Реферат. ГИДРОСФЕРА

ГИДРОСФЕРА

 

 Гидросфера және дүниежүзілік су ресурстары. Су айналымы

Гидросфера және оныңңүрамдас бөліктері. Гидросфера — Жер шарының су кабығы, ол ғаламшардағы химияның косылыска түспеген табиғи судың барлығьн (сүйык, қатты жөне бу түрівдегі) қамтиды. Гидросфераны жөне оның қүрамдас бөліктерін зерттейтін ғылымды гидрология деп атайды. Гидрология зерттеу объектісіне қарай екі салаға: Дүниежүзілік мұхит пен оның бөліктерін зерттейтін мухиттану мен құрлыстағы суларды зерттейтін құрлық гидрологиясына жіктеледі.

Гидросфераның жалпы көлемі, шамамен, 1,4 млрд км³. Бұл орасан мол су массасынын тек 2,5%-ы гана түщы су, калған 97,5%-ын Дүниежүзілік мұхит пен құрлыктағы ащы сулар құрайды. Түщы сулардың басым бөлігі мұздықтарда шоғырланған. Гидросфераның күрамдас бөліктері мен олардағы су келемі 3-кестеде көрсетілген.

3-кесте

Гидросфераның құрамдас бөліктері жөне олардағы су көлемі

 

Гидросфераның құрамдас бөліктері	Су көлемі, км3
Дүниежүзілік мұхит	1 370 000 000
Жер асты сулары	60 000 000
Топырак ылғалы	82 000
Мұздыктар	24 000 000
Көлдер	230 000
Өзендер	1 200
Атмосферадагы су	14 000
Барлығы	1 454 327 200

 

Гидросферадагы судың жалпы салмаіы 1,5х10¹⁸ т, бұл Жер шары салмаіынын 1/4180 бөлігі болып табылады. Жер шары Күн жүйесіндегі ең «сулы» ғаламшар болып табылады, оның бетінің 71%-ын Дүниежүзілік мұхит алып жатыр. Ғаламшардың өрбір түрғынына шақканда 250 млн т судан келеді.

Судың ңасиеттері. Су — Жер шарындағы ең көп таралған айрыкша зат, химиялык қүрамы жөнінен сутек оксиді (Н₂О) болып табылады. Оның өзіне төн касиеттері бар, бұл касиеттерінің географияльщ кабықта жүретін процестер үшін маңызы зор.

Біріншіден, су калыпты жағдайдьщ өзінде үш бірдей күйде бола алады. Судың бір күйден екінші күйге ауысуы үшін белгілі бір мөлшерде жылу жүмсалады (булану, қар мен мүздың еруі) немесе бөлінш шығады (конденсаңия, судың қатуы).Мысалы, 1 г суды буландыру үшін жүмсалатын жылу 1 г мүзды ерітуге кажет жылудан 7 еседей артык болады.

Екіншіден, басқа заттармен салыстырғанда су каткан кезде көлемін ұлғайтады. Таза су қалыпты қысым жағдайында +100°С-та кайнап, О°С-та қататынын білесіядер. Су +4°С шамасывда ең жоғары тығыздықка ие болады; бұдан төмен температурада, керісінше тығыздығы біртіндеп кеміп, көлемі ұлғая бастайды. Қатқан мезетте судың көлемі күрт артып, бастапқы сұйык күйіндегі көлемінен 10%-ға жуык ұлғаяды. Табиғатта судың мұндай өзгерістерге түсуінің өзіндік маңызы бар. Су айдындарының бетін жапкан мұз судың төменгі қабаттарының одан өрі салқындауына жол бермейді. Өйткені су катқан сайын тығыз бола берсе, су айдындары түбінен бастап катар еді. Мұндай орасан мол мұз жаз кезінде еріп үлгермес еді, мүның өзі коршаған ортаға, судағы тіршілікке кері әсерін тигізген болар еді.

Үшіншіден, су еріткіш болғандықтан табиғатта таза күйінде болмайды, яғни оның күрамьшда еріген күйде азды-көпті бөгде заттар кездеседі. Суда тұздардың шоғырлану мөлшері, яғни тұздылыгы өркелкі болады. Судың тұздылығын бір литрдегі грамм есебімен (г/л), пайыз (%) және промилле (%о) есебімен өлшейді. Тұздылығы өр түрлі сулардың қату жөне ең жоғары тығыздык, байқалатын температуралары да айырмашылық жасайды (4-кестені караңдар).

