ДҮНИЕЖҮЗІ ХАЛЫҚТАРЫНЫҢ ОРНАЛАСУ ТЫҒЫЗДЫҒЫ
Адамзат баласы өзінің тарихында жер шарының территориясына бірте-бірте қоныстанды. Дүниежүзінде халықтардың қоныстануы бірқалыпты емес. Кейбір аудандарда халық сирек орналасса, кей аудандарда халық тығыздығы 1 км2-ге 1000 адамнан келеді. Адамдар қоныстанбаған аймақтарға оңтүстіктің поляр белдеуіне жақын орналасқан, яғни күннің ыстықтығы 78°-қа жететін, солтүстікте күннің суықтыш 54°-қа жетегін аймақтар жатады. Теңізден 5000 м. биіктікте орналасқан Тибет және Перу таулы аудандарының кей жерлерінде де адам мүлдем тұрмайды. Сондай-ақ, Орталық және Оңтүстік Батыс Азия және Солтүстік Африканың шөлдерінде адам тұрмайды деуге болады.
Ал Еуропа, Австралия және Мұхит аралдары мемлекеттерінің 10/9 бөлігінде халық орналасқан. Африка мен Оңтүстік Американың хадықтарының көпшілігі теңізден 500-1500 м. биіктікте орналасқан өңірлерде тұрады. 500-1500 м. биікте Африканың 34,6%, Оңтүстік Американың 27,5% жері орналасқан. Халықтың 3/2 бөлігі теңізден 1000 метр биіктікте орналасқан жерге қоныстанған мемлекеттер бар. Олар Боливия (88%), Перу, Мексика, Ауғанстан, Эфиопия елдері. Нидерланды, Польша, франция, Жапония, АҚШ т.б. мемлекеттер тұрғындары теңізден 500 м. биіктікте тұрады. Тіпті Нидерландияның 5/2 бөлігі дамбалармен судан сақтану үшін қоршалған аймақта тұрады. Жер жүзінде құрғақ аймақтарға қарағаңда теңіз жағалауларына орналасқан қалаларда халық тығыздығы басым болады.
Дүниежүзі бойынша 1920 жылы 1 км2 жерге халықтың аздығы орташа есеппен 13 адамды құраған. Ал 1950 жылы 1 км2 жерге 18 адамнан, 1983 ж. 34 адамнан келген. Өнеркәсібі дамыған елдерде елді мекендерде халық сирек орналасады да қала халқы тығыздығы басым болады. Халық өте тығыз орналасқан Үндістан мен Бангладеш мемлекетінде де урбанизация өте төмен қарқынмен жүреді.
Халықтың тығыздау орналасқан мемлекеттер қатарына егіншілік дамыған Ніл өзені бойындағы Африка мемлекеті, Оңтүстік, Оңтүстік Шығыс, Шығыс Азия мемлекеттері жатады. Дүниежүзі бойынша халық ең тығыз қоныстанған жер Сижаггурда — 6742; ең сирек қоныстанған жер Батыс Сахарада — 0,9, Моңғолияда — 1,7 адамнан келеді.
Рссейде 1 км2-ге 8,5 адамнан келсе, Орта Азия мемлекеттерінде қоныстану тығыздығы әркелкі. Өзбекстанда 1 км:-ге — 57,1 адам. Қазақстан Республикасының жер көлемі 2.727 9 км2 Қазақстанда халық тығыздығы 1 км2-ге 5 – 5.5 адам болып саналады.
Еуропада халық тығыздығы санаулы ғана мемлекеттерден көрінеді. Нидерландияда 1 км2-ге — 352, Бельгияда — 336,9 Ұлыбританияда — 244,3 адамнан келеді- Жерортатеңізі жағалауы мемлекеттерінде де халық тығыз орналасқан. Халықтың сирек орналасуы Еуропаның таулы аудандарына және Финляндия, Исландия, Скандинавия т.б. елдерге тән.
