Жоспар
І Кіріспе бөлім
ІІ Негізгі бөлім
а) Аркадий Гайдардың шығармашылығы
б) Аудармадағы мәтіннің көркемдік деңгейі
в) Тимур және оның командасы повесінің мазмұны
ІІІ. Қорытынды
Курск облысының Льгов қалашығында 1904 жылдың 9 қаңтарында Аркадий Голиков – яғни, болашақ жазушы Аркадий Петрович Гайдар дүниеге келген. Гайдардың әкесі Петр Исидорович халық мұғалімі болған. Льговта сол шақта қант рафинадының зауыты жұмыс істеген. Осы зауыт жұмысшыларына арналып кішкене мектеп салынған. Петр Исидорович сол мектепте қызмет атқарған. Аркадий және оның қарындастарының балалық шағы осы қант зауытының айналасында өтті.
Жазушының анасы, Наталья Аркадьевна, офицер қызы болған. Ол отбасынан жақсы тәрбие алып, Киев гимназиясын жақсыға тәмамдаған.
Үленген күндерінің алғашқы жылдары анасы Наталья Аркадьевна Петр Исидорович қызмет еткен мектепте дәріс берген. Ол ерте кезден балаларына өлеңдер оқып, ауыз әдебиетінен хабардар қылған.
Әкесінің алдында жазушы оқу сауатын өте ерте ашқандығымен қарыздар.
Кітаптар Аркадийдің алдында ол білмеген ғажайып әлемді ашты. Кітап арқылы ол ешқашан қыс болмайтын жерлер, шексіз мұхиттар туралы танып білді. 1913 жылы Аркадий тоғыз жасқа толғанда оны дайындық училищесіне оқуға берген. Ар бір жыл өткен соң Арзамдық реальныйға берген. Сол жылы бірінші дүниежүзілік соғыс басталды.
Алғашқы күндері-ақ Аркадийдің әкесін соғысқа әкеткен. Бірақ майданнан, әкесінен хаттар келіп тұрды.
Соғыс басталғаннан кейін оқу барысы біраз бәсеңдеді. Бірақ оның ең сүйікті оқытушысы Николай Николаевич Соколов (лақап аты — Галка) болған. Соколов қала бойынша ең сауатты кісі болып, көп саяхаттап, бірнеше тіл білген. Аркадийдің мектептегі өлеңмен жазған шығармасын оқып, оның нашар жазылғанын байқаса да Голиковты үйіне шақырып, өз кітапханасын пайдалануға рұқсат беріп, оқыған шағырмаларды талқылағанды, әңгімелегенді сүйген. Голиковтың 4-сыныптағы күнделігінен сүйікті авторларының тізімін көріге болады. Мұнда Пушкин, Гоголь, Толстой, Гончаров, Писарев, Шекспир, Жюль Верн, Марк Твен, т.б. бар.
Соколовтың секіріңкіреп жүретін жүрісінен балалар оны ойнап, Галка деп атап кеткендігінен Николай Николаевич өзінің «Мектеп» повесінде Гайдар болып аталады.
Ақпан Революциясы басталғанда, Аркадийге 13 жас енді толған. Ол Ендігі ересек, саналы, өз жасына сай емес болса да, 1917 жылғы оқиғалар Аркадийге түсініксіз болатын. Біртіндеп оған болып жатқан оқиғалардың түпкі ойы түсінікті бола бастайды. Онда 1905 жылғы революцияның белгісіз батырларына деген құрмет сезімі ояна бастайды.
Осы кезден бастап 13 жастағы Аркадийдің өмірі большевиктер іс-әрекетімен байланысты болады. Содан бастап ол орны толмас көмекшіге айналады. Ол 14 жасынан Қызыл Армия қатарында азамат соғысына қатысып, 16 жасында полк командирі болады. Бірнеше рет жараланып, әскерден босаған соң, (1924 ж.) Гайдар әдеби жұмысқа ауысты. 1926 жылы жазылған «РВС» әңгімесі оның болашақ балалар жазушысы екенін танытты. Кейін гайдардың «Мектеп», «Алыстағы елдер», «Әскери құпия», повестері шықты. Оның «Чук пен Гек», «Тимур және оның командасы» -совет балалар әдебиетінің алтын қорына қосылған шығармалар. 1941 жылы Гайдар талай шайқастарға қатысып, ерлікпен қаза тапты. Оның «Көпір», «Өткелде» очектері соғыс тақырыбына арналған. Гайдар туындылары бойынша «Ерлік мектебі», «Барабаншының тағдыры», т.б. фильмдер түсірілді. Қазақ тіліне «Төртінші блиндаж», «Таңдамалы шығармалары», «Алыстағы елдер», «Чук пен Гек», т.б. шығармалары қазақ тіліне аударылған.
Ольга сырнайды тізесіне сүйеп, оның қайыс бауын иығына ілді де, жақында естіген бір елең сөздеріне әуен іздей бастады.
Шіркін, енді бір рет
Сізді қайтып көрер ме ем,
Шіркін, енді… Бір рет…
…Екі қайта… Үш қайта.
Сіз ұқпайсыз алайда,
Самолет ұшқыр қарай ма,
Сізді күттім таң атқанша.
Я солай!
Ұшқыр — пилоттар! Бомбылар,
пулеметтер!
Алысқа ұшып кеттіндер.
Сіз қашан қайтасыз
Біле алмаймын оншасын.
Оралғайсыз… Аман-есеі» әйтеуір.
Она положила аккордеон на колени, перекинула ремень через плечо и стала подбирать музыку к словам недавно услышанной ею песенки:
Ах, если б только раз Мне вас еще увидеть, Ах, если б только… раз… И два… и три…
А вы и не поймете
На быстром самолете,
Как вас ожидала я до утреннем зари.
