Реферат. Еңбек құқығы

М а з мұ  н ы

Кіріспе

 

1. Еңбек құқығы

1.1        Еңбек жэне еңбек құқығы туралы түсінік

1.2       Еңбек құқығының басшылыққа алатын қағидалары

1.3       Еңбекпен байланысты құқықтық қатынастар

2. Жеке еңбек шарты

2.1        Жеке еңбек шартының ұғымы

2.2       Жеке еңбек шарттың мазмұны

 

Қорытынды

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Біздің Ата заңымызда немесе Қазақстан Республикасының конституциясында 24-бапта, 1-тарауда былай деп айтылған: «Әркімнің еңбек ету бостандығын, қызмет пен кэсіп түрін еркін таңдауына құқығы бар. Еріксіз еңбекке соттың үкімі бойынша не төтенше жағдайда немесе соғыс жағдайында ғана жол беріледі.»

Құқықтың әрбір саласы қоғамдық қатынастардың, өзінің мазмүны мен ерекшеліктерімен басқалардан өзгеше келетін белгілі бір тобын реттейді. Еңбек қүқығының пэнін ашу ең алдымен қүқықтың осы саласының нормаларымен реттелетін қоғамдық қатынастар шеңберін анықтау қажет.

Кейінгі кезеңде Республикамыздың қалыптасып келе жатқан еңбекті үйымдастырудың нарықтық нысандарының дамуы мемелекет меншігінде болған кәсіпорын, мекеме, үйымдары жекешелендіруді, жеке меншіктің дамуына экеледі. Мұның барлығы еңбек қатынастарын реттеуде жаңаша көзқарасты талап етеді. Сондықтан, еңбек қүқығы еңбек ету үрдісінің технологиясын реттемейді, еңбекті үйымдастыру мен қолдану жөніндегі элеуметтік байланыстарды реттейді, яғни еңбек құқығының пэні — еңбек емес, еңбектің элеуметтік құрылымы, немесе адамдардың еңбек ету барысындағы қатынастары болып табылады. Басқаша айтқанда, еңбек қүқығының пэні-еңбекке қаблеттілікті іске асыру, еңбекті үйымдастыру мен басқару жөніндегі мемелекеттік жэне жеке ұйымдарды азаматтардың еңбегін қолдану жөнінде қалыптасқан жеке дара да, сондай-ақ үжымдық та қоғамдық қатынастарды қүрайды.

Жеке еңбек шарты еңбек құқығының негізгі институттарының қатарына жатады. Оның қоғамдық ролі, еңбек ету бостандығын, қызмет түрі мен мамандық таңдау бостандығын, еңбекті үйымдастыру мен қолдануда негізге алынатын қүқықтар мен бостандықтарды жариялайтын Қазақстан Республикасының Конституциясымен анықталады.

Еңбек шартының заңдық маңызы ол еңбек қатынастарының пайда болуына ғана емес оның өзгеруіне де, жойылуына да себепкер болуында.Жеке еңбек шарты тақырыбының ішінде барлық құрама тақырыптары қарастырылған. Қолданылған барлық заңдар, Қазақстан Республикасының Заңы, Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы (осы заң азаматтардың Қазақстан Республикасындағы еңбек бостандығына конституциялық қүқығын іске асыру барысында туындайтын еңбек қатынастарын реттейді.) ресми басылымнан алынған. Бүл заңда жеке еңбек шарты туралы 2-тарауда, 9-31 баптарда қарастырылған.

 

1. Еңбек құқығы 1.1

Еңбек және еңбек құқығы туралы түсінік

 

Еңбек — адамның өз қажеттерін қанағаттандыру үшін табиғат заттарының түрін өзгертуге және оны өз керегіне бейімдеуге бағытталған мақсатқа сай істелетін қызметі; қоғамның өмір сүруінің негізгі, адамзат тіршілігінің мэңгілік, табиғи шарты. Еңбек — адамдардың өмірі үшін материалдық, рухани жэне басқа да қүныдылықтар жасауға бағытталған адам қызметі.

Қүқықтың эрбір саласы қоғамдық қатынастардың, өзінің мазмүны мен ерекшеліктерімен басқалардан өзгеше болып келетін белгілі тобын реттейді. Еңбек қүқығының пэнін ашу үшін ең алдымен қүқықтың осы саласының нормаларымен реттелетін қоғамдық қатынастар шеңберін анықтау қажет.

Қазақстан Республикасында қалыптасып келе жатқан еңбекті үйымдастырудың нарықтық нысандарының дамуы мемлекет меншігінде болған кэсіпорын, мекеме, ұйымдарды жекешелендіруді, жеке меншіктітің дамуына экеледі. Мүның бэрі еңбек қатынастарын реттеуде жаңаша көзқарасты талап етеді. Соныдқтан, еңбек қүқығы еңбек ету процессінің технологиясын реттемейді, еңбекті үйымдастыру мен қолдану жөніндегі элеуметтік байланыстарды реттейді, яғни еңбек қүқығының пэні еңбек емес, еңбектің элеуметтік қүрылымы, немесе адамдардың еңбек ету барысндағы қатынастары болып табылады.

