Жоспар:
І. Кіріспе
ІІ. Негізгі бөлім
а) Ата-аналармен балалардың құқыктары мен міндеттері.
б) Қамқорсыз балаларды тәрбиелеу нысандары.
ІІІ. Қорытынды.
Қолданған әдебиеттері.
Қолданған әдебиеттер
- Қоянбаева А.С.
- Алжанбаев М.
Тақырыбы: Ата-ана мен бала арасындагы қүқыкгық
Ата-аналар мен балалардың арасындагы құқыкгық қатынастардың пайда болуынын негізі балалардың белгіленген заң тәртібімен куәландырылған белгілі бір әке мен шешеден туатындағы болып табылады. «Неке және отбасы туралы» Заңда балалардың туу тегін куәландырудың бірнеше әдістері (түрлері) қарастырылған.
Алғашқы дәстүрлі және неғүрлым кең тараған тәсіл бір-бірімен некеде тұратын ата-аналардан туған балалардың тегін анықтау болып табылады.
«Неке және отбасы туралы» Заңнын 46-бабына сәйкес бір бірімен некеде тұратын адамдардан туған баланың туу тегі ата- анасының неке туралы жазбасымен куәландырылады. Бүл некеден туған бала азаматтық хал актілерін жазу органында әкесі мен шешесінің біреуі неке туралы куәлігін көрсетіп, өтініш беруі бойынша солардың атына жазылады деген сөз. Некелі әйелден туған баланың әкесі сол әйелдің күйеуі болып табылады.
Бала неке бұзылган, оны жарамсыз деп таныған кезден бастап, немесе бала анасының жұбайы қайтыс болғаннан кейінгі екі жүз жетпіс күн ішінде туған жағдайда, егер өзгеше дәлелденбесе, анасының бұрынғы жұбайы баланың әкесі болып танылады («Неке және отбасы туралы» Заңның 46-бабы, 2-тармағы).
Некесіз туылған баланың тегін куәландыруды реттейтін бұрынғы қолданылып жүрген заңдар іс жүзінде әкелікті белгілеуге қатысты мәселелерді ғана шешіп келген еді.
Жаңа заң, сонымен бірге, баланың анасы жағынан тегін (анасы болуын) белгілеу тәртібін де негіздеп берді. «Неке және отбасы туралы» Заңның 46-бабының 1-тармағына сәйкес баланың анасы жағынан тегін (анасы болуын) ананың медициналық мекемеде бала туғанын растайтын құжаттар негізінде, ал бала медициналық мекемеден тыс жерде туған жағдайда — медициналық құжаттардың, куәлардың көрсетулерінің немесе өзгі де айғақтардың, негізінде азаматтық хал актілерін жазу органы белгілейді. Баланың анасы жағынан тегін белгілеу бала некеде тұрғаң адамдардан туылған жағдайда да, немесе ол некесіз туылған жағдайда да қолданылады.
Бала туғанда ата-анасы некеде болмаса, немесе анасы баласы-
ның әкесі жұбайы (бұрынғы жұбайы) емес деп мәлімдесе, бала-
ның әкесі жағынан тегін белгілеу мәселесінің шешілуі күрделірек
болады.
Заң баланың анасымен некеге тұрмаған адамнық әкелілігін белгілеудің бірнеше әдістерін қарастырады.
Ол баланың әкесі мен шешесінің бірлескен арызын, ал кейбір
жағдайларда (шешесінің қайтыс болуы, оның әрекет қабілетсіздігін
мойындау және т.б.) әқесінің арызын АХАЖ органдарына беру
жолымен белгіленуі мүмкін.
