
Конституцияда саяси салада да әйелдердіњ жан-жаќты дамуын, прогреске жетуін ќамтамасыз ететіндігі айтылѓан.
Мысалы, ЌР-ныњ азаматтары ерлер сияќты әйелдерді де мемлекетті басќаруѓа, зањдарды тањдау мен ќабылдауѓа, республикалыќ, жергілікті мәселелерді шешуге, сондай-аќ мемлекеттік ќызмет атќаруѓа толыќ ќұќылы. Сонымен ќатар Конституция бекіткендей әйелдер ерлермен ќатар сайлауѓа және сайлануѓа хаќылы.
1998 жылы желтоќсан айында Ќазаќстан әйелдерініњ екінші форумында Ќазаќстан Республикасыныњ Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев былай деді: «Әйелдерді эмансипациялау дењгейіне ќарай ќоѓамныњ әлеуметтік, саяси дењгейі сынѓа алынады. Әрбір әйел ењбек жолын, кәсіпкерлік ќызметті тањдауда, әлеуметтік және рухани өмірде бостандыќќа ие, өз еркімен тањдау жасай алады. Сондыќтан да Ќазаќстан зањдары және біздіњ ќоѓамдаѓы жалпы атмосфера ќамтамасыз ететін әйелдердіњ әлеуметтік тењдігі біздіњ жетістіктеріміздіњ бірі…»
Ќазаќстанда болып жатќан саяси жүйені ќайта ќұрудыњ демократиялыќ процестері ќоѓам өмірініњ барлыќ салаларын ќамтиды. Мемлекеттік интернационализм жаѓдайында әйелдерді толыќ эмонсипациялау туралы ескі ањыз жойылды. Ќазіргі кезде әйелдер мањызды рөл атќаратын ќоѓамдыќ ұйымдардыњ жања үлгісін ќұру арќылы дамуда. Бұл, көбінесе, әйелдердіњ мемлекеттік емес ұйымдардыњ белсенді жұмыстары арќылы жүзеге асырылуда. Бүүгінде Ќазаќстанда 30-дан астам осындай ұйымдар жұмыс істеуде. Дегенмен, ќазіргі тањда біздіњ елімізде әйелдердіњ саясатќа араласып, жеке кәсіпкерлікпен айналысып, жоѓары өкімет орындарына, мекеме басшылыќтарына таѓайындалуы кењінен таралуда. Әйелдер саясатќа араласып, ерлермен ќатар ќызмет етуде.
Нарыќтыќ экономикаѓа көшу кезењінде әйелдердіњ біраз бөлігі өздерін жања ќатынастарѓа негіздеп, бизнеспен айналысуда. Әйелдердіњ көбіне білім беру, медицина,
Мәдени, тұрмыстыќ, көтерме сауда, салаларында басшылыќ жасауы жоѓары дењгейде.
Ќазаќстанда ерлермен ќатар әйелдер де сайлауѓа ќатысып, депутаттар ќатарына ќосылуда. Сондай-аќ әртурлі партияларѓа, ќоѓамдыќ ұйымдарѓа мүше болуда.
Жалпы ќазіргі кезде әйелдерді саясатќа тарту интеграциясы өте баяу жүруде. Жоѓары зањ шыѓару және атќарушы органдарда әйелдер өте аз. Әйелдердіњ тәуелсіз ќозѓалысы енді ѓана саяси белсенділіктің негізін ќалауда. Әйелдердіњ саяси ќызметі ќоѓамдыќ ұйымдардыњ дамуымен тыѓыз байланысты. Ќазіргі тањда мұндай ұйымдардыњ ќатары өсіп , әйелдердіњ саяси белсенділігі артуда.
XX ѓасырдыњ ІІ – ші жартысында әйелдер жоѓарѓы өкімет эшелонына ене бастады . Бұл жайт Батыс Европа , Оњтүстік Шыѓыс Азия, Латын Америкасы елдерінде ерекше болды. Мысалы , Индонезияда Карасон Акино, Пәкістанда Беназир Бхутто , Ұлыбританияда Маргарет Тэтчер болды.» Саясат ер адам ушін, ал әйелдер асхана мен, балалармен айналысуы керек деген дәстүрлі ойлау стереотипі бұзылды.