Да!
Летчики-пилоты! Бомбы-пулеметы!
Вот и улетели в дальний путь.
Вы когда вернетесь?
Я не знаю, скоро ли,
Только возвращайтесь… хоть когда-нибудь.
Ольга осы өлеңді ыңылдап айтып отырған кезінде аула ішім-дегі дуал жанында қарауыткан бұталарға бірнеше рст елецдеп көз қырын сала отырған еді, Ол епді әндетуін тоқтатып орнынан атып тұрды да:
— Ау,! Сіз неге жасырынасыз, сізге не керек, бүл арада? —
деп дауыстады.
Еще в то время, когда Ольга напевала эту песенку, несколько раз бросала она короткие настороженные взгляды в сторону темного куста, который рос во дворе у забора.
Закончив играть, дома быстро поднялась и, повернувшись к кусту, громко спросила:
— Послушайте! Зачем вы прячетесь и что вам здесь
надо?
Бұтанңң арасынан үстінде жұпыны ак киімі бар біреу шыға келді де басын иіп, сыпайы түрде жауап қанырды:
- Мен жасырынған жоқпын. Мен өзім артистеу адам едім,
сізге бөгет жасамайын деп тасада тұрып тындағаным ғой. - Солай-ақ делік, бірақ көшеде тұрып та тыңдауыңызға
болатын еді ғой. Ал сіз неге дуалдан қарғып түстіңіз.
Из-за куста вышел человек в обыкновенном белом костюме. Он наклонил голову и вежливо ей ответил:
- Я не прячусь. Я сам немного артист. Я не хотел
вам мешать. И вот я стоял и слушал. - Да, но вы могли стоять и слушать с улицы. Вы
же для чего-то перелезли через забор.
— Мен бе? Дуалдан дейсің бе?—деп тосын кісі жйбірленіп қалды.— Ғапу етіңіз, мен мысық емес пін. Анау дуалдың бұрышында тақтайлары сынған екен, мен көшеден келіп, сол тұстан кірдім.
— Түсінікті,— доп Ольга мырс етіп күлді.— Бірақ есік анау
тұр. Өркеніңіз өссін, сол есіктен көшеге кайыра шығып тұр-
саңыз.
— Я? — Через забор?..— обиделся человек.— Извините, я не кошка. Там, в углу забора, выломаны доски, и я с улицы проник через это отверстие.
— Понятно!— усмехнулась Ольга.— Но вот калитка. И будьте добры проникнуть через нее обратно на улицу.
Кісі тіл алғыш екен, бір ауыз сөз айтпастан тысқа шықты да, есікті жауып қойды. Мұнысы Ольгаға ұнап кетті.
- Тоқтаңызшы,— деп Олъга басқыштан түсіп оны бөгеді
де,— сіз кімсіз? Артиссіз бе? - Жоқ,— деді ол кісі.— Мен кәдімгідей инженер-механик-
пін, бірақ қолым бос уақытта өзіміздің завод операсының ойын-
дарына қатысам, ән саламын.
Человек был послушен. Не говоря ни слова, он прошел через калитку, запер за собой задвижку, и это Ольге понравилось.
- Погодите!— спускаясь со ступени, остановила его она.— Вы кто? Артист?
- Нет,— ответил человек.— Я инженер-механик, но в свободное время я играю и пою в нашей заводской опере.
- Тоқтаңызшы,— деп Олъга басқыштан түсіп оны бөгеді
де,— сіз кімсіз? Артиссіз бе? - Жоқ,— деді ол кісі.— Мен кәдімгідей инженер-механик-
пін, бірақ қолым бос уақытта өзіміздің завод операсының ойын-
дарына қатысам, ән саламын. - Тыңдаңыз, — деді Ольга оған кенеттен инабатты пішін-
мен. — Мені вокзалға дейін апарып салыңызшы. Мен сіңлімді то-
сып алайын деп едім. Күн кешкіріп, түн болып барады, ал ол әлі
жоқ, әлі жоқ. Есіңізде болсын, мен ешкімнен қорықпаймын, бі-
рақ мен бұл араның көшелерімен таныс емеспін. Е, тоқтай тұры-
ңыз! Шарбақтың есігін неге ашасыз, сіз мені дуал жанында тұ-
рып та күтуіңізге болады ғой.
— Послушайте,— неожиданно просто предложила ему Ольга.— Проводите меня до вокзала. Я жду младшую сестренку. Уже темно, поздно, а ее все нет и нет. Я никого не боюсь, но я еще не знаю здешних улиц. Однако постойте, зачем же вы открываете калитку? Вы можете подождать меня и у забора.
Ол отыра бергенде, Ольга сырнайды колына алды да:
Ұшқыштар — пилоттар!
Бомба — пулеметтер!
Алысқа ұшып кеттіңдер.
Сіз қашан қайтасыз?
Біле алмаймын оншасын,
Аман-есен оралғайсыз… әйтеуір.
Жерде ме, әлде аспанда,
Үстінде ме жат елдердің қос қанат,
Қызыл жұлдызды қанаттар,
Айбынды, сүйкімді,
Әлі солай күтудемін мен сізді.
Он сел. Ольга взяла аккордеон:
…Летчики-пилоты!
Бомбы-пулеметы!
Вот и улетели в дальний путь.
Вы когда вернетесь?
Я не знаю, скоро ли,
Только возвращайтесь…
хоть когда-нибудь.
Гей! Да где б вы ни были,
На земле, на небе ли,
Над чужими ль странами —
Два крыла,
Крылья краснозвездные,
Милые и грозные,
Жду я вас по-прежнему,
Как ждала.