Азия елдерінде халық тығыздығына келер болсақ Бангладеште 1 км2-ге 926,8 адамнан, Жапонияда — 340,9, Ливанда — 353,8, Үндістанда — 318,1. Керісінше Монғолияда 1 км2-ге 1,7 адамнан, Сауд Аравиясында – 10,5, Оманда-5 адамнан келеді. Халық тығыздығының әркелкілігі мемлекет ішінде де көрінеді. Мысалы, Индонезия мемлекетіндегі Явада Калимантан аймағына қарағанда 60 есе халық тығыздығы жоғары болса, Ириан-Джая аймағынан 250 есе жоғары. Үндістанда халықтың тең жартысы Ганга бойындағы қалаларда, Индостан түбегінің оңтүстігінде және арал жағалауындағы территорияларда тұрады. Яғни бұл жерлер мемлекет жерінің 5/1 бөлігін алып жатыр.
Азияның жеңіл өнеркәсібі мен ауылшаруашылығы дамыған аймақтарында халық тығыздығы негізінен басым. Халық тығыздығы басым Азия орталықтарына Оңтүстік және Орталық Қытай, Жапонияның оңтүстік аймақтары, Ганга жағалауы, Брахмапутраның төменгі ағысы, Индостанның шығыс жағалауы, Меконга жағалауы және Үнді Қытайдағы Хонгха жағалауы, Ява аралдары жатады. Жекелеген аймақтарда 1 км2-ге 1500 — 2000 адамға жетсе, жалпы өңірлерде 300-800-ден төмен түспейді. Африкада салыстырмалы түрде сирек орналасқан. Жиі орналасқан аймақтар: Руандеде 1 км2-ге — 281,3; Буриндида — 229,2 адам.
Сирек орналасқан Батыс Сахара, Намибия, Боствана, Ливия, Мавританияда 1 км2 — 0,5-тен 2,6 адамнан. Ал, Ніл өзені жағалауларында халық тығыздығы ерекша жоғары, 1 км2 — 1300 адамнан. Сондай-ақ тығыз орналасқан аймақтарынан Магриб ауданы, Конго жағалаулары, Тропикалық Африканың жазығы, Оңтүстік Африқаның өндірістік қалаларын атауға болады.
Америкада халық тығыздығы Орталық Америка және Вест-Индияда басым. Мысалы, Сальвадорда 1 км2-ге 304,6; Ямайкада- 243.6; Канадада — 3.2: АҚШ-та — 29.5; Мексикада — 52,8; Эквадорда — 47,4; Бразилияда 20,7; Перуде-21,7 адамнан келеді. Ал Миссисипи жазығында 1 км2 — 1 адамнан келеді.
Австралияда халық тығыздығы сирек, 1 км2-ге 2,5 адамнан, ал ауылдық жерлерде 0,3 адамнан келеді. Батыс және Оңтүстік Австралия, Квислендте халық өте сирек орналасқан. 1 км2-ге 1 адамнан жетпейді. Аралдарды алып қарастырар болсақ, Африкадағы Маврикий аралында, Кариб бассейніндегі Барбадоста, Пуэрто-Рикода, Мартянидида, Үнді теңізіндегі Мальдив аралында — 1 км: жерге 500-600 адамнан келеді. Аралдарда халықтың тығыз орналасуы демалыс орындары, жағажайлардың болуымен байланысты.
Портты қалаларда да халық тығыздығы басым. Мысалы, Мальтада 1 км2-ге — 1257,9 адамнан. Сондай-ақ теңіз жағалауы елдерінде де халық тығыздығы басым болады. Мысалы, Шығыс Сомаода 1 км2-ге — 63,8, Науруда — 587,1, Тувалуда -428,7 адамнан келеді.
Солтүстік Африка, Оңтүстік-батыс Азия және Орталық Азияның шөлді және жартылай шөлді жерлерінде күннің ыстық, құрғақ болуына байланысты халық сирек қоныстанған, бұл жерлерде көшпелі және жартылай көшпелілікті кәсіп ететін тайпалар өмір сүреді, олардың жалпы саны 60″ млн-дай. Көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығымен айналысатын тайпалар Сауд Аравиясы, Иран, Ауғанстан, Пәкістан, Үндістан, Алжир, Ливия, Судан сияқты елдерде сақталған.