 

 

4-кесте

Су тұздылығының оның басқа қасиеттеріне өсері

 (Н.П.Неклюкова бойынша)

 

Тұздылык, °/оо	0	5	10	15	20	24,7	30	35	40
Қату темпе ратурасы,°С	0	-0,3	-0,5	-0,8	-1,1	-1,33	-1,6	-1,9	-2,2
Ең жогары тьныздык байкалатын температура, °С	4	2,9	1,9	0,8	0,3	-1,33	-2,5	-3,5	-4,5

 

Өздерің кестеден көріл отырғандай, судың тұздылығы артқан сайын, кату температурасы төмендей береді. Сол себепті тұздылығы жоғары болатын терең көлдердің небір қатты аяздарда да қата қоюы қиын. Ал мұхит жағдайында беткі тұзды су қату барысында біртіндеп тығыздығы артып, төменге батады. Осының нәтижесінде мұхиттың неғүрлым төмен қабаттарына оттек жеткізіліп, ондағы тіршілікті камтамасыз етеді.

Төртіншіден, су баяу жылынып, баяу суынады. Бұл судың жылу сыйым-дылыгының өте жоғары болуымен түсіндіріледі. Судың жылу сыйымдылығы күмға карағанда 5 есе, темірмен салыстырғанда 10 есе жоғары. Ал судың ауамен салыстырғандағы жылу сыйымдылығы 3 мың есе жоғары. Яғни 1 см³ суды 1°-қа салқындату барысында 3 000 см³ ауаны 1°-ка жылытуға жетерлік жылу белінеді. Дүниежүзілік мұхиттың ғаламшарымыздағы алып жылу жинақтағыш ретіндегі рөлі судың осы маңызды қасиетімен түсіндіріледі. Тіпті кішігірім су айдынының маңында айрықша жүмсак климаттың орнайтындығы да осыған байланысты.

Судың касиеттері кысым мен температураға байланысты күшті өзгереді. Егер қысымы 1 атм. таза су 0° шамасында катса, 600 атм. жағдайында -5°С температурада катады. Бұл заңдылык негізінде тығыздығы 20 670 атм.-ға жеткен су +76°С температурада қатуы тиіс. Сонымен, біз елестете алмайтын күйдегі мұз, яғни ыстық мұз жоғарыда аталған қысым байкалатын Жер қойнауында кездесуі мүмкін. Температура өте төмен (-170°С), ал кысым аз болған жағдайда өте тығыз мүз калыптасады, оның тығыздығы 2,32 г/см²-ге жетуі мүмкін (бұл тығыздықты басқа қатты заттардың тығыздығымен салыстырып көріңдер). Кристалдык құрылымы жоқ мұндай мұздар Күн жүйесіндегі суық ғаламшарда кездеседі.

Судың аталған ғажайып қасиеттері Жер шарында тіршіліктщ пайда болып? Дамуына және сақталауына  жағдай жасалы. Касиеттеріне байланысты: географиялық кабықта жүріп жаткан процестердің барлығына бірдей қатысып, маңызды рөл атқарады.

Табиғаттағы су айналымы, оның маңызы. Судың Күн энергиясы мен ауырлык күіпі әсерінен гидросфера, атмосфера, литосфера жөне тіршілік д үниесін камтитьш үздіксізайналымьш Дуниежузілік ылгал айналымы. немесе су айналымы деп атайды.

Күн жылуы өсерінен теңіздер мен мұхиттардың, күрлыктың бетінен (өзен-көлдермен қатар, топырак пен өсімдіктер де буландырады) буланған су атмосфераға белініп шығады. Су айналымында ауа ағындарының маңызы зор, өйткені ауа массалары мұхит үстінен буланған ылғалды шалғай жатқан күрлыққа әкеліп жеткізеді. Жаңбыр күйінде жер бетіне кайта түскен судың басым бөлігі су айдындарын толықтырып, біразы топыракка сіңеді. Топырақ ылғалын сіндрген өсімдіктер оның артық  бөлігін қайтадан бу күйінде атмосфераға бөліп шығарады. Қүрлық өзендері өз суын теңіздер мен мұхиттарға жеткізіп, буланған судың орнын толтыруға өз үлесін қосады. Ал теңіздер мен мұхиттардан кайта буланған су атмосферага түсіп, айналым түйықталады.