Ал Ресейде әйелдердіњ саяси белсенділігі хх ѓасырдыњ І- ші жартысында арта бастаѓан еді. Әйелдердіњ ќұќыѓын ќорѓайтын бірќатар зањдар ќабылданды, әлеуметтік механизм жасалды. Әйелдерді ел өміріне араластыру үшін үгіт-насихат жұмыстары жүргізілді. Көптеген әйелдер жергілікті өкімет ұйымдарында жұмыс істеді. Сөйтіп, жергілікті орындарда наќты мәселелерді шешу жатады. КСРО –да әйелдерді өкімет ұйымдарына араластыру жөнінде квота жүйесі болды.
Ал Ќазаќстанда да әйелдердіњ саясатќа араласуы, ќоѓам мазасын алып келе жатќан мәселе. Бұл ІІІ әйелдер форумында ел Президентініњ съезінен кейін одан әрі жандануда. Нұрсұлтан Әбішўлы Назарбаевтыњ айтуынша, әйелдердіњ мемлекеттік емес ұйымдарѓа кіруі, 52 пайызѓа көтерілуге тиіс. Ќазаќстан үкіметінде әйелдер саны 10 пайыз , ал Парламентте 12 пайыз әйелдер бар. Ал Швецияда 33,5 пайыз, Данияда 33 пайыз,Финляндияда 33,5 пайыз, Норвегияда 9,4 пайыз әйел адамдар Парламентінде бар көрінеді.
Еуропа әйелдерімен салыстырѓанда Ќазаќстандаѓы әйелдердіњ саяси белсенділігі төмен .
Дегенмен біздіњ тарихымызда да Дели Сұлтанатында Рәзия бегім, Бабырдыњ ұлы Әкпардыњ ќызы Гүлбадан бегім, ќазаќ ќыздарыныњ жаугершілік замандаѓы белсенділігініњ көрінісі .
Біздіњ республикамызда әлі әйелдерге квота жоќ. Бұл ойланатын мәселе.
Дүниежүзілік тәжірибе көрсеткендей әйелдердіњ саясаттаѓы интеграциясы эгалитарлыќ идеологияны ќалыптастырып, мемлекеттіњ, жетекші партиялардыњ әйелдердіњ тењдігін ќамтамасыз етудегі ролін көрсетуімен айќындалады.
Ал парламентте әйелдердіњ өкілеттілігін көрсетуде мына факторлар әсер етеді:
- Партиялыќ квота немесе парламентке кандидат әйелдердіњ санын әсіру ќажет деген саяси маќсаттыњ болуы.
- Демографиялыќ көрсеткішке мән беріп зањ шыѓару, яѓни әйелдер саны көп пе, ер адамдар көп пе ? Соѓан байланысты не әйелдердіњ, не ер адамдардыњ кандидатурасын көбейту.
Батыстыќ үлгі бойынша квота енгізген дұрыс деп санаймыз. Мысалы , Скандинавия елдерінде саясат пен басќару жүйелерінде әйелдердіњ үлесі — 30 пайыз, ал 2000 жылы Финляндия президенті әйел болѓаны белгілі. Дания. Нидерландия. Норвегияда министрлердіњ 1/3-і әйелдер , швецияда бұл 52 пайызды ќұрайды.Сондыќтан да бұл елдер саяси экономикалыќ жаѓдайларыныњ тұраќтылыѓымен ерекшеленеді.
- 2.2. Әйелдердіњ саяси белсенділігініњ тљмендеуініњ сыры неде?
Әйелдердіњ саяси белсенділігініњ төмендеуініњ сыры неде? жалпы тоталитарлыќ ќоѓамда ескі салт, әдет-ѓұрып саяси мәдениетте үстемділік етеді. Яѓни, ќоѓамдыќ салада саясатќа тек ерлер айналысуы керек деген ќате түсінік ќалыптасќан.
