Жоспар
І Кіріспе
ІІ Негізгі бөлім
- Ежелгі Үндістандағы тәрбиемен мектептер
- Үндістанның экономикалық және қоғамдық құрылысы
- Ежелгі Үндістандағы құқық
ІІІ Қолданылған әдебиеттер
Ежелгі Үндістандағы тәрбиемен мектептер
Ежелгі Үндістанда әлеуметтік ойлар буддизм мен джайнизм мектептерінің социологиялық мифтерінде біршама карастырылған. Мәселен, джайнизмнік этикалық, эстетикалық жүйесінде адам мінез-құлқындағы кейбір нормалар мси тақуалық (аскетизм) мінездің кей формалары берілген. Тақуалық (аскетизм) дегсн «нәпсіні тый» деген мағынаны береді. Ондай норманың бірі ретінде ахисаны алады, яғни «тірі жанға зиян келтірмеу» принципі.
Әлеуметтік теорияның біршама айқын элементтері ежелгі Грецияда қалыптаса бастады. Мәселен, әлеуметтік пікірдің кейбір элементтерін Гомер мен Гесиодтың шығармаларынан кездестіруге болады. Алайда, ежелгі Грек философтарының арасында қоғамға және коғамдық институттарға ерекше көңіл бөлгендер софистер болды. Оларға дейінгілер көбінесе табиғатқа баса назар аударса, софистер адам мен коғамға басты назар аударады. Өйткені, сол кездегі ежелгі Грециядағы саяси жағдай философтарды адам мен қоғам мәселссіне көңіл аударуға мәжбүр еткен болатын.
Платон өзінің социологиялық мифтерінде софистердің мемлекет адамдарынын ортақ келісімінің нәтижесінде пайда болды деген пікірге қарсы болады. Платонның пікірінше, мемлекет адам мүдделерінің әртүрлі болуына негізделіп құралатын болған, содан еңбек бөлінісі пайда болады. Қоғамдық еңбектің бөлінісіне байланысты Платон адамдарды үш топқа (кастаға) бөледі: жоғарғы билеуші топ, қолөнершілер және құлдар. Адамдар арасындағы касталық қатынасты жақтайды. Адамдар, Платонның пікірінше, табиғатынан тең емес. Жаратылысынан адамның бірі аристократ, екіншісі шаруа, үшіншісі құл болып туылады және өмір бойы солай өтеді. Халық соны мойындауы керек. Бірақ олар тату өмір сүруі тиіс, өйткені олардың бәріне ортақ нәрсе — Жер-Ана деп көрсетеді.,
Социологиялық ой дүниесінде Аристотельдің де алатын орны ерекше. Аристотель ежелгі Грециянын саяси тәжірибесін қортындылай келе, адам — әлеуметтік жаратылыс деген Қорытындыға келеді. Мемлекет адамдардың туа біткен «бірігіп өмір сүруге ұмтылғыштық қасиетінен пайда болады деп көрсетеді. Оның пікірінше, коғам үлкен екі әлеуметтік институтқа бөлінеді: құл иеленуіпілер және кұлдар. Бұл да Платонның идеясын колдайды, яғни адамдар жаратылысынан тең емес деп түсінеді. Аристотель мемлекеттің мақсаты — адамдардың бақытты өмірін қамтамасыз ету деп есептейді. Мемлекет қоғамдағы жалпы мүддеге қызмет етуі керек деп көрсетеді. Бәріне ортақ мақсат — өздері құрған қоғамды, мемлекеттік құрылысты сақтау болып табылады.
Социологияның дербес ғылым ретінде пайда болып қалыптасуы батыста француз философы О. Конттың есімімен байланысты (1798-1857). Ол ең алдымен Батыстағы позитивистік философияиың негізін салушы болып есептеледі. Оның 1830-шы жылдары «Позитивті философиянын курсы» деп аталатын 6 томдық еңбегі жарық көреді. Міне осы еңбегінде негізінен оның социологиялық ойлары айтылады. Мәселен, осы еңбегінің 3-ші томында алғаш рет Конт «социология» деген ұғымды енгізеді және қоғамды ғылыми негізде зерттеу мақсатын кояды. Міне осы пікір социологияның ғылым ретінде пайда болып, дамуына негіз болады.,
Қорыта келгенде, О. Конттың социологиялық концепциясында басты екі идея жатыр. Біріншісі — қоғамтануда ғылыми тәсілді қолдану болса; екіншісі — әлеуметтік реформаларды жасауда іс жүзіндс ғылымды қолдану идеясы. Ғылыми білім қоғамның дұрыс дамуы үшін қызметететініне Конт кәміл сенді.