Ата-ананың бірлескен арызы немесе бала әкесінің арызы болмаған кезде баланың нақты адамнан туу тегі (әке болуды) ата-аналарының біреуінің бала қорғаншысының (қамқоршысының) арызы бойынша немесе баланы асырап отырған адамның арызы бойынша, сондай-ақ баланың кәмелетке толғаннан кейінгі өз арызы бойынша сот тәртібімен белгіленеді («Неке және отбасы туралы» Заңның 47-бабы). Сонымен қатар заңда көрсетілгендей, сот баланың туу тегі нақты кімнен екендігін растайтын дәлелдерді есепке алатын болады.
Мұндай дәлелдерге баланың анасы мен жауапкердің бала туғанға дейін бірге тұруы және ортақ шаруашылықты жүргізу немесе олардың баланы бірлесіп тәрбиелеуі немесе жауапкердің әкелікті мойындауын (ертеректе бүл жағдайлар заңда тура атап көрсетілген болатын) растайтын айғақтар жатады.
Баланың тегі жорамалданып отырған әкесінен екендігін заңда көзделген дәлелді әдістердің кез келген түрінің көмегімен де растауға болады. Баланың тегіне байланысты жекс мәселелер (жүкті болу уақьпы, бала мен жорамалданып отырган әкесінід қанының қай топқа жататыңдығы жәнс т.б.) медициналық-биологиялык сараптаманы, оның ішінде соңғы кездсрі пайда болған гендік сараптаманы қолдану арқылы анықталады.
Өмірдс кейде некеден тыс туған баланың әкесі әкелікті белгілегенге дейін қайтыс болып кететін жағдайлар да кездеседі. Заң мен сот практикасы әкелікті талап арызбен белгілеудің салдарына үқсас заңды салдар туғызатын, әкелік фактісі айырыкша жағдайда белгіленуі мүмкін жағдайларды қарастырады.
Азаматтың әке еқенін тану фактісі ол қайтыс болып кетксн жағдайда азаматтық іс жүргізу зандарында белгіленген ережелер бойынша сот тәртібімен белгіленеді («Неке және отбасы туралы» Заңның 48-бабы).
Әкелікті «Неке және отбасы туралы» Заңның 46, 47 және 48-ші баптарында көзделген тәртіппен, яғни баланың ата-анасының
бірлесіп арыз беруі, сондай-ақ әкелікті сотпсн белгілеген жағдай-
да, балалардың ата-аналары мен олардың туыстарына қатысты бір-
бірімсн некеде тұратын адамдардан туған балалардағы сияқты
қуқықтары мен міндеттері болады («Неке және отбасы туралы»
Заңның 51-бабы).
Заң баланың ата-аналарын туу туралы жазбалар кітабына жазу тәртібін белгілі ережелерге бағындырады.
Бір-бірімсн некеде тұрған әке мен ана туу туралы жазбалар кітабына олардың кез келгенінің арызы бойынша ата-анасы болып жазылады.
Егер баланың ата-анасы бір-бірімсн некеде тұрмаса, баланың
анасы туралы жазба — анасының арызы бойынша, ал баланың
әкесі туралы жазба баланың әкесі мен анасының бірлесксн арызы
(немесе жалғыз әкесінің) бойынша, немесе соттың шешіміне сойкес жазылады.
«Неке және отбасы туралы» Заңның 49-бабына сәйкес бала некеде тұрмайтын анадан туған реттс, ата-ананың бірлескен арызы болмағаи жағдайда немесе әке болуды анықтау туралы сот шешімі болмаған жағдайда туу туралы жазбалар кітабында бала әкесінің тегі аиасының тегі бойынша бала әкесінің аты-жөні бала анасыныц корсетуі бойынша жазылады.
Некеде жоқ адамдардан туған балалардың тегін белгілеудің
жоғарыда көрсетілген өдістерінен ерекшелігі, аталған жазу тәртібі
баланың тек анасына қатысты қүқықтары мен міндеттерін туғызады.
Тіпті әкесі туралы мәліметтер баланың әкесінің, немесе соның атын, тегін алып жүрген басқа адамның шын атымен кездейсок сәйкес келсе де баланың анасының айтуымен жазылған әкесі туралы жазбалардың ешқандай да қүқықтық салдар-себептсрі болмайды.