Сондыќтан да кейбір мањызды мәселелерді шешуде әйелдер ќатыстырыла бермейді. Ќысќасы, әйелдер басќару орындарына ұмтыла да бермейді. Әйелдердіњ отбасы мен өндірістегі тартатын ауыртпашылыѓы оларды саясат сахнасында жарќырап көрінуіне аса ќолайлы жаѓдай туѓыза ќоймайды. Сонымен ќатар әйел ењбегініњ жіктелуі, мардымсыз жалаќы олардыњ саясатпен айналысуына едәуір кедергі келтіреді. Көбіне шаѓын және орта бизнеспен ѓана айналысатын болѓандыќтан, үлкен саясатќа ұмтылуына жеткіліксіз материалдыќ жаѓдай кері әсер етеді. Үкіметіміз 1996 жылы ќабылданѓан «ЌР-ѓа әйелдердіњ жаѓдайын жаќсарту туралы Мемлекеттік Ұлттыќ жоспар әйелдерге деген мемлекет саясат негізін ќалау және әйелдерді ќорѓаудыњ ұлттыќ механизмін ќалыптастыру. Осыдан кейін барып, Отбасы және Әйлдер ісі жөніндегі министірлік те пайда болды.
Әйелдердіњ шешім ќабылдау дењгейіндегі ќатысуы туралы таќырып төтенше мањызды және кезекті мәселе болып отыр. Дегенмен әйелдердіњ ќоѓамдаѓы саяси және экономикалыќ жылжуы ЌР-ныњ мәжілісі мен парламент сайлаулармен тікелей байланысты.
Сондай-аќ, бұл мәселе ұлттыќ шењберде шектелген жоќ, ќайта ѓаламдыќ сипатќа ие болып отыр. Барлыќ әлем демократиялыќ даму әйел мен еркек үшін ќызыѓушылыќќа ие екенін мойындады.
Әйелдердіњ билікке келуі жай ѓана емес, жалпы саясатта тұраќтылыќ, адамгершілік, тепе-тењдік әлеуметтік тұраќтылыќты орнатады.
Басќаруда әйелдердіњ көбірек ќатысуы үшін ќандай жаѓдай жасау керек екенін талќыламас бұрын «неліктен әйелдер шешім шыѓаруда мањызды рөл атќаруы ќажет болѓанын» айталыќ.
Саясаттаѓы әйелдердіњ рөлі ќоѓамдаѓы басќарушы топтарѓа байланысты дедік, сондай-аќ бұл елдердіњ әлеуметтік-экономикалыќ және саяси ерекшеліктеріне де байланысты.
Конгресс, конференцияларда үнемі «Әйелдердіњ саясатќа толыќ түрде кіруіне не бөгет болады?» деген сұраќтар ќойылады.
Жалпы алсаќ бұѓан:
- Патриорхалдыќ (саяси) ұѓым саясат әйлдер ісі емес деген. Әйелдер ерлерге тәуелді және баѓыныњќы болды. Жыныс белгілері бойынша Дискриминация ұлттыќ дәстүрге айналды.
- Әйелдердіњ саяси белсенділігініњ аздыѓы бұрыннан келе жатыр. Ќазіргі кездегі экономикалыќ жаѓдайлардыњ да төмендеуіне байланысты әйелдердіњ саясатќа араласуы мардымсыз.
- Биліктіњ жоѓарѓы ќабатына әйелдерді күшпен тартудыњ өзі алдымен әйелдердіњ өздерініњ жүріс стиліне де байланысты. Олар ќоѓаммен ќарым-ќатынаста ќалыпты жаѓдайѓа және белгілі бір саяси статус баруге үйреніп ќалѓан. Олар өздерініњ саяси ќұќыќтарын, әсіресе өз ќызыѓушылыќтары үшін ұзаќ күресе алмайды. Яѓни саяси міндеттерін өз бетінше ќұра алмайды.
- Әйелдер ќозѓалысына әсер еткен факторлардыњ бірі-партияныњ жүргізіп отырѓан саясаты болды. Олар әйелдерді билікке тартуды бірден-бір әсер етуші күшке айналды. Әйелдер арасында саяси жұмыстар мен баѓдарламалы ќұжаттар өткізді
- Әйелдердіњ саясатќа араласу ќылыќсыздыѓыѓын басќа да себептерін түсіндіруге болады:
- Әйелдер саясаттаѓы рөлге ќараѓанда жұбайылыќ және аналыќ рөлді артыѓыраќ көреді
- Әйелдер жарыныњ карьерасына зиян келтірмеуге, оны ќолдауѓа бейімделген
- Әйелдер жанұя мәселесі, үй шаруасымен көбірек байланысќан.