- Міне,— деді Ольга.— Бірақ мұның бәрі ұшқыштар туралы, ал танкистер туралы жақсы әнді мен білмеймін.
- Уақа емес,— деді Георгий өтініп,— сіз мен үшін онсыз да бір жақсы сөз табыңыз.
Ольга керекті жақсы сөз іздеп толғана түсті де Георгидің жауап күткен тұнық қой көздеріне барлай қарап, жуасып қалды.
- Вот,— сказал она.— Но это все про летчиков, а о танкистах я такой хорошей песни не знаю.
- Ничего,— попросил Георгий.— А вы найдите мне и без песни хорошее слово.
Ольга задумалась, и, отыскивая нужное хорошее слово, она притихла, внимательно поглядывая на его серые и уже не смеющиеся глаза.
Женя, Тимур, Таня үшеуі паркте еді.
- Ал енді,— деп Женя ұсыныс жасады,— Георгий қазір жүрмекші. Келіңдер, оны шығарып салуға команданы жинайық. Келіңдер, номір бірінші нұсқа бойынша жалпы шақыру дабылын қағайық. Бір апыр-топыр қызық болсын!
- Керегі жоқ,— деді Тимур.
- Неге?
- Керегі жоқ. Бұрын басқа ешкімді де біз бұлайша шығарып салған емеспіз.
- Жарайды, солай-ақ болсын,— деді Женя келісіп,— сендер отыра тұрыңдар, мен су ішіп келейін.
Женя, Тимур и Таня были в саду.
- Слушайте,— предложила Женя.— Георгий сейчас
уезжает. Давайте соберем ему на проводы всю команду.
Давайте грохнем по форме номер один позывной сигнал
общий. То-то будет переполоху! - Не надо,— отказался Тимур.
- Почему?
- Не надо! Мы других так никого не провожали.
- Ну, не надо, так не надо,— согласилась Женя.—
Вы тут посидите, я пойду воды напиться.
Ол кетіп қалған кезде Таня жатты да күлді.
- Саған не болды?—деп Тимур таңданды.
- Ой, жігіт, ой, біздің Женка қандай қу! «Мен су ішіп келем» дейді.— Таня одан әрі сықылықтай берді.
Она ушла, а Таня рассмеялась. Ты чего? — не понял Тимур. Таня рассмеялась еще громче.
— Ну и молодец, ну и хитра у нас Женька! «Я пойду воды напиться»!
- Құлақ салыңдар!—деп шарбақтан шаттана айқайлаған Женяның даусы естілді.— Номер бірінші нұсқа бойынша жалпы шақыру дабылын қағамын.
— Есалаң қыз! — деп Тимур тұра жүгірді.— Қазір мұнда жүз адам бір-ақ қаптайды! Мұның не?
— Внимание! — раздался с чердака звонкий, торжествующий голос Жени.— Подаю по форме номер один позывной сигнал общий.
— Сумасшедшая! — подскочил Тимур.— Да сейчас сюда примчится сто человек! Что ты делаешь?
Алайда ауыр дөңгелек шыр айналып, сықырлап, сымдар: «үш — тоқта!», «үш — тоқта!» — кідіріс! — деп зуылдап жүре берді. Сөйтіп, сарай, үйшік төбелерінің астындағы, тауық қораларындағы сигнал қоңыраулары салдыр-гүлдір етті.
Жүз болмағанымен, кемінде елу шамалы бала таныс дабыл соғылған жаққа қарай ат койып келе жатты.
Но, уже закрутилось, заскрипело тяжелое колесо, вздрогнули, задергались провода: «Три — стоп», «три — стоп», остановка! И загремели под крышами сараев, в чуланах, в курятниках сигнальные звонки, трещотки, бутылки, жестянки. Сто не сто, а не меньше пятидесяти ребят быстро мчались на зов знакомого сигнала.
Оля,— деп Женя террасқа ентіге кірді,— біз де шығарысып салуға барамыз? Біз көппіз. Терезеге қарашы!
- Еһе,— деді Георгий пердені ысырып қойып.— Ия, командаларың көп екен. Эшелопға мінгізіп, оны мапданға жіберуге де болады.
— Оля,— ворвалась Женя на террасу,— мы пойдем провожать тоже! Нас много. Выгляни в окошко.
— Эге,— отдергивая занавеску, удивился Георгий.— Да у вас команда большая. Ее можно погрузить в эшелон и отправить на фронт.
- Болмайды! — деп Женя күрсінді де, Тимурдың айтқан сөзін қайталады,— біздің бауырларды өз беттерімен бара қалса, желкелеп қуыңдар деп барлық бастықтар мен командирлерге қаттыдан да қатты бұйрық берілген. Бұл дұрыс емес! Ерік берілсе мен де бір көдеге жарар едім… үрысқа шабуылға шығар едім. Пулеметтер оқ ататын Сапқа!.. Бірінші барар ем!
- …Ал сен әлемдегі бірінші мақтаншақ және атамансың! — деп Ольга оны кекетті де, сырнайының қайысын пығына ілді:
- Кәні, олай болса, жолаушыны мұзыкамен шығарып салайық — деді.
— Нельзя! — вздохнула, повторяя слова Тимура, Женя.— Крепко-накрепко всем начальникам и командирам приказано гнать оттуда нашего брата по шее. А жаль! Я бы и то куда-нибудь там… в бой, в атаку. Пулеметы на линию огня! Пер-р-вая!
— Пер-р-вая… ты на свете хвастунишка и атаман!— передразнила ее Ольга, и, перекидывая через плечо ремень аккордеона, она сказала:— Ну что ж, если провожать, так провожать с музыкой.