Дегенмен соңғы жылдардағы зерттеулер су айналымының түйык емес екендігін дөлелдеп отыр. Өйткені атмосфераның жоғары кабатына көтерілген су буы Күн сөулесінің өсерінен оттек пен сутек иондарына ыдырап, ғарыш кеңістігіне өтіп кетеді. Ал жаңартау атқылаулары барысында жердің ішкі койнауынан келетін су (шамамен, жылына 130 млн т) гидросфераны толықтырып отырады. Тіпті осы сулар есебінен гидросфераның көлемі үлғайып келеді деген де болжам бар, өйткені мантиядағы су мөлшері 20 млрд км³ (гидросфера көлемінен 15 есе артык) деп шамалануда.

Судың барлық табиғат құрамбөліктерін (компонент) қамтитын айналымы көптеген миллион жылдар бойы тоқтаусыз жүруде. Жыл ішінде гидросфера-ның мардымсыз бөлігі ғана айналымға түседі. Су айналымының нөтижесінде мүздык сулары толығымен «жаңаруы» үшін 8 мың жыл, мұхит суына 3 мыңдай жыл кажет болса, ағынсыз көлдер үшін, шамамен, бұл процеске 300 жылдай ғана уақыт керек. Өзен сулары, шамамен, өрбір 12 күн, ал атмосферадағы су өрбір 9 күн сайын алмасып түрады.

Су айналымының нәтижесінде толығымен чоканару» үшін мұхит суына 2500 жыл, полярлық мұздықтар мен тау мұздықтарына 1600—9700 жыл, келдерге 17 жыл керек болса, өзен арналарындағы су өрбір 16 төулікте, ал атмосферадағы су 8 төулікте «жаңарады». Биологиялық немесе тірі организмдер мен өсімдік қүрамьшдағы сулардың «жаңаруына» бірнеше сағат қана жеткілікті (5-кесте).

5-кесте

Гидросфераның құрамдас бөліктерінің «жаңару» кезеңдері

 

Гидросфераның құрамдас бөліктері	Жаңару кезеці Жаңару кезені	Гидросферанын құрам- дас бөліктері	Жаңару кезеңі
Дүниежүзілік мұхит	2500 жыл
Жер асты сулары	1400 жыл	Көлдер	17 жыл
Топырақтағы ылғал	1 жыл	Ватпактар	5 жыл
Полярлык. мұздықтар мен	9700 жыл	Өзен аріга^гарындары
тұрақты кар кабаты		сулар	16 төулік
Тау мұздықтары	1600 жыл	Атмосфералык су	8 төулік
Көпжылдык. тоң аймактарын-	10000 жыл	Виологиялык. су	Бірнеше
дағы жер асты мұздары			сағат

 

 

 

Су айналымы литосфера, гидросфера мен атмосфераны бір-бірімен байланыстыру аркылы географиялык қабыкты калыптастырды. Осы арқылы Жер шарыньвд жанд кябығы — биосфераның («тіршілік қабығы») тұзілуіне алғышарт жасады. Су айналымыньщ табиғаттағы айрықша рөлі мұнымен ғана анықтал-майды. Ылғал айналымы барысында жылудың алмасуы коса жүреді. Өйткені бір жерде булануға жылу жұмсалса, екінші бір жерде ылғалдың конден-сациялануы барысында, керісінше, жылу бөлініп шығады. Бір жыл ішінде су айналымына Күннен келетін жылудын 25%-ға жуығы катысады. Сонымен, су мен жылуды тасымалдау аркылы су айналымы Жер шарының табиғат кешендерін калыптастыруда маңызды рөл атқарады.

Су айналымына адамның шаруашылық өрекеті елеулі түрде ықпал етуде. Ормандардын. жойылуы, орасан зор егістік алкдптардың пайда болуы, батпақ-тарды күрғату мен шөлдерді суландыру, жасанды алып бөгендердің күрылысы, шаруашылық максатта пайдаланылатын су мөлшерінің күрт артуы Жер шарындағы гидрологиялык, яғни сумен байланысты процестердін жүру барысын өзгертуде. Өйткені су айналымын үздіксіз тізбек түрінде елестетсек, сол тізбектің бір буынындағы өзгеріс бүкіл тізбектегі өзгерістерге себепші болады.