- Саясат –«арам іс», сондыќтан олар оѓан араласуѓа тиісті емес.
- Әйелдер саясатты жүргізуде жеткілікті ќорѓа ие емес .
Біраќ мұныњ бәрі сыртќы болжам ѓана, шындыѓында әйелдердіњ саясаттаѓы жолына басты және мањызды кедергі ол жыныстыќ социализация . Бұл бала кезден ќалыптасады. Мысалы, ұлдарды табысќа жетуге, сенімді болуѓа,шешім шыѓаруѓа ќабілеттілікке дайындайды, ал ќыздарды орындаушылыќќа, шыдамдылыќќа.өзгеніњ көзќарасын ќабылдауда дайын тұруѓа тәрбиелейді .
Ќазаќстан әйелдері үшін де ќоѓамдыќ-саяси өміріне ќатысуда экономикалыќ зањды, мәдени, психологиялыќ, сипаттаѓы сияќты елеулі кедергілер жалѓасып келеді .
Әйелдердіњ саясатќа араласуы бірнеше әдістермен жасалады. Мысалы, ќайырымдылыќ жұмыстары мемлекеттік емес ұйымдары арќылы жетуге болады.
Әлемдік тәжірибеде демократияланѓан ќоѓам болѓан сайын әйел мен ердіњ саяси ќозѓалысындаѓы айырмашылыќ соѓұрлым аз болмаќ.
Біздіњ мемлекет жања саяси мәдениетті енді ѓана ќұра бастады , яѓни ќазір әйелдердіњ араласпайтын ісі жоќ екені белгілі. Солардыњ арќасында ќоѓам адамгершілікке толы.
Саясаттыњ өз зањы бар ,егер әйелдер осы зањ шењберінде жаќсы маманданѓан дењгейде ќызмет ете жауапкершілікті сезінсе және ќоѓамдыќ мүддені ќорѓаса. Онда ол саяси лидер болѓаны.
Ќазір ѓаламдыќ әлемде көп әйелдер ќажетті сапаѓа сай, яѓни олар тек билікке жету ѓана мәселелерді шешуге тырысуда. Дегенмен әйел мен ер адам әртүрлі көзќараспен ќарайтыны рас.
Бұл дегеніміз мәселені әртүрлі аныќтау.
Ќоѓамдаѓы әйелдерді тарту ұзаќ уаќытты талап талап етері сөзсіз. Біраќ бұѓан мемлекеттіњ көмегінсіз жету мүмкін емес. Сол себепті ЌР-ныњ Президенті Нұпсұлтан Әбішұлы Назарбаевтыњ ќолдауымен барлыќ салада, әсіресе саясатта әйелдерді тартуда әйелдер белсенді бел шешіп келеді .Ал әйелдер бұл маќсатќа жетуде өздері өте ұлкен рөлі атќаруы керек. Өз маќсаттарына жету үшін, әйелдер біріге ќимыл жасаса нұр үстіне нұр болары сөзсіз
Ќорытынды .
Әйелдердіњ саясатќа ќатысуын арттыру- бұл мәселе тек азаматтыќ тењ ќұќыќтыќ ќана емес.Әйелдер осы күрделі, Әрі жауапты салаѓа кейбір байытатын ќұндылыќтарды, ќосымша ќұдіреттілікті алып келетіні бүгінде жалпы жұрт мойындаѓан шындыќ. Мұныњ өзі табиѓатынан әйел затыныњ егесушілік мінез-ќұлыќќа бейім еместігіне , еш уаќыта ќарама-ќайшылыќты күш ќолдану жолымен шешуге болмайтынына байланысты. Әелдер маќсатќа жетуде әрќашан да дәйектілік және тапќырлыќ, адами ќарым-ќатынастарда байланыс жасаудыњ жоѓары үлгі-өнегесін күрсетеді. Сондай-аќ , әйелдердіњ жоѓарѓы билік ќұрылымдарына араласуы, олардыњ әріптестерініњ-ер кісілердіњ мінез-ќұлќына жаѓымды ыќпалын тигізеді.