Олар көшеге шықты. Ольга сырнай тартып келеді. Бұған қосыла қаңылтыр сауыт, шыны бөтелкелер мен таяқтар да соғылды. Жол-жөнекей құрылған оркестр алға ойқастап шыға келді. Іле-шала ән де шырқалды.
Они вышли па улицу. Ольга играла па аккордеоне. Потом ударили склянки, жестянки, бутылки, палки — это вырвался вперед самодельный оркестр, и грянула песня.
Бұлар жасыл жапырақты көшелерді өрлей жүрді, қатарға жаңа серіктестер қосыла берді. Әуелі тосын адамдар мына у-шу, дабыр-дүбірдің, әннің не жөнімде екеніне түсінбеді. Бірақ кейін аңғара келе жымия күлісіп, кейбіреулері ішінен, кейбіреулері дауыстап, Георгийдің жолы болуына тілектестік білдірді.
Олар платформаға жақындап келген кезде, станция жанынан іркілместен бір әскери эшолон ете берді.
Они шли по зеленым улицам, обрастая все новыми и новыми провожающими. Сначала посторонние люди не понимали: почему шум, гром, визг? О чем и к чему песня? Но, разобравшись, они улыбались и кто про себя, а кто и вслух желали Георгию счастливого пути. Когда они подходили к платформе, мимо станции, не останавливаясь, проходил военный эшелон.
Алдыңғы вагондарға қызыләскерлер орналасқан. Оларға жұрт қолдарын көтере дауыстайды. Бұдан соң үстінде көк тертелері сорайған арбалары бар жайдақ, бұдан кейін аттар тиелген жабыіс. вагоидар өтті. Аттар алдарындағы пішенді алаңсыз жеп тұр. Жұрт бұларға да «Ура!» деп айқайласты. Ең соңында сұр кенептермен қымталған жүктері бар жайдақ вагондар да өте шықты. Осы арада поезд жүрісіме теңселген сақшы сіресіп тұр.
В первых вагонах были красноармейцы. Им замахали ‘руками, закричали. Потом пошли открытые платформы с повозками, над которыми торчал целый лес зеленых оглобель. Потом — вагоны с конями. Кони мотали мордами, жевали сено. И им тоже закричали «ура». Наконец промелькнула платформа, на которой лежало что-то большое, угловатое, тщательно укутанное серым брезентом. Тут же, покачиваясь на ходу поезда, стоял часовой.
Бақшадан оралған кемпір осылайша эрекеттенген нәрестені көрді. Тап-тұйнақтай етіп жиналған отынды көргенде, кемпірдін көзі бажырайып кетті, ол тоқтай қалды да:
— Мен жоқта мұны істеп жүрген кім? — деп сұрады.
За этим занятием и застала его вернувшаяся из огорода бабка. Вытаращив глаза, она остановилась перед аккуратно сложенной поленницей и спросила:
— Это кто же тут без меня работает?
Қабықтарды жинастырып жүрген балақай маңғаздана тұрып:
— Әже, сен көрмей тұрсың ба,— жұмыс істеп жатқап мына мен ғой,— деді.
Малыш, укладывая бересту в поленницу, важно ответил:
— А ты, бабушка, не видишь — это я работаю,
Аулаға сүтші кемпір келіп кірді. Екі кемпір бас қосып, су мен отын жайында болған уакиғаны қызулы түрде әңгіме ете бастады. Әрі-беріден соң ол екеуі бөбекті қолға алды. Бірақ одан жөнді жауап ала алмады. Ол былай деп түсіндірді: аулаға бір жүгермектер аптыға кірді де, оның аузына тәтті бүлдірген салды, қолына қауырсын ұстатты және бұған қос құлақты, төрт аяқты көжек ұстап бермек болды. Ал содан соң олар отынды апыл-ғұпыл жинады да, тағы да құйғытып кете барды…
Во двор вошла молочница, и обе старухи оживленно
начали обсуждать эти странные происшествия с водой и с дровами. Пробовали они добиться ответа у малыша, однако добились немногого. Он объяснил им, что прискочили из ворот люди, сунули ему в рот сладкой земляники, дали перо и еще пообещали поймать ему зайца с двумя ушами и с четырьмя ногами. А потом дрова покидали и опять ускочили.
Шарбак есігінен Нюрка кірді. Кемпір одан:
— Нюрка, сен қораға әлгіде кіргендерді көрген жоқсын ба? — деп сұрады.
— Мен ешкіні іздеп келдім, — деп Нюрка көңілсіз жауап берді.— Мен таң атқалы тоғай ішін, сайдың бойын шарладым.
B калитку вошла Нюрка.
— Нюрка,— спросила ее бабка,— ты не видала, кто
к нам сейчас во двор заскакивал?
— Я козу искала,— уныло ответила Нюрка.—Я все
утро по лесу да по оврагам сама скакала.
- Ұрлап кетті! Қандай ешкі еді? Ешкі емес, кептер, нағыз кептердің өзі еді!—деп кемпір сүтші әйелге мұңын шаға бастады. Я, сондай кептерді көрсемші!,— деп Нюрка кемпірден
кейін шегініп, оны кекей сөйледі. — Ол мүйізімен жанқай бастағанында қайда барарыңды да білмессің. Кептерде ондай мүйіз болмайды.
— Украли!— горестно пожаловалась бабка молочнице.— А какая была коза! Ну, голубь, а не коза. Голубь!
— Голубь!
— отодвигаясь от бабки, огрызнулась Нюрка.
— Как почнет шнырять рогами, так не знаешь,
куда и деваться. У голубей рогов не бывает.
- Жап аузынды, Нюрка, жап деймін ашықауыз, миқұла
қыз, — деп кемпір айқайға басты.— Әрине, ол ширақ ешкі еді.