Ал жалпылама алғанда еңбек қүқығы дегеніміздің өзі — меншігі мен шаруашылық түріне байланыссыз жүмысшылардың барлық категориясыныңжалдамалы еңбекке байланысты қоғамдық еңбек қатынастарын реттейтін құқықтың жеке саласы.

Еңбек қатынастары — тараптардың эдетте жеке еңбек және ү_жымдық шарттар негізінде белгілі бір еңбек қызметін жүзеге асыруы жөнінде туындайтын жүмыс беруші мен қызметкер арасындағы қатынастар.

Еңбек қатынастары саласындағы қүзыретті органдардың барлық жағдайларда қолдануға есептелген нормативтік нүхқаулардан түратын құқықтық актілер еңбек қүдығының көздері болып табылады. Әдебиетте бүл көздер «еңбек туралы нормативтік актілері», «еңбек туралы заң актілер», «еңбек қүқығының нормативтік актілер» және т.б. деп аталады.

Еңбек туралы нормативтік-құқықтық актілер Қазақстан Республикасының Еңбек туралы Заңына сэйкес болуы қажет. Олар мыналардан тұрады:

1. Заңдар жэне Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлықтарынан;
2. Қазақстан Республикасы    Президентінің    жарлықтарынан    жэне Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулыларынан;
3. Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің жэне Жоғарғы Сотының нормативтік қаулыларынан;
4. Министрліктер мен    ведомстволпрдың    нормативтік    құқықтық актілерінен түрады.

Жұмыс берушілер мен қызметкерлердің еңбек қатынастарын реттейтін негізгі заңға 1999 жылғы 10 желтоқсанда қабылданған «Қазақстан Республикасындағы Еңбек туралы» Заң жатады, осы заң қабылданғаннан кейін мынадай заңдар өз күшін сақтаған:

• 1992 жылы 4 шілде қабылданған «¥жымдық шарт туралы»
• 1993 жылы 22 қаңтарда қабылданған «Кэсіптік одақтар туралы»
• 1993 жылы 9 сәуірде қабылданған «Кәсіптік одақтар туралы»
• 1996 жылы 8 шілде қабылданған «Үжымдық еңбек даулар мен ереуілдер туралы»•   2001    жылы   23    қаңтарда   қабылданған    «Халықтың   жұмыспен қамтылуы туралы» заңдар.

 

• Бңбек құқығының басшылыққа алатын қағидалары

 

Еңбек құқығының қағидалары дегеніміз — қазіргі заңдылықта бекітілген, еңбек қүқығының нормаларының мәнін және еңбек саласын қүқықтық реттеуде мемлекеттің негізгі бағыттарын білдіретін негізгі бастамалар.

Еңбектік-құқықтық қатынастарды реттеуде басшылыққа алатын қағидалар өзге құқық салаларына тэн екі топқа бөлінеді: біріншісі — салааралық, яғни басқа қүқық салаларына да қатысты қағидалар, екіншісі — салалық, яғни нақты еңбек қүқығының қатынастарын ғана реттейтін қағидалар.

Қазақстан Республикасы Конституциясында еңбек саласындағы қатынастарды қүқықтық реттеудің мынадай қағидалары баяндалған: еңбек бостандығы жэне өзінің еңбекке қабілеттілігіне еркін билік ету, қызмет пен кэсіп түрін таңдау мүмкіндігі; мэжбүрлі еңбекке тиым салу жэне жүмыссыздықтан қорғау (24-бап); денсаулықты қорғау қүқығы (29-бап); бірлестіктер бостандығына қүқығы (23-бап); демалуға қүқығы (24-бап). Бүл клнституциялық қағидалар еңбек саласындағы қатынастарды қүқықтық реттеудің салааралық қағидаларына жатады.

Ал еңбек құқығының салалық қағидалары сол құқық саласының нормаларының ерекшелігін көрсетеді. Қазіргі кезеңдегі еңбек қүқығы саласынң қағидалары мынадай үш топқа бөлінеді:

1. Еңбек нарығын қүқықтық ретеу саласындағы мемлекеттің саясатын білдіретін қағидалар.
2. Жүмысшылардың (қызметкердердің)   еңбек   жағдайларын   бекітуде басшылққа аынатын қағидалар.
3. Жалдамалы жүмысшылардың    еңбегін    пайдалануды    қүқықтық реттейтін қағидалар.