ХІХ ғасырдың ағылшын ғалым-философы Г.Спенсер социологияның қалыптасып дамуында маңызды роль атқарады. Жас кезінен ғылым жолына түскен (темір жол инженері) Г. Спенсер, Дарвиинің эвюлюциялық теориясының ықпалымен, эволюция үрдісімен айналысады. Ол эиолюция теориясын, дүниенің барлық салаларын түсіндіру үшін қолдануға болады деген қорытындыға келеді. Спенсер қоғамды биологиялық организмдермен салыстыра отырып, оны адамзат коғамының тарихына да қолдануға болады деп мойындайды.
Үндістанның экономикалық және қоғамдық құрылысы
Үндістан жер көлемі және халқының саны жөнінен өте ерте уақыттардың өзінде-ақ Азия елдерінің ішіндегі ең ірілеріне жататын.
Біздің дәуірге дейінгі үшінші мыңжылдықта Үндістанның батыс-солтүстік жағында мемлекеттер болып, ол мемлекеттерде мәдениеті жоғары, өздерінің жазу әдебиеті бар тайпалар өмір сүргені мәлім. Ежелгі Үндістанның мәдениеті бірінші мыңжылдықта гүлденіп, көрші халықтарға да әсерін қатты тигізді. Үндістан буддизм дінінің отаны.
Үндістанның географиялық жағдайы өте күрделі және әртүрлі болатын. Үндістанның жері үлкен түбек, материк сияқты аумақты, басқа дүниеден екі мұхитпен және Гималай тауымен бөлініп тұр. Түбектің ортасы-Деккан жарты аралдың ең ежелгі бөлімі. Ол джунглиден, саваниадан, таулы және тасты жерлерден тұрады, құрғақшылық жиі болуына байланысты адамның өмір сүруіне қолайсыз еді. Адамдардың тұруына ең жақсы, пайдаға асатын жерлер Үндістанның батыс-солтүстік жағындағы Инд хвне Ганг өзендерінің арасында орналасқан аллювиалды тегіс алқаптар. Суы мол, жерлері құнарлы, климаты жұмсақ, сондықтан ежелгі кезеңнен-ақ осында ірі мемлекеттер пайда болды.
Үндістанның халқы ұлттық жағынан алуан түрлі болатын. XX ғасырдағы ресми есеп бойынша Үндістанда 220 тіл бар екен. Үндістанның негізгі халқы аласа бойлы, қара түсті «дравидтер» деген тайпалар. Олар Үндістанның орта және оңтүстік жағына орналасқан болатын. Тарихшылар дравидтерден де бұрын тұрған тайпалар «мұнда» деп санайды. Бұл тайпалар орталық провинцияларда, Гималай және Чото-Нагпур деген жерде тұрған. Олар Үндістанның орта жене оңтүстік жағына орналасқан.
Бұл кезеңде Үндістанда дравидтердің тайпалары тұрғанын айтып өттік. Олар тауда және джунглиде тұратын қарабайыр топтарға бөлінеді. Арийлер басып алғаннан бұрын оларда өркениеттіліктің көптеген белгілері болатын: сәнді қалалар салынып, сауда дамыған еді, алыс мемлекетгермен де сауда жүргізілетін.
Біздің дәуірімізге дейінгі екінші мыңжылдықта дравидтерді Гиндукуш және Памир тауларынан түскен ак тайпалар басып алып, олар Пенджаб және Ганг өзендсрінің жоғары бассейніне орналасты. Осы тайпаларды арийлер деп атайды, арийлер дегеніміз ақсүйек, жақсы тұқым деп аударылады. Дравидтерді олар «дасью» деп атаған.
Осы айтқап тайпалар ғасырлар бойы көшпелі өмір сүріп, көбінесе мал бағумен айналысты. Арийлер егін шаруашылығымен де шұғылданған. Олардың күріш, күнжіт және арпа отырғызғаны белгілі. Мақтадан мата тоқу, ыдыс-аяқ жасау, қола мен темірден қару соғу кәсіптерінің дамығаны анық. Егін шаруашылығының, қолөнер және мал өсірудің дамуы бірте-бірте сауданың пайда болуына әкелді.
Арийлер басып алғаннан кейін Үндістанда ауыл қауымы болғаны белгілі, ол алдымен отбасы қауымы болды да, соңынан қоныс қауымына айналып кетті. Бұл қауымдарды «вишпатья» деген старосталар, және «сабха», «самити» деген кеңес басқарды.
Үндістан жеріндегі отбасылар патриархалдық топқа жататын. Мүлік және билік тек қана әкесінің қолында жиналған еді. Әкесінің билігі кейін үлкен баласының колына өтетін. Жер қауымның да, жан ұясының да меншігі бола алады.