Бойға бала бітірудің жаңа әдісі жағдайындағы және баланың тууы кезіндегі ата-аналарды жазу тәртібі туралы ерекшс айтуға тура келеді. «Неке және отбасы туралы» Заңның 49-бабының 4-тармагыңда қарастырылғандай, некеде түратын және бойға бала бітірудің жасанды әдісін немесе эмбрион имплантациясын қолдануға жазбаша түрде өз келісімін берген адамдар осы әдістерді қолдану нәтижесіндс ездерінде бала туған жағдайда туу туралы жазбалар кітабына оның ата-анасы болып жазылады.
Ата-аналар мен балалардың күқықтары және міндеттері
Балалардың тууы олар мен ата-аналарының арасында әртүрлі қүқықтар мен міндеттердің туындауына алып келеді.
Бул қүқықтар мен міндеттср мынадай жағдайларда колданылады.
а) баланың атын, тегіи, әкесінің атын және, сондай-ақ оның
ұлты мен азаматтығын анықтау кезінде;
б) балалардың қүқықтары мен мүдделерін қорғау кезіндс ата-
аналарының олардың атынан өкілеттілік алуды жүзеге асырғанында;
в) ата-аналар балаларын тәрбиелеу міндетін жүзеге асырғанда.
Жаңа Заң баланың, мәселен, мына сияқты қукықтарын реттейді: баланың отбасыңда өмір сүру және тәрбиелену қүқығын (52-бап), баланың ата-анасымен және басқа да туыстарымен карым-қатынас жасау күқығын (53-бап), баланың өз пікірін білдіру қүқығын (54-бап).
Қүқықгық қатынастардың біркатары баланың ат алуға, әкесінің атын және тегін алу қүқығына ие болуына байланысты («Неке және отбасы туралы» Заңның 55-бабы).
Балаға ат ата-анасының (немесе олардың орнындағы адамдардын) келісімі бойынша қойылады. Баланың аты-жөні әкесінің аты бойынша не ұлттық дәстүрлер ескеріле отырып беріледі. Некеге отырмаған шешеден туған баланың аты-жөні, егер ата-аналарының бірлескен арызы немесе әкелікті белгілеу жөніндегі сот шешімі болмаған жағдайда анасының көрсетуі бойынша анықтадады.
Баланың тегі ата-анасының тегімен айқындалады. Егер ата-аналарының тегі ортақ болса, онда сол тек балаға да беріледі. Ал, ата-анасының тегі әртүрлі болған жағдайда балага ата-анасының келісімі бойынша әкесінің немесе анасының тегі беріледі. Ата-анасының тілегі бойынша балалардың тегі ұлттық дәстурлер ескеріле отырып, әкесінің немесе атасының атынан шығарылуы
23.6. Ата-аналардыц, балалардың және отабасының басқа да мүшелерінің арасындағы алименттік қатынастар
Ата-аналар мен балалардың алименттік міндеттемелері. Респликаның Ата
Заңының 27-бабы балаларына қамқорлық жасау және
оларды тәрбиелеу — ата-аңаның қүқығы әрі міндеті деп тұжырымдайды.
«Неке және отбасы туралы» Заңның 124 және 129-баптарында ата-аналар өздерінің кәмелетке толмаған балаларын және кәмелетке толган, бірак еңбеккс жарамсыз балаларың бағып-қүтүге асырауға міндетті екендігі көрсетілген.
Бүл міндетті орындамаган ата-аналардан балаларды багып-
күтуге арналған қаржы өндіріп алынады. Ата-аналардың 18-ге толмаған балаларды (кәмелетке толмағандарды) бағып-күтуі міңдетті саналады. Тіпті кәмелетке толмаған балалар материалдық жағынан қамтамасыз етілген болса да, мәселен олар аталары мен әжслерінің бағып-күтуінде болса да, немесе жүмыс істеп өздерін асырап жүрсе де, ата-анарсы оларға алимент төлеуге тиіс. Тек сот шешімімен кейбір жағдайдарда алимент мөлшері кемітілуі мүмкін.