 

• Еңбекпен байланысты құқықтық қатынастар

 

Еңбектік қүқықтық қатынастардың обьектісін жәе негізгі мазмұнын еңбекті үйымдастыру мен басқару жөніндегі мемлекеттік және жеке меншіктегі үйымдарда азаматтардың еңбегін пайдалану жөнінде қалыптасатн жеке дара да, үйымдық та қатынастар қүрайды. Еңбектік қүқықтық қатынастарға жүмысшы мен жүмыс беруші қатысады. Бүлардың қарым-қатынасы келісімдік-шарттық негізде қүрылады.

Еңбектік құқықтық қатынастардың өзіне тэн мынадай белгілер болады.

Біріншіден, бүл қатынастар кэсіпорын, мекеме, үйымның ішкі еңбек тэртібінің шегінде жүреді;

Екіншіден, бүл қатынастар тек қана жүмысшы белгілі бір еңбек үжымына кірген кезде ғана пайда болды.

Үшіншіден, жүмысшының еңбек үжымына кіруі нақты заңды деректермен белгілегенеді (жеке еңбек шартына түрады, қызметке түруы жөнінде бүйрық шығарылады).

Төртіншіден, еңбек қатынастары сол жүмысшының белгілі бір мамандық, біліктілік немесе қызмет бойынша жүмыс атқаратын, ал кәсіпорын экімшілігі аталған жүмыстық орындалуы үшін қажетті жағдай жасауын міндетіне алғандығын білдіреді.

Ал, жеке еңбекке негізделеген еңбек түрлерін, еңбеқ құқығының нормаларымен реттелмейді.Алайда еңбек авторлары белгілі бір үжымында қызмет істесе, онда олардың еңбегі еңбектік-қүқықтық қатынастарға жатады.

Еңбектік құқықтық қатынастарды еңбек қүқығының піне ретінде танығанда барлық еңбек түрі жөнінде сөз болмайды, яғни еңбек қүқығының нормалары барлық еңбек түрін реттей бермейді, ол тек жалдамалы еңбекке негізделгендерін ғана реттейді.

Демек, еңбектік қатынастарға жалданып еңбек етуге байланысты қатынстардың ьарлығы кіреді жэне сондай қатынастарға байланысты, соларданпайда болатын қатынастар да кіреді. Яғни, еңбек қү-қықтық қатынастары екі түрлі болады:

1. негізгі еңбектік қүқықтық қатынастары 2. туынды еңбектік қүқықтық қатынастары
2. Жеке еңбек шарты

 

2.1 Жеке еңбек шартының ұгымы

Жеке еңбек шарты — қызметкер мен жу_мыс берушінің арасында жазбаша пошымда жасалатын екіжақты келісім.

Жеке еңбек шарты еңбек құқықығының негізгі институттарының қатарына жатады. Оның қоғамдағы ролі, еңбек ету бостандығын, қызмет түрі мен мамандық таңдау бостаныдығын еңбекті үйымдастыру мен қолдануда негізде алынатын қүқықтар мен бостандықтарды жариялайтын Қазақстан Республикасының Конституциясымен анықталады.

Жеке еңбек шарты дегеніміз — қызметкер мен жүмыс берушінің арасында жазбаша нысанда жасалатын екіжақты келісім, ол келісімге сәйкес қызметкер жүмыс берушінің актісін атқара отырп, белгілі бір мамандық, біліктілік немесе кәсіп түрі бойынша жүмысты орындауға міндеттенеді, ал жұмыс беруші қызметкерге еңбек ақысын жэне заңдар мен тараптардың келісімінде көзделген өзге де ақшалай төлемдерді уақытында және толық көлемінде төлеуге, еңбек туралы заңдар мен ұжымдық шартта көзделген еңбек жағдайларымен қамтамасыз етуге міндеттенеді.

Еңбек қүқығы ғылымы жалпы еңбек шарты деген түсінікті өзара байланысты үш түрлі мағынада қарастырады, біріншіден, еңбек шарты дегеніміз — азаматтардың еңбек ету қүқықығын жүзеге асыру жолы болып табылады, екіншіден, еңбек шарты — еңбек қүқықытық қатынастарының пайда болу негізі болып табылады, үшіншіден, азаматтарды жүмысқа қабылдау, басқа жүмысқа ауыстыру жэне жүмыстан босатуды реттейтін нормаларды біріктіретін еңбек құқығының институты болып табылады.Азаматтардың еңбек ету құқығын жүзеге асырудың ең негізгі формасына жеке еңбек шартын жасасу жатады, өйткені тек жеке еңбек шартын жсасасу арқылы ғана жұмысшы ұйымның еңбек ұжымына кіре алады. Еңбек шартын жасасқан күннен бастап жұмысшыға барлық еңбек заңдары жэне сол ұйымда қабылданған локальдық нормалар қолданылады.