Мен ол жануарды сатпақшы болғам едім. Міне, енді менің сол
жапуарым жоғалды да кетті.
— Молчи, Нюрка! Молчи, разиня бестолковая!
—закричала бабка.— Оно, конечно, коза была с характером. И я ее, козушку, продать хотела. А теперь вот моей голубушки и нету.
Шарбақ есігі сол арада шиқ етіп шалқасынан ашылып кетті. Мүйізін төмен салып, аулаға шапқылап кіргеп собалақ ешкі тура сүтші әйелге қарай үмтылды. Әйел ауыр ыдысып құшак-тай-мүшақтай баж стіп баскышка бір-ақ секірді, ал ешкі мүйізі қабырғаға соғылған кезде бір-ақ тоқтады.
Калитка со скрипом распахнулась. Низко опустив рога, во двор вбежала коза и устремилась прямо на молочницу. Подхватив тяжелый бидон, молочница с визгом вскочила на крыльцо, а коза, ударившись рогами о стену, остановилась.
Ешкінің мүйізіне тақтай плакат байланғанын олар сонда ғана көрді. Тақтайға үлкем әріптермен жазылыпты:
Мен ешкімін — ешкімін,
Басымда найза істігім.
Нюрканы урған кісіні
Сорлы ететін күштімін.
Бұл кезде дуалдың сырт жақ бұрышына жиналған балалар шексілесі қата күлісіп жатты.
Қолындағы таяғып жерге шанщып қойып, соны айнала жүріп билеген Сима Симаков былай деп әндетеді:
Қарақшы емес, банда емеспіз
Топ жинаған бүлікшіл,
Біз пионер командасы
Жарқын жүзді ұйымшыл
Осылайша асыр салған бір топ бала, оні, сып етіп ұшқан бір топ торғайдай-ақ, ыңсыз-шыңсыз шуу деп ала жөнелді.
И тут все увидали, что к рогам козы крепко прнкру- фанерный плакат, на котором крупно было выведено:
Я коза-коза, Всех людей гроза. Кто Нюрку будет бить, Тому худо будет жить.
А на углу за забором хохотали довольные ребятишки. Воткнув в землю палку, притопывая вокруг нее, приплясывая, Сима Симаков гордо пропел:
Мы не шайка и не банда,
Не ватага удальцов,
Мы веселая команда
Пионеров-молодцов.
У-ух, ты!
И, как стайка стрижей, ребята стремительно и бесшумно умчались прочь.
Я, бүгін істелетін жұмыс аз емес, бәрінен бұрын Мишка Квакинге табан астында шарт қойып, хат жөнелту керек.
Бірақ мұндай шартты хаттын калай жасалатынын бұлардың ешқайсысы да білмей. Сондықтан бұл жөнінде не істеу керек деп Тимур нағашысынан сұраған еді.
Работы на сегодня было еще немало, но, главное, сейчас надо было составить и отослать Мишке Квакину ультиматум.
Как составляются ультиматумы, этого еще никто не знал, и Тимур спросил об этом у дяди.
Нағашысы мынадай түсінік берді: әрбір ел шартты хатты өз дәстүріне қарай жазады, бірақ сыпайылық үшін хаттың аяғына «Министр мырза сізге деген құрметті сенімімді қабыл алыңыз»,— деген сөз қосу керек.
Тот обьяснил ему, что каждая страна пишет ультиматум на свой манер, но в конце для вежливости полагается приписать:
«Примите, господин министр, уверение в совершеннейшем к Вам почтении».
Осыдан кейіи шартты хат ежелгі елші арқылы жат мемлекеттің әміршісіне табыс етіледі.
Бірақ, бұл түсінік Тимурға да, оның командасына да ұнаған жоқ. Біріншіден, бұзақы Квакинге бұлардың кұрметті сенім жолдағысы келмейді, екіншіден, ол бұзақы топтың жанабына жіберілген бұлардың тұрақты елшісі де, уақытша уокілі де болған емес.
Затем ультиматум через аккредитованного посла вручается правителю враждебной державы.
Но это дело ни Тимуру, ни его команде не понравилось. Во-первых, никакого почтения хулигану Квакину они передавать не хотели; во-вторых, ни постоянного послюни даже посланника при этой шайке у них не было
Сол себепті бұлар кеңесе келіп, шартты хатты жәй түрде, әлгі запарожшылардың түрік сұлтанына жіберген сәлемі сияқты етіп жазбақшы болды; өйткені бұлардың әр қайсысы ер жүректі қазақтардың түріктермен, татарлармен және ляхтармен қалай алысқанын оқыған кезде, запарожшылардың сәлем жолдай отырған бейнесін суреттек көрген.
И, посовещавшись, они решили отправить ультиматум попроще, на манер того послания запорожцев к турецкому султану, которое каждый видел на картине, когда читал о том, как смелые казаки боролись с турками, татарами и ляхами.
Маңдайында қара-күрең жұлдызы бар сұр қақпаның арғы жағындағы әлгі Ольга мен Женя тұратын дача алдындағы көлеңкесі бақшаның құмақ алаңында кішкентай ақ үрпек қыз кетіп барады. Ал оның шешесі, келбетінде уайым мен шаршағындық белгісі бар, жас, әдемі әйел бір шоқ жабайы гүл койылған терезе тұсындағы әткеншекте отыр. Әйелдің алдында туған-туыс-қандарынан, өзін танитын, тіпті, танымайтып достарынан келген телеграммалар, хаттар үйіліп жатыр.