Адамның шаруашыльщ өрекеті нөтижесінде өзен суларының жылдык ағыны өзгерген. Өндірісте пайдаланылатьш сулар өндірілген өнім күрамына еніп немесе калдык су күйінде жердің терең койнауына кетіп, айналымға түсуі киындайды. Өндірістік жөне түрмыстык калдықтармен ластанған сулар табиғаттағы су айналымыньщ нөтижесінде гидросфераның барлық дерлік бөлігіне таралуда. Ғалымдар казіргі кезде адамзат үшін судың тапшылығы емес, ластануы басты проблема деген пікір айтуда.

 

 

• 12. Дүниежүзілік мұхит

Дүниежүзілік мұхит қандай бөліктерден түрады? Мұхит суының қандай қасиеттерів білесіддер?

Дүниежүзлік мұхит және ояың бөліктері. Дүниежүзілік мұхит суыньщ жалпы көлемі 1 млрд 370 млн км³ шамасында, бұл гидросфераның 94%-ын кұрайды. Мұхит суьшда табиғатта белгілі 110 химияльщ элементтщ 73-і кездеседі. Орташа теревдігі 4000 м болатын Дүниежүзілік мұхит Жер шарының 3/4 бөлігін алып жатыр. Дүниежүзілік мұхиттың бөліктеріне мұхиттар, теңіздер, шығанақ-тар мен бүгаздар жатады. Ол материктер мен араддар аркылы 4 мұхитқа бөлінген.

Әрбір мұхит өзіндік ерекшеліктерге ие. Тынык мұхит пен Солтүстік Мүзды мұхиттың кейбір ерекшеліктерін салыстыру негізінде осыған көз жеткізейік.. Тынық щхшп—Жер шарындағы ен ірі (ауданы — 178,7 млн км²), ең терең (орташа терендігі — 3976 м, ең терең бөлігі — 11022 м) және ең жылы (беткі суларының жылдык орташа температурасы +19Д°С)мұхит. Мүнда Дүниежүзішк мұхиттағы тереңдігі 5 мың м-ден асатын 35 шүңғыманың 25-і, сондай-ак 10 мьщ м-ден асатын 4 шүңғыма орналаскан. Тынык мұхит суының көлемі, шамамен, 710 млн км³. Солтүегік Мүзды мұхит, керісінше, Жер шарындағы ең кіттті (ауданы —14,8 млн км²), ең таяз (орташа тереңдігі — 1225 м, ен терен белігі —5527 м), көлемі ең аз (18 млн км³) мұхит болып табылады. Оның жартысынан астамын материктік кайрандар алып жатыр. Географиялық орнына байланысты климат жағдайлары катал. Қыста 90%-ға жуырын мүз жамылғысы басады, жаздьщ өзінде көпжылдык пак мұздары сақталады.

Кейбір ғалымдар Атлант, Тынык жөне Үнді мұхиттарыньщ оңтүстік бөлік-терін қамтитын 5-ші, яғни Оңтүстік мұхитты ажыратады, бірак бұл пікір кең қолдау тапқан жоқ.

Теңіздер деп мұхиттың құрлықпен, аралдармен немесе су асты кыраттарымен азды-көпті бөлініп жатқан бөліктерін атайтынын білесіңдер. Теңіз мұхиттың қүрамдас белігі болғанымен, одан суының касиеттері, ағыстары, тіршілік дүниесі аркылы айырмашылық жасайды. Оларды мұхиттан оқшаулану деңгейіне карай ішкі (Қара, Қызыл, Азов, Балтық, Мәрмөр теңіздері), аралдар аралыгындагы, (Сулавеси, Банда, Фиджи, Филишшн теніздері) және шетпкі теңіздер (Баренц, Шығыс Сібір, Кар, Лаптевтер, Чукот теңіздері) деп бөледі.

Шығанак—мұхиттың, теңіздің немесе келдің құрлыққа сүғына еніп жатқан, бірак су айдьшьшың негізгі бөлігімен жалғасатын күрамдас бөлігі. Кей жағдайда мұхитты шығанак пен теңіздерге бөлудің өзі шартты сипат алады. Мөселен, ерте кезден бері шығанақ аталып жүрген Гудзон, Мексика, Бенгаль, Парсы шығанақ-тары іс жүзінде теңіздер болып табылады. Ресейдің солтүстігіндегі күрлыққа сүғына еніп жаткан шығанактарды (Гыдан, Двина, Мезень, Печора жөне т.б.)