Сондай-ақ ауылдық жерге қарағанда қалалық жерлерде халық саны басым болып келеді. Қала халқының ең басым жерлері Сингапур, Монако (100%), Кувейт (98%), Бельгия (97%) елдері; АҚШ халқының 77%-ы, Ресей халқының 73%-ы қалада тұрады. Керісінше, Руандада -6, Бутанда — 7, Бурундида — 9, Нелалда — 12% халық қана қалада тұрады.
Материк бойынша айтар болсақ, Еуропада 1 км2 жерге -65,4; Азияда 1 км2 жерге — 84,7; Африкада 1 км2 жерге — 27,8; Солтүстік Америкада 1 км2 жерге 20,1; Оңтүстік Америкада 1 км2 жерге — 19,4; Австралия және Мұхит аралдарында 1 км2 жерге 3,7 адамнан келеді.
Халықтарының орналасу тығыздығы (2004 ж.)
11-кесте
|
Мемлекеттер |
Жер көлемі: мың км2 және км2 есебімен |
Халық саны: млн. және мың адам есебімен |
1 км2-жерге |
|
1 |
2 |
3 |
4 |
|
Норвегия |
324,2 |
4,5 |
13,9 |
|
Швеция |
450 |
8,9 |
19,7 |
|
Финляндия |
337 |
5,2 |
15,4 |
|
Дания |
43,1 |
5,4 |
124,6 |
|
Исландия |
103 |
279,4 |
2,7 |
|
Ұлыбритания |
244,1 |
59,8 |
244,3 |
|
Ирландия |
70,3 |
3,9 |
55,2 |
|
Германия |
357 |
83.2 |
233,2 |
|
Нидерлаңды |
415 |
16,1 |
474 |
|
Бельгая |
30,5 |
10,3 |
336,9 |
|
Швейцария |
41,3 |
7,3 |
176,8 |
|
Люксембург |
2,6 |
448,6 мың |
173,5 |
|
Лихтенштейн |
157 |
32, 8 мың |
209,2 |
|
Польша |
312,7 |
38,6 |
123,5 |
|
Чехия |
78,9 |
10,3 |
130 |
|
Словакия |
49 |
5,4 |
110,7 |
|
Австрия |
83,8 |
8,2 |
97,5 |
|
Франция |
544 |
59,8 |
109,8 |
|
Монако |
1,95 км2 |
32мың |
16,4 |
|
Испания |
504,8 |
40,1 |
79,4 |
|
Португалия |
92,3 |
10,1 |
109,2 |
|
Андорра |
465 км2 |
68,4 мың |
147,1 |
|
Италия |
301,2 |
57,7 |
191,6 |
|
Мальта |
ЗІбкм2 |
397,5 мың |
1257,9 |
|
Сан-Марино |
61 км2 |
27,7 мың |
454,6 |
|
Ватикан |
0,44 кмг |
0,9 мың |
2045 |
|
Венгрия |
93 |
10,1 |
108,3 |
|
Румыния |
237,5 |
22,3 |
94 |
|
Словения |
20,25 |
1,95 |
96,2 |
|
Хорватия |
56,5 |
4,4 |
77,7 |
|
Сербия және Черногория |
102,2 |
10,7 |
104,3 |
|
Босния және Герцоговит |
51, 1 |
4 |
77,6 |
|
Болгария |
110,9 |
7,6 |
68,7 |
|
Македония |
25,7 |
2,05 |
80 |
|
Албания |
28,7 |
3,5 |
123,5 |
|
Греция |
131,9 |
10,6 |
80,7 |
|
Эстония |
45,2 |
1,4 |
31,3 |
|
Латвия |
64,6 |
2,4 |
37,2 |
|
Литва |
65,2 |
3,5 |
53,4 |
|
Белоруссия |