За серыми воротами с черно-красной звездой, в тенистом саду того дома, что стоял напротив дачи, где жили Ольга и Женя, по песчаной аллейке шла маленькая белокурая девчушка. Ее мать, женщина молодая, красивая, но с лицом печальным и утомленным, сидела в качалке возле окна, на котором стоял пышный букет полевых цветов. Перед ней лежала груда распечатанных телеграмм и писем — от родных и от друзей, знакомых и незнакомых Письма и телеграммы эти были теплые и
Кім? Сізді Тимур тонады ма? Сіздің жұмсақ көрпеңізді ұрлап кетті ме? — деп шал қатты абыржыды. Оның алтыатар ұстап тұрған қолдары өзінен-өзі төмен түсіп кетті.
Құрметті паң доктордың бойын бір үрей билеп кетті. Ол есікке қарай шегіне беріп, тұттыға сөйледі.
— Кто? Тимур вас ограбил? Похитил байковое одеяло?— растерялся старик. И спрятанная у него за спиной
рука с револьвером невольно опустилась.
Волнение овладело почтенным джентльменом, и, с достоинством пятясь к выходу, он заговорил:
- Мен, әрине, нақ солай демеген болар едім, бірақ айғақ
айғақ бар! Марқабатты мырза, маған жақындамауңызды сұраймын. Мен, әрине, неліктен бұлай болғанын білмеіімін… Бірақ сіздің мына кескініңіз, мына қылығыңыз… - Тыңдаңызшы,— деді шал паң кісіге қарай жақындай түсіп,— мұнын, өзі, тегі бір түсінбеушіліктен туған болар.
— Я, конечно, не утверждал бы, но факты… факты! Милостивый государь! Я вас прошу, вы ко мне не приближайтесь. Я, конечно, не знаю, чему приписать… Но ваш вид, ваше странное поведение…
— Послушайте,— шагая к джентльмену, произнес
старик,
— но все это, очевидно, недоразумение.
Ал ана кісі алтыатардан көзін айыра алмай тағы да шегіне түсіп: — Біздің әңгімеміз шиеленісіп барады, тіпті сіз бен біздің шама-шарқымызға лайықсыз бағытқа қарай бет алып барады,— дей берді.
Ол шарбақ есігінен жүгіре шығып, шалғайлап бара жатып:
— Жоқ, жоқ, бұл жарамсыз, сорақы бет алыс,— дегенді айтты.
— Милостивый государь!
— не спуская глаз с револьвера и не переставая пятиться, вскричал джентльмен.— Наш разговор принимает нежелательное и, я бы сказал, недостойное нашего возраста направление.
Он выскочил за калитку и быстро пошел прочь, повторяя:
— Нет, нет, нежелательное и недостойное направление…
Шал шарбаққа жақын келгенде, нығында орамалы бар. суға шомылғалы бара жатқан Ольга жапағы күнгелектеген паң кісімен қатарласты.
Старик подошел к калитке как раз в ту минуту, когда шедшая купаться Ольга поравнялась с. взволнованным джентльменом.!
Шал сол арада Ольгаға тоқта деп қолын сермей дауыстады. Алайда, пан кісі жылғадан ор текеше бір-ақ қарғып түсті де, Ольганың қолынан іліп ала жөнелді. Сөйтіп ол екеуі көзді ашып-жұмғанша пұшпақты айнала беріп жоқ болды.
Тут вдруг старик замахал руками и закричал Ольге, чтобы она остановилась. Но джентльмен проворно, как козел, перепрыгнул через канаву, схватил Ольгу за руку, и оба они мгновенно скрылись за углом.
Сол-ақ екен, шал жатты да күлді. Осылайша көңілі көтеріліп, желіккен шал ағаш аяғымен жерді тепкілеп, екілене әнге басты:
Сіз ұқпайсыз алайда,
Самолет ұшқыр қарай ма?
Келер деген үмітпен,
Таң атқанша күттім мен.
Ол тізесіндегі қайысты шешті де, ағаш аяқты шөпкс лактырды, жолшыбай паригі мен сақалын сыпырып тастап, үйге қарай ұмтылды.
Тогда старик расхохотался. Возбужденный и обрадованный, бойко притопывая своей деревяшкой, он пропел:
И вы к не поймете
На быстром самолете,
Как вас ожидала я до утренней зари.
Да!
Он отстегнул ремень у колена, швырнул на траву деревянную ногу и, на ходу сдирая парик и бороду, помчался к дому.
Он минуттан соң көңілді жас инженер Георгий Гараев жүгіріп тысқа шықты. Ол сарайдан мотоциклін жетелеп шыққан бойында, үйді күзет деп, иті Ритаға әмір етті. Содан соң стартерді басып қалып, ершікке аттай мініп алды да, өзі шошытқан Ольганы табу үшін өзенге қарай кұйғыта жөнелді.
Через десять минут молодой и веселый инженер Георгий Гараев сбежал с крыльца, вывел мотоцикл из сарая, крикнул собаке Рите, чтобы она караулила дом, нажал стартер и, вскочив в седло, помчался к реке разыскивать напуганную им Ольгу,
Сағат он бірде Гайка мен Коля Колокольчикоз ултиматумға (шартты хатқа) жауап алуға бет түзеді.
— Сен дұрыс жүр,— деп Гакаа Коляға зекіп келеді.—Аяғыңды жеңіл, нық бас. Ал сен құрт қуғанбалпанға ұқсап шоқаң-
шоқаң етесің. Үстіндегі шалбардың да, көйлешің де — барлық нұсқаң тугелімен жақсы, бірақ бәрібір, бауырым, сенде келіскен кескін жоқ. Бауырым, сен көңіліңе алма, мен істің жөнін айтамын. Айтшы өзің: жүріп келе жатып, ерніңді неге жалансың? Сен тіліңді аузыңа тығып қой, ол солай өз орнында жатсын… Гейка осы арада, көлденең шыға келген Сима Симаковты көріп:— Сен неге келдің? — деп сұрады.
