Еңбек рыногынындағы жұмыс күші сұранысы мен ұсынысы
Еңбек рыногы экономикасы еңбек рыногы қалай ұйымдастырылғанын, қызметiн және оның нәтижесiн зерттейтiн, жұмыс берушiлер мен жұмыс алушылардың арасындағы қатынастардың, әр түрлi факторлардың әсер етуiне байланысты өзгеруi, жалақы, баға, пайда және мемлекет саясатының әлеуметтiк еңбек қатынастарына тиетiн ықпалын зерттейтiн ғылыми сала. Мұнда еңбек ұсынысы жалпы еңбекке қабiлеттi адамдар болса, ал еңбек сұранысын нарықтық экономикада фирмалар мен кәсiпорындар қалыптастырады. Осы фирмалардың қызмет етуi негiзiнен микроэкономика деңгейiнде болғандықтан жалпы фирма теориясы ұғымына тоқталып өтуге тура келдi.
Экономиканың рыноктық қатынастар арқылы дамуында еңбекке деген сұраныс және еңбек ұсынысы арқылы еңбек рыногында тепе-теңдiк жағдай орын алады деп есептелiнедi. Бiрақ шын өмiрде мұндай еңбек рыногының тепе-теңдiгiнiң орын алуы сирек кездеседi. Еңбек рыногының тепе-теңдiгi дегенiмiз экономикадағы қызмет етiп отырған кәсiпорындар қанша жұмыс күшiн қажет етсе соған сәйкес экономикада жұмысқа ынталы экономикалық активтi халықтың саны сондай дегендi бiлдiредi.
Шындығында еңбек рыногында еңбек сұранысы еңбек ұсынысынан артық болып отырады. Яғни, экономика заңдылығы бойынша жұмыссыздықтың табиғи деңгейi орын алады дегендi бiлдiредi. Егер де осы табиғи деңгейден асып кетсе (жұмыссыздық табиғи деңгейi Оукен заңы бойынша 3%) , онда экономикада тұрақсыздық жағдай жұмыссыздық мәселесi орын алады.
Бұл жағдайды келесi еңбек рыногының тепе-теңдiк графигiнен көруге болады. Сурет-1.
Бұл суреттен көретiнiмiз еңбек сұранысы қисығы Nd мен еңбек ұсынысы қисығы NS қиылысында Е нүктесi пайда болады, ол нүкте еңбек рыногындағы тепе-теңдiктi сипаттайды. Осы тепе-теңдiк нүктеге сәйкес WE нақты жалақының және NE жұмысбастылық деңгейiнiң тепе-теңдңгi шығады. Егер жалақы W1 деңгейде жоғары болатын болса, онда рыноктық сәйкессiздiк нәтижесiнде ұсынылатын еңбек көлемi еңбекке сұраныстан В-А мөлшерде өседi, осының нәтижесiнде Nb— Na мөлшерде экономикада жұмыссыздық пайда болады.
Жұмыссыздық NS
W1 A B
E
WE
Nd
Na NE Nb N
Сурет-1 – Еңбек рыногының тепе-теңдiгі
Сонымен, жұмыссыздық бұл еңбек рыногындағы сұраныс пен ұсыныс сәйкессiздiгiнен пайда болатын еңбек рыногының бөлiнбес элементi. Жұмысшы күшi болып табылатын адамдар еңбек рыногына қатысуына байланысты бiрнеше категорияға бөлiнедi.
Еңбекке қабiлеттi адамдар – жасына және денсаулығына қарай еңбек етуге қабiлеттi адамдар. Адамдардың жекелеген категорияларға бөлiнуi олардың экономиканың рыноктық немесе рыноктық емес секторларында жұмыс iстеуiне байланысты жүргiзiледi. Яғни, рыноктық емес құрылымда қызмет ететiндерге мемлекеттiк әскер, полиция, мемлекеттiк аппарат және т.б. институттар кiредi.
Жұмыссыздар болып еңбекке жарамды жастағы еңбекке қабiлеттi, бiрақ жұмыс орны жоқ адамдарды айтады. Жұмысы бар тұлғалар және жұмыс күнi толық емес тұлғалар жұмысбасты адамдар болып табылады. Жалпы жұмысшы күшiне жұмыспен қамтылғандар мен жұмыссыздар жатады.
Жұмысшы күшi құрамына кiрмейтiндер өзара жеке категория болып табылады. Бұларға жұмысы жоқ және жұмыс iстеу талабы жоқ адамдар жатады. Сондай-ақ жұмыс iстегiсi келетiн, бiрақ әр түрлi себептермен жұмыс iстеуден күдер үзген адамдар. Адамдардың бұл категориясы жұмыссыздарға кiрмейтiн адамдарға жатады.
Еңбек нарығы басқа нарықтар сияқты сұраныс пен ұсыныс арқылы реттеледi. Жұмыс күшiне сұранысты фирма анықтайды. Фирмадағы орындалатын жұмыстар көлемi мен сапасына қандай факторлар әсер етедi, осыған орай қанша жұмыс күшiн жалдау керек екенiн анықтау өте күрделi мәселе болып келедi. Оны келесi суреттен, яғни (а) сурет нанға деген сұраныс пен ұсыныс және оның бағасы, (б) сурет сол нан заводында iстейтiн жұмысшылар саны мен олардың еңбекақысының сұранысы мен ұсынысы келтiрiлген.