Ежелгі Үндістандағы құқық
Ежелгі Үндістан мемлекеті туралы сөз қозғамас бұрын ежелгі кезде «Үндістан» ұғымы қалай мағына бергеніне тоқталып өтейік. Сөз болып отырған дәуірде бұл елдің атауы болмаған. Бізге дейін жеткен әдеби мұраларда (мейлінше кейінірек шыққан) «Бхаратаварша» («бхараттар елі») деген сөз кездессді. Бұл сөз Үндістанның солтүстік бөлігіне немесе Ганга аңғарына ғана байланысты болған тәрізді. Үнді мифологиясында Үндістан түбегі «Джамвудьина» деп аталады, бірақ бұл атау кең түрде қолданылмаған.
«Үндістан» сөзі елдің солтүстік-батыс бөлігіндегі өзен атынан шыққан. Үнділердің өздері оны «Синдху», ирандықтар «Хинду», гректер «Индос», ал оның жағалауы тұрғындарын «индтер» деп атаған. «Үндістан» (Индия) сөзінің астарында «индтер елі» немесе «үнділер өлкесі» деген мағына жатыр.
Ежелгі Үндістанның мемлекеті мен құқығында Ежелгі Шығыстың бүкіл құл иеленушілік мемлекеттеріне тән типтік белгілерінен қоса біраз өзгешеліктер де бар. Ол өзгешеліктерге қоғамның касталық құрылымы жатады. Бұл құрылым мемлекеттік белгі ретінде бүгінгі күнге дейін сақталған. Сол сияқты Үндістанда ұзақ уақытқа дейін селолық (ауылдық) қауымдық белгілері сақталып қалған.
Елі және халқы. Ежелгі Үндістанның мемлекеті «Үндістан» деп аталатын орасан үлкен түбектің солтүстік бөлігінде, Үнді және Ганга өзендерінің мал және егін шаруашылығымен айналысуға өте қолайлы жағалауларында орналасты. Бұл аудандарда бұрыннан байқалған су тапшылығы ерте кезден бастап-ақ суармалы жүйе жасауды қажет етті.
XX ғасырға дейін Үндістанның ежелгі тарихы ғалымдарға б. д. дейінгі 2-мыңжылдықтың ортасынан, яғни оларды арий тайпаларының жаулап алған кезінен бастап белгілі. Бірақ XX ғасырдың 20-жылдары Махенджо-Даро мен Хараппа маңайында жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары бұл ұлы елдің ежелгі тарихы туралы түсініктерді едәуір тереңдетті. Ғалымдар Махенджо-Даро мен Хараппаның болған кезеңін б.д. дейінгі 3-мыңжылдыққа және материалдық мәдениеттің мұндай жоғары деңгейіне жеткен қоғам сөзсіз таптық, қоғам деген тұжырымға келді. Сол себептен Үндістан жерінде қоғам мен мемлекеттің дамуы, пайда болу кезеңі Египет пен Месопотамиядағы мемлекеттердің пайда болу кезеңімен шамалас.
Б.д. дейінгі екінші мыңжылдықтың ортасында солтүстік-батыс жағынан Үндістан аумағында арийлердің көшпелі тайпалары ене бастады. («Ария» сөзі ежелгі үнді тілінде «санскрит»-«аристократ» дегенді білдіреді). Алғашында ол халықтың атын білдіретін. Үндістанды жаулап алғаннан кейін «ария» сөзі халық атауы мағынасынан айрылып, «қайырымды» дегенді білдіре бастады. Жергілікті халыққа байланысты «төменгі» деген сөзге қарама-қарсы қолданылатын болды. Жергілікті тұрғындармен аяусыз күрес жүргізе отырып, олар алдымен Пенджабты және Үнді өзені бассейнінің жерлерін басып алды, одан соң Ганга өзені бассейннің аумағына кіріп, оны да жаулап алды. Бұл арийлік басқыншы тайпалар ежелгі үнді өркениетін, үнді мәдениетін құртып жіберді. Олар жергілікті тұрғындардың жартысын өздеріне бағындырды, жартысы езіліп-жаншылып, ыдыратылып, Декан таулы жазығына және басқа да тіршілікке, өмір сүруге қолайсыз өңірлерге қуылды.