207,6 |
10,3 |
49,8 |
|
Украина |
603,7 |
48 |
80 |
|
Молдавия |
33,8 |
4,4 |
131,6 |
|
Ресей |
17,075,4 |
145 181,9 |
8,5 |
|
Қазақстан |
2,717,3 |
15 |
5,5 |
|
Өзбекстан |
447,4 |
25,6 |
57,1 |
|
Түркмения |
448,1 |
4,7 |
9,6 |
|
Қырғызстан |
198,5 |
5,0 |
25 |
|
Тәжікстан |
143,1 |
6,5 |
45 |
|
Грузия |
69,7 |
5,0 |
72,0 |
|
Әзербайжан |
86,6 |
8,2 |
95 |
|
Армения |
29,8 |
3,2 |
107 |
|
Иордания |
89,4 |
5.3 |
59,4 |
|
Туркия |
779,5 |
67,3 |
86,4 |
|
Кипр |
9,25 |
767,3 мың |
83 |
|
Сирия |
185,2 |
17,15 |
92,1 |
|
Ливан |
10,4 |
3,7 |
353,8 |
|
Израиль |
20,8 |
6,0 |
289,9 |
|
Палестина |
5879 км2 |
3,5 |
— |
|
Сауд Аравиясы |
2240 |
23,5 |
10,5 |
|
Сувейт |
17,8 |
2,4 |
136 |
|
Біріккен Араб |
|
|
|
|
Эмираттары |
83,6 |
2,4 |
29,2 |
|
Оман |
309,5 |
2,7 |
8,75 |
|
Йемен |
528 |
18,7 |
35,4 |
|
Бахреин |
695,2 км2 |
656,4 мың |
941,3 |
|
Катар |
11,4 |
793 мың |
70 |
|
Иран |
1648,0 |
66,6 |
40,4 |
|
Ирак |
438,3 |
24 |
54,8 |
|
Ауғанстан |
652,1 |
27,8 |
42,6 |
|
Пәкістан |
796,1 |
147,7 |
185,5 |
|
Үндістан |
3287,6 |
1 045,8 |
318,1 |
|
Непал |
147,2 |
25,9 |
175,8 |
|
Бутан |
47 |
2,1 |
44,5 |
|
Бангладеш |
143,9 |
133,4 |
926,8 |
|
Шри-Ланка |
65,6 |
19,6 |
298,4 |
|
Мальдив |
298 км2 |
320,2 мың |
1074,4 |
|
Мьянма |
676,6 |
42,2 |
62,4 |
|
Таиланд |
513,1 |
62,4 |
121,5 |
|
Лаос |
236,8 |
5,8 |
24,4 |
|
Вьетнам |
331,7 |
81,1 |
244,5 |
|
Камбоджа |
181 |
12,8 |
70,6 |
|
Жапония |
372,5 |
127 |
340,9 |
|
Қытай |
9598 |
1 335,8 |
139,2 |
|
Моңғолия |
1566,5 |
2,7 |
1,7 |
|
Корея ХДР |
120,5 |
22,7 |
188,4 |
|
Корея Республикасы |
98,5 |
48,3 |
490,5 |
|
Иидонезия |
1904,6 |
231,3 |
121,5 |
|
Малайзия |
329,8 |
22,7 |
68,7 |
|
Сингапур |
0,6 |
4,4 |
6742 |
|
Бруней |
5,8 |
350,9 мың |
60,5 |
|
Шығыс Тимор |
14,6 |
952,6 мың |
65,2 |
|
Филиппин |
300 |
84,5 |
281,7 |
|
Алжир |
2381,7 |
32,3 |
13,6 |
|
Марокко |
446,5 |
31,2 |
69,8 |
|
Тунис |
163,6 |
9,8 |
60 |
|
Мали |
1240,2 |
11,3 |
9,1 |
|
Нигерия |
923,8 |
129,9 |
140,6 |
|
Либерия |
111,4 |
3,3 |
29,5 |
|
Бенин |
112,6 |
6,8 |
60,3 |
|
Гамбия |
11,3 |
1,5 |
128,8 |
|
Гвинея-Бисау |
36,1 |
1,3 |
37,3 |
|
Батыс Сахара |
266 |
256,2 мың |
1 |
|