Ал, кәмелетке толған балаларга келетін болсақ, олар енбеке жарамсыз болған немесе материалдық көмекті кажетсініп отырған жағдайда ғана ата-аналарынан алимент өндіріліп альшады.
Алимент мөлшері әртүрлі болып белгіленеді. «Некс және отбасы туралы» Заңның 125-бабына сәйкес кәмелетке толмаған балаларга ата-аңаларынан мынадай мөлшерде алимент өндіріп алынады (алимент төлеу жөнінде келісім болмаған жағдайда сот арқылы) бір балаға — ата-анасы табысының немесе өзге де кірісінің – төрттен бірін, екі балаға — үштен бірін, үш және одан да көп балаға тең жартысын өңдіріп алады.
Ата-ананың табысының үлестік қатынаста алимент өндіріп алу мүмкін болмаған немесе қиындық тудырған жекелеген жағдайларда кәмелетке толмаған балаларына сот тұрақты ақша сомасында алимент мөлшерін белгілейді («Неке және отбасы туралы» Заңның 127-бабы).
Еңбекке жарамсыз кәмелетке толған балаларға ата-аналарының алимент төлеу мөлшері сот алимент төленетін кездс қолданылып жүрген айлық есептіқ қөрсеткішке еселенген қатынасында, тараптардың материалдық және отбасылық жагдайлары мен назар аударарлық басқа да мүдделерін негізге отырып белгіленеді («Неке және отбасы туралы» Заңның 129-бабы).
Балалар өз түрғысынан ата-аналары туралы қамқорлық жасауга және көмек корсетуге міндетті. Еңбекке жарамсыз, көмекке зәру болып отырған ата-аналарын бағып-күту кәмелетке толған, еңбекке қабілетті балалардың конституциялық міндеті болып табылады («Неке және отбасы туралы»-3аңның 131-бабы, Ата заңның 27 бабының 3-тармағы).
Әрбір»баладан өңдіріп- алынатын алимснт молшсрін сот ба-гап-күтуді қажстсініп отырган адамдар (ата-анасыида комслсггкс холгжн бірнсщс балалары болған жагдайда) мсн сондай-ақ кам-.^қорлық жасауга матсриалдық жонс отбасылық жагдайларын нсгізге ^аһа отырып, алимснт тйлсу ксзіндсгі айлцқ сссптік корссткішкс і$селснгсн катынасгарында бслгілсйді.’,’„•,, . ^$ Отбасының басқа мүшелсрінін алцментгік міндсггсмелсрі. Ерлі-зайыптылар, ата-аналар жонс баладар бір-бірімси жаісын туыстық Хатынаста*болады, сондықтан даотбасы нүшслсрім б«гып-күту — «ас дсңгсйінс нсмссс денсаулық жагдайына баііланысти озіи-озі ^ітамасыз сту мүмкіндігінсн айырылган отбасы мүшслсрін ба-_ш, күту^заң бойынша сн алдымсн соларга жүістслсді. ^Г ЖүбайынаНі ата-анасынан нсмссс балаларьінал багып, күтугс ЗГИссілі комскті алу мүмкіи болмаган^жагдайда заң боііыиша бүл міндст отбацьінын занда корсстілгсн басқа мүшслсрінс жүктслслі різдің рсспубликамыздың «Нскс жонс отбасы турШлы» Заңынын Іклгілі бір заңдылық жагдайларында алимснт тсИЪугс міндстгі са-ралатын отбасынык басқа мүшслсрімск біргс,*атаіарга, ржслсргс дс*’нсмсрслсрге дс, ба^ъір-қарындастарга да, огсй окс-шсшслсргс дс^ огсй. үлдар мсн огсй қыздарга да қатысы бар.