Бұл елдің мемлекеті мен құқық тарихының 2 кезеңіне келсек, ол шамамен б.д. дейінгі 2-мыңжылдықтың екінші жартысынан бастап, дәлірек айтсақ, б.д. дейінгі VІ-IV ғасырларға келеді. Бұл Үндістанның құл иеленушілік мемлекеттерінің өркендеген дәуірі. Осы кезеңде ел нарығының дамуы жоғары деңгейге жетті. Өзен алқаптары елдің маңызды нарықтық аймақтарына айналды. Ирригациялық құрылыстар тізбесі кеңейді. Джунглилердің көптеген жерлері жыртылып, егін салымы. Мақта мен күріш өсіруге ерекше маңыз берідді. Бау — бақша істері қарқыңды дамыды. Қолөнері ауыл шаруашылығынан бөлінді. Үндістанның құл иеленушілік нарығында тауар өндірісі маңызды рол атқара бастады. Тұтыну өнімін өндіріп қана қоймай, енді қосымша күн өндірісі өріс алды. Бұл жетістіктер сауданың өркендеуіне, ескі қалалардың өсіп, жаңа қалалардың пайда болуына әкелді. Олардың арасына байланыс орнату ішкі сауданың дамуына әкеліп, одан соң сыртқы саудаға ықпал тигізді.
Өндіргіш күштердің дамуы елдің жеке бөліктерінің арасында нарықтық байланыс орнатып, олардың бірігуіне жағдай жасады. Өндіргіш күштердің дамуымен, сауданың өсуімен бірге Үндістанда құлдарды және ерікті қауымдастарды қанау күшейе түсті. Жоғарыда айтып өткеніміздей, жана құл иеленушілік мемлекеттің пайда болуы жаңа жағдайға байланысты рулық-тайпалық институттардың өзгеруіне, идеологиядағы өзгерістерге әкелді. Әдет-ғұрып құқықтары мен ауызша дәстүрлер енді мемлекеттің қажеттілігін өтей алмайтын еді.
«Дін ілімі», яғни, «Қасиетті ашылулар» (Веда) әдебиетіне жататын аса бай сутра (дәл аудармасы «жіп», яғни, тізбеленген, шумақталған өсиеттер) шығармалары болатын. Үндістанның құқық көздері осы ежелгі сутралардан бастау алады, Сутралардың қозғайтыны — дін, философия, этика, күнделікті өмір мәселелері. Ол ежелгі өсиеттер «смритиге» қатысты. Сутраларды кей кезде «веданға» деген, бірақ әдет бойынша олар қасиетті «канондар» арасына кірмейді, керісінше, «веда» мәтіні түсінік беруге, сол сұрақтар арқылы бағыт алады.
Ведаларға дәстүрлер, этимология, грамматика, фонетика, метрика және астрономия кіреді. Оларға жататын діни дәстүрлер туралы трактаттар-камасутралар, грихьясутралар бар. Грихьясутралардың айтар тағылымдары ерекше. Бұл жинақта үй ішілік салттар, яғни, үй қожайынына байланысты түрлі ақыл-кеңестер айтылады. Грихьясутралар шамамен шраутасутралардың кезеңіне жатады.
Драхмасутралар мазмұны жағынан олардан кең, яғни, оларда үй ішілік дәстүрлер мен отбасылық тұрмыс ережелерін, адамдардың әлеуметтік өмірін ретке келтіру және тұрғындардың түрлі топтарының жағдайлары, олардың мемлекетпен қарым-қатынасы туралы, т.б. жазбалар бар. Ғалымдар бұл жинақтарды б.д. дейінгі I мыңжылдықтың екінші жартысына, дәлірек айтар болсақ б.д. VI-VIII ғасырларына жатқызады.
Сутралардың негізінде біртіндеп ғылыми және саяси шығармалар, шастралар пайда болды. Сол сияқты эпикалық және этакалық құқықтық сипаттағы дхармашастралар келіп шықты. Олар дұрыс жүйеленген, өлеңмен жазылып, оқып, меңгеруге, есте сақтауға арналған трактаттар. Оларда бейнеленген брахмандық доктрина сутралардың идеялық мазмұнымен тікелей ұқсас болып келеді. Бірақ жүйелілігі жағынан сугралардан өзгеше. Шастраларда көптеген әдет-ғұрыптық концепциялар, белгілі-бір шығармалардың құрастырылған уақыты туралы айтылған пікірлер ондағы мәліметтердің дәл екендігін растай алмайды.