Нан ұсыныс ұсыныс
бағасы
Р
w
сұраныс сұраныс
Q L
Сурет-1 – Нан өндiру мен оның бағасының және нан пiсiрушiлердiң сұранысы мен ұсыныс қисығы
Бәсекелiк фирманың пайдасын максималдау үшiн фирманың нан заводы бар деп алайық. Фирма әр күн сайын нан шығарып, оны сатуға рынокқа алып шығуы керек. Ол үшiн фирма белгiлi бiр жұмыс күшiн қолданады. Бәсекелiк нарық болғандықтан бiзге белгiлi фирма өнiм бағасы мен жалақы мөлшерiн берiлген деп бiледi. Барлық фирманың мақсаты пайданы максималдау екенiн бiлемiз. Фирма пайдасы өнiмдi немесе қызметтi сатудан түскен түсiм мен жиынтық шығындардың айырмасына тең. Осыдан барып өндiрiстiк функция және еңбектiң шектi өнiмдiлiгi деген ұғымдар қалыптасады.
Ендi шектi өнiмдiлiктiң құны және еңбекке сұраныс ұғымдарына тоқталсақ. Мысалымыз бойынша егер де нан килограм деп алсақ, 2-шi жұмысшы 80 кг нан шығарса,одан түсетiн жиынтық түсiм 800$ құрайды. Осылайша кестенiң 4-шi бағанында шектi еңбек өнiмдiлiгiнiң құны белгiленген. Мұнда жұмыскүшi саны өскен сайын еңбектiң шектi өнiмдiлiгi кеми түседi. Егер бәсекелес нарықтағы жалақы мөлшерi 500$ деп алсақ, онда 1-шi жұмысшыдан 500$ пайда түседi, яғни 1000$ — 500$ = 500$. Екiншi жұмысшыдан сол сияқты 300$ пайда түседi. Ал төртiншi жұмысшының жиынтық табысы 400$ ғана, ал оның жалақысы 500$, яғни фирма төртiншi жұмыс күшiн жалдаған кезде 100$ зиян шегедi. Сондықтан фирмаға тек қана 3 жұмысшы жалдаған тиiмдi болады.
Сонымен, фирманың максималды пайдасы еңбектiң шектi өнiмдiлiгi мен нарықтық жалақының қиылысу нүктесi болып табылады. Осылайша бәсекелестiк рыноктық экономикада фирма жұмыс күшiн шектi өнiм құны мен жалақы тең болғанша қабылдай бередi. Осыдан барып фирманың еңбекке сұранысы ұғымы шығады, оны келесiграфиктен көре аламыз.
Кейбiр жағдайлар — өндiрiс факторлары мен өнiм бағалары — сырттан берiледi; шешiм қабылдау бостандығы – қанша адам және жұмыс сағат қажеттiлiгi – тарифтiк реттеумен және жалдама қызметкердi қорғайтын басқа да заңдармен шектеледi. Мысалы, Қазақстандағы еңбек туралы заң жұмыс апта ұзақтығын 40 сағатпен шектейдi.
Шектi өнiм
құны
Нарықтық
жалақы
Еңбекке сұраныс қисығы
Жұмысшылар санының Жұмысшылар саны
максималды пайдасы
Сурет-3 – Еңбектiң шектi өнiмдiлiгiнiң құны
Жұмыс күшi ұсынысының көлемiн анықтауда қиындықтар кездеседi: фирма өзiндегi қызметкерлердi нақтылы қолдана ма, әлде оған қосымша жұмыс күшiн қажет ете ме – бұл анықтауды талап етедi. Институционалдық реттеуге сәйкес фирма кей жағдайда артық қызметкерлердi жұмыстан дереу босата алмайды. Сонымен қтар фирма қосымша жұмыс күшiне мұқтаж болуы мүмкiн, өйткенi бос орындарды қызметкерлермен толтыруы керек.
Нарықта жеке мешiк кәсiпорындар саны және олардың экономикада үлесi өскен сайын оның тиiмдiлiгi еңбек өнiмдiлiгi арқылы көтерiлген сияқты. Демек, жұмыс күшiне сұраныс қалыптасуында жеке меншiк сектор нарықтық принциптерiне толық ауысқан. Қанша және қай сапалы қызметкерлердi жұмысқа алуда фирма тек экономикалық тұрғысынан шешедi, басқаша айтқанда, фирмаға бұл адамдар барынша көп пайда түсiре ала ма деген критерийдi қолданады. Жұмыс барысында бiз еңбек нарығы болғандықтан жеке меншiк секторды қарастырамыз.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
- Рынок труда. Учебник / под. ред. проф. В.С. Буланова и проф. Н.А. Волгина. – М.: МГУ, 1996 г.
- С.Әкiмбеков, А.С.Баймұхаметова, У.А. Жанайдаров / Экономикалық теория. Оқу құралы. – Астана: 2002. – 446 б.
- Экономическая теория./ А.И. Добрынина, Л.С. Тарасевича. Санк-Петербург – 2001г.
- Жұмамбаев С.К. Еңбек рыногы экономикасы: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университетi, 2003 – 171 б.
- Мейiрбеков А. Қ., Әлiмбетов Қ.Ә. Кәсiпорын экономикасы: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2003. – 252 бет.
- Мэнкью Н.Г. Принципы экономикс. – Спб: Питер Ком, 1999. – 784 с.
- Джумамбаев С.К. Рынок труда в казахстанской экономике. – Алматы: Ғылым, 2000 г.
- Берешев С. Регулирование заработной платы в республике Казахстан. – Алматы: ТОО “Баспа”, 2001 г.
- Е.Б.Жатканбаев, К.С.Мухтарова. Безработица как фактор снижения уровня жизни населения \\Вестник КазГУ. Серия Экономическая,1999№1
- “Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы”: Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 10 желтоқсанындағы заңы // Егемен Қазақстан, 1999 ж., 24 желтоқсан.
- Журнал // Экономика и права Казахстана, 2004 г. № 13.
- Статистический ежегодник. Алматы. – 2004г. №5