Әлеуметтік-мәдени және саяси үрдістегі жасалѓан талдау, әр социологиялыќ зерттеулер саясат және басќару саласындаѓы гендерлік ассиметрияны орнатуѓа кедергі келтіретін факторларды аныќтауѓа мүмкіндік береді . бұл жерде әњгіме ерлер мен әйелдердіњ мемлекеттік ќызметте және зањ шыѓару билігі органдарында тењ өкілділігін ќамтамасыз ету ќұралы-болып отыр. Гендер зерттеулері ќұрамында мемлекеттіњ рөліне деген көзќарас өзгереді, соныњ салдарынан оныњ әлеуметтік баѓдарына деген сұраныс артады. Еліміздіњ Президенті Нұрсұлтан Әбішўлы Назарбаев әйелдермен кењесінде: «Әйел баласы ерлерге ќараѓанда ұќыпты, адамгершілік ќасиеті бар және жауапкершілігі мол»- деді. Ал, ќазаќ ќыздары ќазіргі кезде өте білімді, өркениетке бет бұрѓан десек, ќателеспейміз, ќоѓамда әйелдердіњ осы парасаттылыќ әлеуметін ќолданса, барлыќ жерде тәртіп те, ізгілік дењгейіміз де жоѓары болатыны даусыз. Әр істіњ басы-ќасына білімін сеніміне айналдырѓан, жањаѓа ќұмар, ой өрісі мол, мәдениетті әйел келсе, ол жерде саяси- әлеуметтік тұраќтылыќ үстем болады.
Ќолданылѓан әдебиеттерге сілтеме:
1.Гендерное развитие в Казахстане.
// Саясат-2002.-№5.-С. 4-5.
2.Осында.
3.Самакова А. Б.”Только независимая женщина может всерьез заниматься политикой”. //Саясат-2002.№5. –С.6.
4.Кушалиева Г. “Стратегиигендерного ровенства и политическое представительство”.
//Саясат.-2002.-№5-С.9.
5.Дуненкулова Г.А. “Права женщин в РК”.//Саясат,-2000,-№1-С.52.
6.Осында.-С.53.
7.Сулейменова И.Б. “Роль женщин в политике современного Казахстана”.
//Вест. КазГНУ. Сер. Международ. отнош. И международ. право.-2001.-№3-С 82.
8.Егемен Ќазаќстан-1998-9 ќазан-3 б.
Бараќова С. “Әйелдердіњ басшылыќ ќызметтен көптеп көргім келеді”.
9.Дуненкулова Г.А. “Права женщин в РК”//Саясат,-2000,-№1-С.54.
10.Е. Найзаѓараева. “Әйелдердіњ саясатќа араласуы-саяси тұраќтылыќ кепілі.”
//Саясат .-2002 №6-63 б
11.Осында, 65-б.
12.Ќаба Ә. “ХХ1 ѓасырда билікке Әйелдер келеді.”//Жас алаш-1999-6наурыз.
13.Әбілдаев И. Ќазаќстан әйелдері саясатќа араласуы керек пе?
//Ќазаќстан Заман -2002-4 ќањтар (№1)-12б.
14.Мұхтарова А. «Әйелдердіњ саясатќа араласуы»//Түркістан-2001-2 аќпан .
15.Ілдебаева Т. «Келешек көкжиегі: Әйелдердіњ ќоѓамдаѓы рөлі мен орны.»//Арќа ажары.-1998-26 ќараша
16.Сәрсенбаева Р. «Политическое лидерство женщин: механизмы вхождения во власть, препятствия на пути преодоления»
//Саясат,-2002,-№12,-С 41.
17.Бараќова С. «Әйелдерді басшылыќ ќызметтен көптеп көргім келеді».//Саясат2000,-№1-С. 8.
- Самаќова А. «Ќоѓам тынысы әйелдердіњ тіршілігінен танылады» //Егемен Ќазаќстан.-2000,-16 маусым
- Е. Найзаѓараева .”Әйелдердіњ саясатќа араласуы — саяси тұраќтылыќ кепілі”
// Саясат,-2002.-№5,-30б.