«Дхарма» терминшің мағынасы ете ксн, соның ішшдегі бастысы, әр кезеіще адсбиет жанрыңың әр түрінс байланыотылыгын бищіреді. Бүл созді одетте индивид (жеке адам) күнделікті омірінде басшылык,к.а алуға тиіс этика нормаларының жиынтык, атауы ретінде колданды. Дхарма-шастралар өзіндік кодекстер, олар қоғамның өр түрлі әлеуметгік топ-тарының мүшелерінс арнаған брахмапдардын акыл-онегелері мен осиетгері. Бүнымен қоса бүл мәтіңдер қүқық нормаларын да керсетеді (соньщ ішінде қшімыстық және азаматтық қүқык салаларындагы), олар мемлекеггік басқарудың үзак уақыт бойш төжірибесінің нотижесіндс пайда болған. Дхарміішастралар заң оіығарудың негізі ғана, бірак басты зандардың кодекстсрі емес,
«Қүдай заңы» мен ежелгі үнділік дхарманың екеуін бір нәрсе деп түсіну қате. Әйтсс де ортақ нәрселері коп. Осьшыц нотижссінде дхармашастрадар оз мазмүны жағынан ор тектес болып келеді. Олар азаматтык жоне кыл-мыстық заң шығару ісіне байланысты өсиетгерді ғана емес, сонымен бірге әр түрлі варналардың мшдеттеріне байланысты жанүялық, түрмыстық, культтық, санитарлык-гигисналық жазбаларды, т. б. біріктірді.
Маңу Заңдары дінн, этикалык, және заң туралы есиеггердің кең түрдегі жинаш.
Бүл осиеттерді үш бөлімге бөліп қарауга болады: олардың біріншісін брахмандардың түрлі діни осиетгсрі күрайды, екіншісін нормалар, яғни, мемлекеттік биліктің үйымдасуы мен оның азаматтармен қарым-қатынасыи реттейтін нормалар жиыны, үшіншісін азамаітық және кылмыстық істер нормалары қүрайды.
Ману Заңдары өлеңмен жазылған (шлокпен). Жіінак 12 бөлімнен түрады. Әр болімі отс кеп шлоктардан қүралған.
Брахманизм мен буддизмнін, шисленіскен күрссі түсында найда болғандықтан, Ману Заңдарынан сол күрсс корініс тапкан.
Буддизм б. д. дейінгі УІ-У ғ.ғ. пайда болган. Ол қүл иеленушілік қүрылыстың ыдырауынын алғашқы белгілері байқала бастаған кезең еді. Ашоктың түсында буддизм мемлекеттік дін ретінде жарияланды. Брахманизм буддизмнің Жйне мемлекетгің алдында жеңіліс тагггы да, күрес жүргІзе түрып, жойылып кетпеулері үшін «адамдар атасы» — «Ману осисттері» деген осы жинақты жасаган.
Жинақтың 12 болімінде дс олемнің пайда болуы, сословиенің қызметтері туралы, үіі қожайыныныц қүкықтары мен міндеттсрі ті-ралы, мүрагерлік қүқык.тары, патшаның қызметі, оның саясатынын принциптері және үкімет баскару, әр түрлі дәстүрлердің іскс асуы ‘гуралы, дөруіщтер мен тақуаларға деген осиеттер жәнс дүрыс омір сүрудін нормалары туралы т. б. айтылған.
Ерекше назар аудартатыны — ол әр түрлі элеуметтік топтардың жағдайлары, бүл жерде «Ману-смрити» дхармасутраның ежелгі дәстүр-леріне жол берген. Яғни, мүнда 4 варнаның өкілдерінің тортіп нор-маларына ерекше коңіл аударылады.
Енді осы азаматтардың арнайы санаггарыиың қүқыктык. жағдайьша ерекше тоқтала ксткен жөи, Қоғамдық өмірдің ор кезенінде әрбір варна (сословие) әр турлі сзтыға ие болған. Ал олардың окіддері қоғамда сол сатыға сәйкес орьш алады. Ману заңдары бойынша түрғындэр төрт түрлі үрпаққа беріліп отыратын жабык. олеуметтік топқа немссе варнага болінді. Олар: брахмавдар, кшатрийлер, вайшийлер, цгудралар. Алғашқы үшеуініқ өкілдері екі рет туғандар деп саналды.