Кабо-Верде |
4 |
408,8 мың |
102,1 |
|
Мавритания |
1030,7 |
2,8 |
2,7 |
|
Сьерра-Леоне |
72,3 |
5,6 |
77,6 |
|
Того |
56,8 |
5,3 |
93,1 |
|
Буркина-Фасо |
274,2 |
12,6 |
46 |
|
Гана |
238,5 |
20,2 |
84,9 |
|
Гвинея |
245,9 |
7,8 |
31,6 |
|
Кот-Д-Ивуар |
322,5 |
16,8 |
52,1 |
|
Нигер |
1267 |
10,6 |
8,4 |
|
Сенегал |
196,7 |
10,6 |
53,8 |
|
Египет |
1001,4 |
70,7 |
70,6 |
|
Эфиопия |
1 104,3 |
67,7 |
61,3 |
|
Сомали |
637,7 |
9,2 |
14,5 |
|
Судан |
2 505,8 |
37,1 |
14,8 |
|
Ливия |
1 759,5 |
5,4 |
3,1 |
|
Эритрея |
117,6 |
4,5 |
38 |
|
Джибути |
23,2 |
472,8 мың |
20,4 |
|
Чад |
1284 |
8,2 |
6,4 |
|
Конго ДР |
2345,4 |
55,2 |
23,5 |
|
Конго |
342 |
3 |
8,6 |
|
Камерун |
475,4 |
16,2 |
34 |
|
Замбия |
752,6 |
10 |
13,2 |
|
Ангола |
1246,7 |
10,6 |
8,5 |
|
Орталық Африка |
|
|
|
|
Республикасы |
623 — |
3,6 |
5,8 |
|
Габон |
267,7 |
1,2 |
4,6 |
|
Экваторлық Гвинея |
28,05 |
498,1 мың |
17,8 |
|
Сан-Томе және Принсипи |
1 |
170,4 мың |
170 |
|
Кенил |
582,6 |
31,3 |
53,4 |
|
Мадагаскар |
587 |
16,5 |
28,1 |
|
Мозамбик |
801,6 |
19,6 |
24,5 |
|
Танзания |
945,1 |
37,2 |
39,3 |
|
Уганда |
236 |
24,7 |
104,6 |
|
Руанда |
26,3 |
7,4 |
281,3 |
|
Бурунди |
27,8 |
6,4 |
229,2 |
|
Малави |
118,5 |
10,7 |
90,3 |
|
Коморы |
2,2 |
614,4 мың |
279,3 |
|
Маврикий |
2,04 |
1,2 |
588,3 |
|
Сейшель аралдары |
455 км2 |
80,1 мың |
176 |
|
Ботсвана |
600,4 |
1,6 |
2,6 |
|
Зимбабве |
390,8 |
11,4 |
29,1 |
|
Намибия |
824,3 |
1,8 |
2,2 |
|
Оңтүстік Африка |
|
|
|
|
Республикасы |
1221 |
43,6 |
35,7 |
|
Свазиленд |
17,4 |
1,1 |
64,6 |
|
Лесото |
30,4 |
2,2 |
72,6 |
|
Канада |
9970,6 |
31,9 |
3,2 |
|
АҚШ |
9518,9 |
280,6 |
29,5 |
|
Мексика |
1958,2 |
103,4 |
52,8 |
|
Гватемала |
108,9 |
13,3 |
122,3 |
|
Куба |
110,9 |
11,2 |
101,2 |
|
Сальвадор |
21 |
6,4 |
302,6 |
|
Шикарагуа |
120,3 |
5 |
41,8 |
|
Коста-Рика |
51,1 |
3,8 |
75 |
|
Белиз |
23 |
263 мың |
11,4 |
|
Панама |
75,5 |
2,9 |
38,2 |
|
Гондурас |
112,1 |
6,6 |
58,5 |
|
Багам аралдары |
13,9 |
300,5 мың |
21,6 |
|
Гаити |
27,8 |
7,1 |
254,1 |
|
Домишосан |
48,7 |
8,7 |
179,1 |
|
Ямайка |
11 |
2,7 |
243,6 |
|
Ашигуа және Барбуда |
441,6 км2 |
67,4 мың |
152,7 |
|
Сент-Китс және Невис |