< % «Нсксжонсотбасытуралы» Заңңың 138-бабына сәйксс кәмс-лсткс толйаган балаларды багып, к\ту жоніидсгі міндстгсмс олар-дын ата-анасынаи мүндай комскгі алу мүмкін болмаған жагдаіідэ буган каражаты бар аталары мсн өжслсрінс жүктс^уГ мүмкін. |:г Еңбсккс жарамсыз, комсккс зору болып огырган ата-ожслер оздсрінің сңбсккс жарамды, к^макг^ толгаи ауқаггы дсп санала-|ын нсмсрслсрінсн осындаій*Хамк.С)рлық күт)тс қүқылы («Нскс жонс отбасы туралы» Заңңыні39-ба,бы);; -, |;’- Іні, сіңлілсрін (қарындастарын)багып, күту жоніндсгі МІндсттсмс олардың кемслсткс толган, сңбсккс жарамдм ага. опкслсрінс жүчсгслсді («Нскс жэнс отбасы туралы» Заңиыц 137-бабы). Нскс жоНс отбасы туралы Кодскстін 88-бабына сойксс ко-мслсткс толмаган балаларды багып, к\т>’ жөніңдсгі міидст олар-дың огсй окссінс нсмссс огсй шсшссінс жүкгслсді, бүл жоііт бал.і іта-анасы қайтыс болганга дсііін огсй окссінің нсмссс огсіі
шешссінің асырауыңда болса гана, сондай-ақ балшіардың ата-ана-; сы жок., нсмссс ата-анасының оларды асырауга қаражаты болма^ан жагдайда жүзеге асырылмақ. Егср огсй үлдар мсн оісй кыздар өгей өкслері мсн шсшелерінің асырауында болган бг -<са оз ксзсгіңде олэрг да сңбсккс жарамсыз, комскке зәру болып отырган огсй өкссі мен| өгей шешесін багап, күтугс міндсггі. Ал, сгср өгей үлдар м^йогс{| қыздар огсй әкс-шешелсрінің асырап багуында бсс жылдан аз уақыт* қана болса («Неке жөнс отбасы туралы» Заңның 140 141-бабы),!’ онда олар огсй екслсрі мсн шсшслерін бағып, күтудсн босатылады.
«Отбасының басқамүщслері» деген үгымның шсңбсріне гаретің1
жогарыдагы адамдардан сот төртібімен алынатын алимснттің5
молшері алимент Төлеуші мен алушының матсриалдық жөнс от-.’■,
басы жагдайы мен тараптардың назар аударарлық басқа щі
мүдделсрі ескерілс отырып, алимснт толсген ксздс қолданыльщ
жүрген ессптік керссткішқе еселенген қатынаста бслгілснсді («Неке:
жонс отбасы туралы» Заңның 142-бабы). Л
Неке-отбасы заңдарының маңызды тармақтарының бірі алич^ мснт толеу жоніңцегі келісімін тәртіптеп реттсу болып табылады.^ Мүидай келісім арқылы кез келген а;шмснттік міндеттсмелерді (ата-аналары^мсн балалары арасындаш, срлі-зайыптылар мсні бүрынгы ерлі-зайыптылар арасындагы, отбасыниц басқа да| мүшелері арасындагы) үстап қалуды анықтауга болады. Алимснттің| мөлшері, оны төлеудің шарттары мен тәртібі корсетілгсн апимснт і төлеу жөнГндегі келісім алимент төлеуші мен оны алушы арасында (олардың заңды өкілдерінің қатысуымен) нотариалдық куөланды-рылган жазбаша түрде жасалынады («Неке жонс отбасы туралы» Заңның 143—148-баптары).