Брахмандар. Екірсттутандардыңалғашкысы-брахмандар. Олароздеріп құдайдың ұртынан жаралғандармыз дел түсіндірді (Ману Заңдары, 31-бап, 1-тармақ). Тек солар ғана дінді уағыздай алатын еді. Олардыд міндеттері діни ілімді меңгеріп, үйреніп, озі жэне озгелер ушіи күдайга қүрбандық берулері керек. Қүрбандықтарды беріп қана қоймай, сый түріңце алып түратын еді. Ягни, олар барлық салыктар мен толемдерден босатылды. «Адамдардың ішіндегі ең касиетгісі болып саналады» (1 тарау, 96-бап), «тіршіліктің иесі болып, ең жоғаргы орында түрады» (1 тарау, 97-бап), «Әлемдегі бар нәрсенің бәрі брахмандардың меншігі болып табылады» (1 тарау, 100-бап). Оларға ешқашан тән жазасы белгіленбейтін. Бәрі, тіптен патшалар да брахманның пікірімсн санасатын. «Егер радж брахмандардың ақыл-кеңесіне жүгінбейтін болса-делінген заңда, -ол балшыкка батқак сиырдай болып өледі» (Ману заңдары),
Патша олардың тек кеңестерін тыңцап қаңа қоймай, сыйлық жасап, көңілін табуы тиіс болды. (VII тарау, 13-бап). Брахмандарға сот жоне озге мемлекетгік істерді шешу тапсырылатын (VIII тараудын 1, 2 баптары). Олар өзге варна окілдерінен өз қалағандарын талап ете алатын. Брахмандар сшюмнің к.ол астында болуы мүмкін смес. Жекс басы қасиетіі болғаңдықтан, оз ілімімен ерекше ауыр жазаларға жол ашатып. Брахмаңдарга колданылатын жазалар да жеңіл еді. Олар туралы ксйінірск тоқтай аламыз.
Екінші варна (екі рет туғандар)-кшатрийлер. Олардан көбінесе әскербасылары жэне радждар шығады. Олар Маңу Зандары боійынша күдайдын қольшан жарапған (І-тарау, 31-бап). Олардың мііщстгері бүкіч өлемді корғау (VII тарау, 2-бап), соныц ішінде бірінші болып брахмандарды қорғау. Бүл варна көбінесе коғамдық тәртіпті қорғаушылар варнасы. Және олар қасиетгі діи ілімдерін оқып, күрбандык шалулары керек. Ману заңдарының І-тарауы, 89 бабында былай дслінген: «Қарамагыіщағыларды қорғау, қайыр-садака үлестіру, курбаидық шалу, қүдай өсиеттеріи оқьіп-уйрену жоне адамдардың ащыиалықпеи айңалысуыңа жол бермеу міндетіерііі кшатрийге керсетіп отыру».
Үшіііші турғаи вариа-вайшийлер. Бүл ен көп өкілді иарна. «Ол варна өкілдеріи Қүдай санынан жаратқаң», -делінген Ману зандарытіыц 1 тарау, ЗЬбабында. Бүл нарна алдыңғы екі варнаға кірмеген букіл еріктілерді, яғіш, жср ондеушілер, қолонершілер, саудагерлер тағы басқаларды бірікггірді. Ману зандарының 1 тарау, 90-бабында кәрсетілгендей: «Мал бағу. садақа үлестіру, қүдайы қүрбандык шалу, дін ілімін окып-үйрену, сауда, өсімқорлық жөне жер өндсуді күдай вайшийге белгіледі». Бүдан өзге бүл варна иелсрінің міндетгері — асыл тастардың күнын айыра білу, тауардың сапасыіі ижырату, оз меншігін үлғайту. Ману зандары бойыііша бүл варна иелерінің қанадушы тапқа жататынын ацғаруға болады. ОГггкені Заң алдында да, адамдар аддында да вайшийдің ролі брахманнан 3 есе кем. Вайшийлер мемлекетке жоғары салықтар толеп түруға міндетті.
Ең төменгі варііа-щудралар. Дәрежесі жоғарыдағы үш варнадан айтарлықтай төмсн. Оны үстем тап окілдері «күд^йдың табанынан жаралғандыктан» (1 тарау, 91-бап) деп түсіндірді. Бүлар, яғни, шудралар оскер бағындырып алғаң тайпалардың мүшелері. Формальды түрде күлдар смсс, жеке басьша ерікті варна. Еірақ саяци қүқықтары мен бостандыктары жоқ- Ману зандарында бүларға бір-ақ кызмет белгілеп берген: «Шудра үшін рахатқа әкелетін жоғары дхарма-ол жасампаз брахмандарға кі.ізмет көрсету жоне дін ілімін оқыған үй қожайындарына іс кд>ыу» (IX тарау, 334-бап). Шудралардың қүк.ықтары мен бостаіщықтарының шекіелгеіщігін Маігу заңцарының кез кслген түсынал коруге болады. Әсіресе, «брахманға іщгдра ойелге үйлеігудш, дүрыс еместігі» (3 тарау 14, 170-баіітар туралы, кьілмыс пен жаза туралы боліміңде), азаматтардың ар-үжданы тур;шы айтылтан жерлерден көругс Гюлады.