Еңбек шартының заңдық маңызы ол еңбек қатынастарының пайда болуына ғана емес оның өзгеруіне де, жойылуына да себепкер болуында. Мысалы, басқа жұмысқа ауыстыру еңбек қатынасының өзгеруін, ал еңбек шартының тоқтатылуы еңбек қатынастарының жойылуына көрсетеді.

Жұ_мыс   берушінің  актілері  —  жұмыс   берушінің   шығаратын   актілері (бұйрықтар, өкімдер, нүхқаулықтар, ішкі еңбек тэртібінің ережелері).

 

2.2 Жеке еңбек шарттың мазмұны

 

Жеке еңбек шартының мазмүны — еңбек нарығында оның тараптарының жріысшы мен жүмыс берушінің екіжақты келісіміне байланысты кү-рылады. Жеке еңбек шартының мазмұнында қарастырылатын еңбек жағдайларын екі топқа бөоуге боады: міндетті жэне қосымша (факультативті) еңбек жағдайлары.

Жеке еңбек шартының міндетті жағдайларны сол шарттың мамұнын қү-райтын кез-келген еңбек жағдайлары жатады. Мысалы, жү_мыс орны, қызмет түрі, жұмыстың басталу жэне аяқталу уақыты, жұмысшының еңбек ақысы. Ал, қосымша жағайларға қызметкер мен берушінің қосымша тілектерінен туындаған жағдайлар жатқызылады, мысалы, сынақ мерзімін тағайындау немесе коммерциялық қүлияны сақтау міндетті. Міндетті еңбек жағдайлары да, қосымша еңбек жағдайлары да еңбек шартының өзгеруіне, тоқтатылуына бірдей эсер ете алады жэне шарт жасасушы тараптар міндетті еңбек жағдайларын да, қосымша еңбек жағдайларын да бірдей орындауға міндетті.Жеке еңбек шартын жасасу барысында жүмыс беруші қызметкерден еңбек кітапшасын, жеке басының куэлігін, білімі немесе кәсіби даярлығы туралы қркыттарын талап етуге құқылы.

Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы — О труде в Республике Казахстан. Заңындағы жеке еңбек туралы шарт мэліметтер 2-тарауды қамтиды. Бүл тарауда 9-31 баптар, яғни 22 бап бар.

2-тарау. Жеке кңбек шарты

9-бап. Жеке еңбек шартының мазмүны

1. Жеке еңбек шартында:
2. I) тараптардың реквизиттері; 2)еңбек міндеті;

3) жеке еңбек шартының мерзімі;

4) Еңбек міндеттерін жүзеге асыру басталатын күн; 5)еңбек жағдайларының сипаттамалары;

6) жү^мыс уақыты мен демалыс уақытының режимі;

7) еңбекке ақы төлеу жэне еңбекті қоргау жағдайлары;

8) жүмыс берушінің құқықтары мен міндеттері;

9) қызметкердің құқықтары мен міндеттері;

10) жеке еңбек шартының өзгерту, бү_зу, ү_зарту тәртібі;

1. II) өтемақылар төлеу мен кепілдіктер беру тәртібі; 12) тараптардың жауапркешілігі көрсетілу тиіс;

10-бап. Жеке еңбек шартының мерзімі 1. Жеке еңбек шарты:

1) белгісіз мерзімге; 2)белгілі бір мерзімгеҚорытынды

Заңдар эрбір адамның, адамдар бірлестігінің, қоғамның өміріндегі барлық елеулі мэселелеріне қатысты болып шығады. Ал эсіресе жеке еңбек шарты қоғамда үлкен орын алады.

Жеке еңбек шарты еңбек құқығының негізгі институттарының қатарына жатады. Оның қоғамдық ролі, еңбек ету бостандығын, қызмет түрі мен мамандық таңдау бостандығын, еңбекті үйымдастыру мен қолдануда негізге алынатын құқықтар мен бостандықтарды жариялайтын Қазақстан Республикасының Конституциясымен анықталады

Азаматтардың еңбек ету құқығын жүзеге асырудың ең негізгі формасына жеке еңбек шартын жасасу жатады, өйткені тек жеке еңбек шартын жсасасу арқылы ғана жүмысшы үйымның еңбек ұжымына кіре алады. Еңбек шартын жасасқан күннен бастап жүмысшыға барлық еңбек заңдары жэне сол үйымда қабылданған локальдық нормалар қолданылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланған әдебиеттер.

 

І.Қазақстан  Республикасының Конституциясы Алматы 1995 ж.

2. Алексеев С.С. Теория право М., БЕК. 1993 ж.
3. Венгеров А.Б. Теория государства и право.М,. 1994 ж.
4. Сапаргалиев Г.С., Ибраева А.С. Мемлекет және қүқық теорисы: «Жеті Жарғы», 1997 ж.