Жогарыда айтылғандай, мүндай кслісім болмаган жагдайда
алимент оидіріп алу сот жолымен жүзсге асырылады, бүл да неке-
отбасы заңдары арқылы реттсліп отырады («Некс жонс отбасы
туралы» Заңның 149— 162-баптары). ■
23.7. Ата-аналардын қамқорлышнсыз қалган бглаларды тәрбиелсу нысандары
Ата-аналарының қамқорлығынсыз қалган балаларды
торбиелеудің негізгі нысаидары, баланы асырап алл^ (қыз асырап
алу) жөне оларға қорғаншылык пен қамк,оршы;’.ь:і:,ты бслгілеу
болып табылады. .
Багіа аеырап алу (қыз асырап алу) бүл лсгснімн ісгі жагынан бір-бірімсп сшқаидай б;и»іл;іш.?сы жок адамдарділн ;ч’-.ісі.іид;і ата-
аналар мсн балалардың арасында болатындай қүқықтық қатынас-тар орнату болып табылады.
Бала асырап алудағы мақсат — ата-анасы жоқ, отбасының қамқорлығынсыз қалған, материалдық жағынан қамқорлықты қажст етстін балаларды қамтамасыз ету. Өз кезсгіндс балалары жоқ адамдар бала асырап алу арқылы оздерінің әкслік жоне ана-лық табиги сезімдсрін қанагаттандырады.
Біиіа асырап алу асырап алушының сотқа (сртсрсктс мүндай оргаиға аудаидардың нсмссс қалалардың атқарушы-жарлық бсруші органдары жататын) бсргсн арызы бойынша жүзсгс асырыладьі. Балаиы асырап алу үшін баланың туған ата-анасының (сгср олар тірі болса) кслісімі қажст. Заң ата-аналардың скеуінің дс жонс ажырасуларына баііланысты балалармсн бірге түрмайтындарының да келісімініц болуын талап стеді. Балаасырап алу үшін «Нске жонс отбасы туралы» Заңның 82-бабында корсстілген басқа да адаиаардың кслісімі қажет.
Бала асырап алу үшін ата-аналық қүкықтарынан айырылған нсмссс белгілі бір тәртіп боііьшша әрексткс кабілстсіздігі анықтал-ған, соядай-ақ бала асырап алудыц алдында бір жыл бойы олардың • түрагы туралы сиі хабар болмаса, ата-аналардың кслісімі талап етілмсйді. Соидай-ак, бала асырап алу үшін алты айдан астам уақыт балаларымен біргс түрмаган жонс сшқандай нсгізсіз бнлаларыи ба-ғып к\тугс, торбислеугс араласпай отырған ата-аналардың кслісімі де міидстгі смсс («Нскс жонс отбасы туралы» Заңның 83-бабы).
Бала асырап алушының отбасында баланың осуінс, торбислслуіис және бьіім алуына жағдайлар болгаяда ғаиа бала асырап (қыз асырап) алуға рүқсат беріледі.
«Некс жонс отбасы туралы» Заңның 80-бабына сойкес скі жыныстын да комслеткс толғандары бала асырап алуға қүқьшы, бала асырап алуға тек мыналарга тыйым салынады:
сот орскетке қабілстсіз нсмесе ерскст қабиіеттілігі шектеулі
деп таныған адамдар;
сот біреуін өрскстке қабілетсіз немесе ерскет қабілетгілігі
шсктсулі дсп таныған ерлі-зайыптылар;
сот арқылы ата-аналық қүқықтарынан айырылган цсмссс
сот ата-аналық қүқықтарын шсктеген адамдар;
озінс зацмсн жүхтслгсн міндеттерді тиісінше орьнщамаға-
ны ушіи қоргаяшылиқ (қамқоршылык)міндсггердсн шеттетціі»ен
адамдар;
сгср оз кінолары бойынша сот шсшімімен бала асырап алу-
дың күілі жойылса, бүрынгы бала асырац алушы адамдар;