«Ерікті адамдардың ең томенгі сатысында және аариадан тыс түрған адамдар тобы ол «аластатылғандар». Бүларды «чаіщалдар» деп те айтады. Бүл топқа ауыр қылмыс жасап, ортасынан куылғаіщар, отбасымен аурта (жүкпалы) шалдык.қандар, аралас нексден туғандар жатады. Чандаддардың мекен-жайы кошіііліктен болек, киімдері де өзгеше, олар иттің терісінен тігілген киімдер киюі кажет. Басқа жүртшылык бүлармен ешкашан, ешқандай қарым-қатьшас жасамайтьш. Тек к.айыр-садака ғана беретін. Бірақ «аластатьығандар» ол садаканы шіркеулердің жанында қара киініи, қара жамылып, колын корсетпей алулары шарт.
Ежелгі Үндістаида аса көп болмағанмен, күлдар да бар еді. Қүлдар сияқты еріксіз коишіліктің шьнү себептері мынадай:
1) соғыс кезінде түтқынға түскен оскери түтқындарды күлға айна,тщыру нотижесінде;
2) қүлдардың табпғи түрде пайда болуы (яғни, қүл мен күңнің балалары қүлса айиалдырылатын);
3) еріктілердің қүлдыққа сатылуы;
4) қарызын отемеген ерікті адамды қүлға аГшаллыру;
5) қылмыс жасағаны үшін ерікті адамды күлға айналдыру.
Ежслгі Үндістанда қүд еңбегі онша кеңінен пайдаланыла койсан жок. Қүлдарды тек үй іші жүмыстарына үстайтын. Қүл еңбегі ондірістің негізін қүрай алмады. Себебі, олардың саны өте аз еді. Қүлдар күкықтан жүрдан болган топ. Ману зандары оларды түрлі бостандықтар мен күкьіктардан жан-жақты шектейді. Мысалы, 8-тараудың 416-бабында корсетЬігсндсй: «К,үл, әйелі жәнс баласы тіптен оздері пайдаланып жүрген мүліктің де иегері бола алмайды». Бірак бүл елде сол сияқты қүлдықтан шығу да жеңіл болатын. Жағдайлары ескеріліп, жоғары орыңдарда арыз-шағымдары талқыға салынып, рүқсат етілетін. Ал карызын тез арада огеп болса, ол адам сол сөтінде еркіңцікке жіберілетін.
Міне, осы айтылғандардан шығатын бір корытыііды-Ежелгі Үндістандағы касталык. ұғымының беріктігі. Адамның қоғам, мемлскет пең заң алдындағы жауапкершілігі, міндеті, қүқықтары мен бостандықтары тІкелей варнаның қоғамдағы ориына тэуелді болды.
Ежслгі Үндістандағы меншік қүкығына назар аударатын болсак, Шығыстың өзге деспотия елдеріне қарағанда сал озгешелеу сипатқа ие еді. Ол Үндістанның негізгі саласы ауыл шаруашылығы болуына байланысты. Ежелгі Үндістанның құқықтық ескерткіштерінің және әр түрлі трактаггарыііың жеткізуі бойынша, біз ол заманда жердің екі турлі санатының болғандығым кореміз. Олар, яғни, жерге қауымның ие болуы жоне патша улесіне тиесілі жерлер. Негізінен брахмандардың да жерлері болған. Бірақ ол туралы жазбаларда айтылмайды,
Патша жерлері онша үлксн болған жоқ, ол коп үлес алмайтын. Патша жерін ауыл шаруашылығын бакылаушы кадағалап отырған. Егін егу, егін жинау жүмыстарына күлдарды пайдаланатын.
Одан өзге жалдамалы жұмысшыларды, айып төлеушілерді немесе қарызын отемегендерді дс океліп жұмысқа салатын болған.