В одиннадцать часов Гейка и Коля Колокольчиков отправились за ответом на ультиматум.
— Ты иди ровно,— ворчал Гейка на Колю.— Ты шагай легко, твердо. А ты ходишь, как цыпленок за червяком скачет. И все у тебя, брат, хорошо
— и штаны, и рубаха, и вся форма, а виду у тебя все равно нет. Ты, брат, не обижайся, я тебе дело говорю. Ну, вот скажи: зачем ты идешь и языком губы мусолишь? Ты запихай язык в рот, и пусть он там и лежит на своем месте. А ты зачем появился?
— спросил Гейка, увидав выскочившего наперерез Симу Симакова.
Мені байланыс жасау Тимур жіберді,— деп Симаков аптыға сөйледі.— Солай, ал сен түкке де түсінбейсін. Сендердің өз жұмыстарың, менің өз жұмысым бар. Коля, кернейіңді бере тұршы, мен бір дүрілдетейін. Гейка, ақымақ, сен бүгін қоқилана қапсын ғой! Жұмысепн кетіп барасың, етік не, ботинка кисең етті. Тегі елшілер жалаңаяқ жүре ме екен? Жаранды, сендер ол жаққа, мен бұл жакқа. Гоп-гоп, әзірше!
— Меня Тимур послал для связи,
— затараторил Симаков.
— Так надо, и ты ничего не понимаешь. Вам свое, а у меня свое дело. Коля, дай-ка я дудаку в трубу. Экий ты сегодня важный! Гейка, дурак! Идешь по делу
— надел бы сапоги, ботинки. Разве послы боскком ходят? Ну ладно, вы туда, а я сюда. Гоп-гоп, до свиданья!
Ой, оттамыс-ой! —деп Гейка басын шайқады.— Төрт сөздің орнына жүз сөз сөйледі. Николай, тарт көрпеңді, міне шарбақ.
- Ай Михаил Квакинді мұндашақыр,— деп Гейка жоғарыдан басын көрсеткен балаға іле-шала әмір етті.
- Ау, оң жақтан кіріңдер!— деп шарбақ ішінен Квакин дауыстады. — Сендер үшін ана қақпаны әдейі ашып койғамыз.
- Кірме,—деп Коля сыбырлап Гейканы қолынан кейін тартты. — Олар бізді ұстап алады да, төмпештеуді.
— Этакий балабон!— покачал головой Гейка.—• Скажет сто слов, а можно бы четыре. Труби, Николай, вот
и ограда.
— Подавай наверх Михаила Квакипа!— приказал
Гейка высунувшемуся сверху мальчишке.
- А заходите, справа!
- —закричал из-за ограды Квакни.— Там для вас нарочно ворота открыты.
- Не ходи,— дергая за руку Генку, прошептал Коля.
- Они нас поймают и поколотят.
- Мұның бәрі ұялмастан екеумізге жабыла ма? — деп сұрады Гейка.— Дабылдат, Николай! Біздің командаға бөгет жоқ.
Бұл екеуі тот баскан темір есіктеп кіре бере-ақ қапаттаса тұрған б3р топ балаға бетпе-бет кездесті, қарсы алдарында Квакин мен Фигура тұр.
- Хатқа жауап беріндер,— деп Гейка батыл сөйледі.
- Квакин күлімсіреп, ал Фигура қабағын түйді.
- Кел кеңеселік,,— деп ұсыныс жасады Квакин.— Кәне,
отыр, тізеңді бүк, қанда асығасың?
- Это все на двоих-то?— надменно спросил Гейка.— Труби, Николай, громче. Нашей команде везде дорога. Они прошли через ржавую железную калитку и очутились перед группой ребят, впереди которых стояли Фигура и Квакни.
— Ответ на письмо давайте,
— твердо сказал Гейка.
Квакин улыбался, Фигура хмурился.
— Давай поговорим,
—предложил Квакни
—Ну, сядь, посиди, куда торопишься?
Хатқа жауап беріңдер,— деп Гейка сұсты түрде кайыра
айтты.— Ал сендермен біз кейін кеңесеміз.
Бір ғажабы: матрос көйлегі бар, тұлғасы тіп-тік, мына төрт-пақ бала ойнай ма, қылжақтай ма? Тіпті түсініксіз. Ал оның жанындағы кішкентай кернейшінің өңі қашып кеткен. Суық, сұсты сұр көзім сығырайта қараған, жалпақ жауырынды, осы жалаңаяқ бала, тегі артындағы күші мен айбатына сенгендіктен, шынымен-ақ жауап беруді талап ете ме екен? Квакин бір жапырақ қағазды ұсынып:
— Ответ на письмо давайте,— холодно повторил Гейка.
— А разговаривать с вами будем мы после.
И было странно, непонятно: играет ли он, шутит ли, этот прямой, коренастый мальчишка в матросской тельняшке, возле которого стоит маленький, уже побледневший трубач? Или, прищурив строгие серые глаза свои, босоногий, широкоплечий, он и на самом деле требует ответа, чувствуя за собою и право и силу?
Қортынды
1940 жылы Гайдардың «Тимур және оның командасы» атты атақты повесі дүниеге келді. Бұл повесте негіз болған мәселелер қазіргі кезде де актуальды болып, маңызын әлі жойған жоқ. Бұл шығарманың негізі қашан және қалай пайда болғандығын айту мүмкін емес. Гайдар бұл жайлы не естеліктер, не күнделік жазбаларын қалдырмаған. Бірақ, Тимур жайлы повес автордың жеке өміріне қатысы бар болуы керек және оның пайда болуының негізгі көзідерін жазушының балалық және жасөспірімдік шақтарынан іздеу керек.