261,6 км2 |
38,7 мың |
38,7 |
|
Доминика |
749,8 км2 |
70,2 мың |
|
|
Сент-Люсия |
616 км2 |
160,1 мың |
260 |
|
Сент-Винсент және |
|
|
|
|
Гренадины |
389,3 км2 |
1І6,4мың |
299 |
|
Барбадос |
430 км2 |
276,6 мың |
643,3 |
|
Гренада |
344,5 км2 |
89,2 мың |
259 |
|
Тринидад және Тобаго |
5,1 |
1,2 |
228,2 |
|
Колумбия |
1138,9 |
41 |
36 |
|
Венесуэла |
912,1 |
24,3 |
26,6 |
|
Перу |
1285,2 |
28 |
21,7 |
|
Бразилия |
8512 |
176 |
20,7 |
|
Аргентина |
2780,1 |
37,8 |
13,6 |
|
Гайана |
215 |
698,2 мың |
3,2 |
|
Суринам |
1633 |
436,5 мың |
2,7 |
|
Боливия |
1098,6 |
8,4 |
7,6 |
|
Парагвай |
406,8 |
5,9 |
14,5 |
|
Эквадор |
283,6 |
13,4 |
47,4 |
|
Чили |
756,6 |
15,5 |
20,5 |
|
Уругвай |
176,2 |
3,4 |
19,2 |
|
Австралия |
7682 |
19,5 |
2,5 |
|
Жаңа Зеландия |
270,5 |
3,9 |
14,4 |
|
Вануату |
12,2 |
196,2 мың |
16,1 |
|
Кирибати |
810,5 км2 |
96,3 мың |
118,8 |
|
Маршалл аралдары |
181,3 км2 |
73,6 мың |
406,1 |
|
Науру |
21 км2 |
12,3 мың |
587,1 |
|
Палау |
508 км2 |
19,4 мың |
38,2 |
|
Палуа- Жавд Гвинея |
462,8 км2 |
5,2 |
11,2 |
|
Самоа |
2,8 |
178,6 мың |
63,8 |
|
Соломон аралдары |
28,4 |
494,8 мың |
17,4 |
|
Тонга |
748 км2 |
106,1 мың |
141,9 |
|
Тувалу |
26 км2 |
11,1 мың |
428,7 |
|
Микронезия |
702 км2 |
135,9 мың |
193,5 |
|
Фиджи |
18,3 |
856,3 мың |
46,9 |
Бұл кестеде Еуропа мемлекеттері І — 43, Азия мемлекеттері 44 — 91, Африка мемлекеттері 92 — 145, Америка мемлекеттері 146 — 180, Австралия және Мұхит аралдары мемлекеттері 181 — 194 қатарда берілді.
Сұрақтар:
- Халықтар тығыз орналасқан аймақтар.
- Халықтар сирек орналасқан аймақтар.
- Мегаполис орталықтар: көрсеткіштері қандай?
- Дүние жүзінің әр аймақтарындағы халықтардың қоныстануындағы айырмашылықтар.
- Қазақстан және Орта Азия елдеріндегі халық тығыздығы қалай?
Әдебиет:
- Историческая демография: новые подходы, методы, источники. М., 1992.
- Историческая демография: проблемы, суждения, задачи. М., 1989.
- Медков В.М. Демография. Ростов-на-Дону. 2003.
- Щербаков А.И., Мдинарадзе М.Г. Основы демографии и государственной политики народонаселения, М., 2005.
- Брук С.И. Население мира. Этнодемографический справочник. 2-е изд. М.,1986. (52-59-66.)