Жердің коп болігі қауымдық болып есептслді. Оны шаруа кауымдастары еншіледі. Бүл жерде қауымдастар бір үлксн отбасы мүшелерінің жиыны. Ол кезеііде Үндістан тұрғындары патриархалдык түрмыста емір сүрді. Бір отбасында бүкіл туыстар жиналып, үлдары мен келіндері, немерс, шәберелері барі бас косып тұратын. Бүлардыц меншігі, дүние-мүлкі бөріне ортақ болды да, иегізгі басқарушы, отагасы болыи саналды. Ал бүндай қауымдар селолық қауымдастықтан жер үлесін алатын. Қауымдар жерді бірге пайдаланды. Қауым жер иссі, ал қауым мүшелері пайдаланушылар гана болды. Қауым мүшесінің жекс меншігінің, жерін, бауын, тоғаның күшпен тартып алуға болмайды (VII, 264-бап). Жер патшаның формальды түрдегі меншігі болғандықтан, оны сату, сатып алу, сыйлау немесе айырбас жасауга тыйым салынгап жок. Осындай принцип сан түрлі көптеген жске шаруашылықтарға (брахмандардың, көсевдердің, шенеуніктер және копестердің) да қатысты болған. Бүнын өзге халык.тардағы кауымдық жер күқыктарымен салыстырып қарағанда озгеше екені аныц. Шаруашылыкты жуйелі турде жүргізілгсн қүжаттардын жоқтығынан жердің қүкьіқтық жағдайын аныктауға мүмкіндік жоқ сді, Жсрге жеке меншіктің қүқықтык институттары болмады. Ешбір ескерткіште ірі жер иеліктері туралы айтылмаған. Бірақ жерге меншік қүқығы болшектенген еді. Жер мемлекетке (қауымға тиесілі, ол тікелей иелік етеді) жоне жеке шаруашылықтарға (қауымшылық және қауымнан тыс) тиесілі болды. Соңғысында ғана бүл қүқык іс жүзіндсгі меншік қүкығына айналдьг. Ману зандары бойыңша тск мемлексттік сот органдары ғаиа кауымдар арасындағы шекара туралы мөселені қауым мүшелері арасыңца даудамай туган кезде қарауға тиіс болатын, артығын мемлекетке алатын (Архашастра, 3-тарау, 9 бап).
Қозғалмалы мүліктін борі жеке иелікке жатгы. Жеке меншікгің кайнар коздері: сатып алу, сату, мүрагерлікке кдлдыру, жсрсбс бойынша белу (өңгіме жер бөлінісі туралы болып отыр), тауып алу, олжалау (соғыс кезіндегі), осімгс алу, жүмыс ақысы, мейірбан адамдардыц сыйлығы. Бүның Ішінде соғыс кезівдегі олжа-кшатрийге ғана тон, сол синқты мейірбан адамдардыд сыйлығын алу-брахманға ғана тән дәстүр.
Ежелгі Үндістан мемлекетіндегі міндеткерлік күқығына келетін болсақ, олардың түрлері аз емес еді. Әйтсе де, Ману зандарында келісім жасау нысандары туралы ешнәрсе айтьымаған. Бірақ екі жак арасындағы жанжалды шешуде Ману заңаары бойынша куәгерлерге жүгінетін, ал олар жок. болса, ант, ордалияны пайдаланатын. Осы жердс бір айта кететін норсе — көптеген азаматіык күк.ыктык: келісімдер Ежелгі Үндістанда куәгерлсрдің көзінше ауызша жүргізілгсн екен.
Ежелгі Үндістан құқығына келісім жөне зияи келтіру міндеткерліктері тән. Келісівдер осыігдай жағдайлардан туады.
Сатып алу. Бүл келісімнін объектісіне сапасы, салмағы, колсмІ бар норсе жатады. Сауда келісіміндсгі негізгі шарт оның жариялылығы болып есегггелген. Яғни. кезкелген құпия сауда келісімі құқыққа карсы деп табылды. Сатып алушының саудасын көргендер ғана өз куәгелері арқылы оны озгс адамның мүлігін сатып алудың қылмысты жауапкершілігінен күтқаратын. Яғни, бұл мүліктің тек өз иесі ғана сатушы бола алады дегш соз. «Өз меншігі смес затты сьгйлау иемесе сату делінген Ману заңдарында, сот ондірісінің орекетіне қайшы». Ондай жағдайда мүлік өз иесіне қайтарылатын, ал шығынын сатып алушы көтеретін (VIII, 199-бап).
Көзге көрінбес кемістіктері бар заттарды сату да заңға қайшы саналып, келісімді бұзуға рұқсат берілді. «Төртаяқты» жануарлардың жарамсызын сатса, бір жарым айда, ал «жарамсыз» құлды сатса, бір жылда келісімді бұзуға рұқсат делінген «Артхашастрада» (И 15).
Қарызға алу. Ману зандарында карызға алу келісімдеріне аса көп көңіл бөлінген. Өйткені мұндай келісімдер жұрт арасына кең тараған болатын. Бұл келісім бойынша қарыз беруші өз мүлкін қарыз алушының толық иелігіне беретін. Ал қарыз алушының міндеті берушіге тура сол тектес, сапасы сондай мүлікті өсімімен немесе өсімсіз қайтару. Өсімнің ең жоғары мөлшері де белгіленген.
Қолданылған әдебиеттер
- Тұрғынбаев Ә. Х. Социология. Алматы — 2001
- Раев Д. С. Социология тарихи қалыптасу кезеңдері. Алматы – 1999
- Ақиқат. № 6. 1999