Повестегі негізгі ой жазушы әкесінің 1914 жылы соғысқа кетіп, оның отбасына қиындықтар түсуімен байланысты болуы мүмкін. Немесе Гайдар Тамбовищеде полк басқарғанда қызыл әскерлер отбасыларына науқан кезінде астық жинауға көмектесіндігін еске түсірген. Және де әрине ол Гайдардың қаншама рет балалардан байқаған балалық мейірім мен белсенді серпілісімен толықтырылған.
Москвалық оқушы Тимур Гараев ағасының үйіне қала сыртындағы саяжайға қонаққа келіп, сонда балаларды жинап, соғысқа кетен жауынгерлер мен командирлер отбасына жасырын көмек беру үшін топ құрған. Неліктен жасырын?
Біріншіден, бұл қызық. Екіншіден, балалардың ешқайсысы тасыған шелек суы мен жарған отыны үшін ешкім оларға рахмет айтып, қантпен шай бермейтіндігін біліп жүрі үшін.
Бірақ, бұл топ көмектесіп қана қойған жоқ, сонымен қатар сол отбасыларды өз қамқорлығына алып, сол үйлердің тыныштығын сақтап жүрді. Ал Мишка Квакиннің жағымсыз тобы қызыл жұлдыз салынған үйлердің бақтарынан алма ұрлай бастағанда Тимуршылар тобы шешімді әрекеттерге кірісті.
Отанын қорғаған азаматтар өз жақындары мен туыстарының тыныштығы үшін уайымдамас үшін, Тимуршылар тобы жағымсыз Квакиншілер тобының қорқақтарымен жұдырықтасуға дейін барған. Ал бұл үшін көп ерлік керек болатын.
Квакиншілермен аяусыз күрес жүргізе отырып, Тимур балаларының бұзықтық еркеліктеріне кешіріммен қарайтын ересектерді саналылыққа шақырды.
Квакин мен оның қасындағыларын бос дүңгіршекке қамап қойып, Тимур төмендегі мазмұнда плакат іліп қойды.
-Жолдастар, аямаңдар! Мұнда түнімен тыныш тұрғындардың бақтарын тонайтын қорқақ бұзақылар отыр. Құлыптың кілті осы жазудың астында тұр және жазаланушыларды босатқан адам осылардың арасында өз жақыны не туысы кедесіп қалмады ма, анықтап қарасын.
Адамдарға ойсыз көмектесу құқығын Тимур тек Квакинмен жаға тіресу кезінде ғана емес, сонымен қатар Квакин мен Тимурды бірдей бұзақылар деп санайтын үлкендер алдында да қорғады.
Себебі, ересектер де әртүрлі болады. Мысалы, полковник Александров жарты сөзден бірден түсінетін болса, Ольга мен Георгий Гараев (жаман кейіпкерлер емес, тек аңғарымпаз емес) Тимур мен оның достары немен айналысып жүргенін түсінгісі де келмеді.
Міне, Тимур үшін үлкен сынақ болған Квакинмен керісулер емес, Ольга мен ағасы тарапынан болған, ұзаққа созылған түсініспеушілігі болды. Тимурды бұзақы деп санап, Ольга оны «Оңбаған» деп балағаттады. Ал жақтасатын ағасы керісінше, олардың саяжайына жақындауға тыйым салып, теріс істеген жағдайда үйіне қайтарамын деп қорқытты.
Егер Тимур әлсіз жанды болғанда ол өзінің ендігі қауіпті бола бастаған ойынын тастап кетер еді. Бірақ 13 жастағы топ басшысы қорқақ азаматтар қатарына жатпайтын еді.
Повестің қазақша аудармасына келер болсақ, орысша мазмұнда мәтін қалай тез қабылданатын түсінікті тілмен жазылған болса, қазақша аудармасында да дәл солай анық та түсінікті.
Повесті аударған аудармашы Көшімов Әуезқанның бұл повесті аударғандағы негізгі мақсаты – Совет Өкіметі кезіндегі 15 мемлекет топтасқан бір мемлекеттің балаларын патриоттық, мейірбандық сезімге тәрбиелейтін Гайдардың негізгі ойын қазақ балаларына да жеткізіп, рухани тәрбиелеу болатын. Сол кездерден бастап қазіргі таңға дейін мектеп қабырғасындағы оқушылар үшін Тимуровшылар командасын құру мектептің тәрбие жоспарының тізімінен әлі түскен емес. Себебі шығарма өзге ұлт өкілі арқылы, өзге мемлекетте жазылса да, мұнда кездесетін оқиғалар өмірден алынып, мұндағы мәселелер актуальдығын әлі де жойған жоқ. Сонымен қорыта айтар болсақ, бұл повесть орта жастағы мектеп оқушыларына арналған. Мұнда Тимур пионерлерден өзіне топ құрып, пайдалы, игілікті жұмыстар істейді. Әлсіздерге болысып, мүгедектерге, қарттарға жәрдемдеседі. Тимур образы мыңдаған оқушыларға үлгі, батылдыққа, еңбекке баулиды. Ал, аударма бойынша Көшімов Әуезқан Гайдар повесінің қазақ балаларының бойына да осы қасиетті сіңіру үшін негіздегендігі белгілі. Ол өзінің анық та түсінікті қарапайым тілмен жеткізген шеберлігінің арқасында өз мақсатына жетті.
Пайдаланылған әдебиеттер
- Гайдар Аркадий «Тимур және оның командасы». Ауд. Ә. Көшімов 3-бас. Алматы, Қазмемкөркемәдеббас, 1964.
- Энциклопедия 345-347
- А. Гайдар. Командир полка. – В книге «Обыкновенная биография». «Роман-газета для ребят», 1929, № 8 (3)