Бұғаз деп — өр түрлі су айдындарын жалғастыратын жөне қүрлыктың жеке бөліктерін беліп жаткан, салыстырмалы түрде жіңішке су кеңістігін атайды. Мөселен, Дрейк бұғазы Тынык мұхит пен Атлант мұхитын, Беринг бұғазы Солтүстік Мүзды мұхиттың Чукот теңізі мен Тыньщ мұхиттың Беринг теңізін жалғастырып жатыр. Сонымен, Дүниежүзілік мұхиттың жеке беліктері өзіндік ерекшеліктерге ие болғанымен, жаратылысы, табиғат жағдайлары, даму болашағы бір-бірімен тығыз байланысты біртүтас күрделі жүйені қүрайды.

Мұхит суының қасиеттері. Мұхит суыньщ басты қасиеттерінщ бірі — оның температурасы. Мұхит суының жылдык орташа температурасының ең жоғары көрсеткіштері (27—28°С) экваторлык ендіктерде байкалады. Ашық мұхитка карағанда теңіздерде, әсіресе қоңыржай ендіктерде жаткан теңіздерде жылдық температураның ауытқулары үлкен болады. Мысалы, Қара теңізде бұл көрсеткіш 17—24°С, Жерорта теңізінде 14°С-қа жетеді.

Жалпы алғанда, мұхит бетіндегі орташа жылдық температура +17,4°С. Орташа жылдык температураның ең жоғары көрсеткіші Тынық мұхит бетінде (+19,1°С) байкалады, бұл оның көпшілік бөлігінің төмен ендіктерде жатуымен түсіндіріледі. Үнді мұхиты бетіндегі орташа жылдьщ температура +17,1°С-ка тең. Жалпы алғанда, бұл көрсеткіш Дүниежүзілік мұхиттың 54%-ында +20°С-тан жоғары, тек 14%-ында ғана +4°С-тан төмен. Мұхит суының ең жоғары тем-пературасы (+32°С) Тынық мұхит бетінде тамыз айында, ең төмен температурасы (-1,7°С) ақпанда Солтүстік Мүзды мұхитта байкалған.

Қазіргі заманғы өлшеу қүралдарының кемегімен мұхит суьшьщ темпера-турасының географиялык ендік бойынша ғана емес, тереңдікке карай да таралу заңдылықтары аньщталып отыр. Мұхит суьшың беткі 25—50 м, кей жағдайда тіпті 100 метрлік қабаты қарқынды араласады. Осы себепті бұл қабатта судың температурасы салыстырмалы түрде біркелкі болады (10-суретті караңдар).

Теревдеген сайын алғашында температура күрт төмендеп, кейіннен баяу өзгере бастайды. Мұхиттың терең қабаттарында температура біркелкі темен болады, себебі мүнда полярлық аймақтардан келетін суык сулар басым болады. Жоғары ендіктерде мұхит түбіндегі судың температурасы 0° шамасында болса, әкваторльщ жөне коңыржай ендіктерде +2°, +3°С. Жалпы алғанда, Дүниежүзілік мұхиттың орташа температурасы +3,8°С.

Мұхит түбіне жақын су қабаттарының температурасына Жердің ішкі жылуы да әсер етеді. Мысалы, Қызыл теңіздің табанындағы ойыстарда судың температурасы +72°С-ка дейін жетеді. Ыстық тұз ерітіндісі күйінде болатын бұл судың күрамында темір, марганец жөне түсті металдар мелшері көдімгі мұхит суына карағанда мың есе кеп.

Мұхит суының 96,5%-ын таза су қүрайды, қалған 3,5%-ы еріген тұздардың үлесіне тиеді. Сондыктан мұхит суының басты касиетінің бірі оның тұздылыгы болып табылады. Дүниежүзілік мұхитта, шамамен, 49,2х10¹⁵ т еріген тұз бйрдеп есептеледі. Аталған тұзды қүрғақ күйінде жер бетіне біркелкі етіп таратып жайса, Жер шарын кдлындығы 150 м тұз кдбаты көмкерген болар еді. Осыншама мол тұздың миллиондаған жылдар бойы жиналуының езі Жердің геологиялык тарихымен тығыз байланыста жүрген күрделі процесс болып табылады. Мұхит суында кездесетін тұздар арасында ас тұзы (85%) басым, сондай-ақ мүнда магний, кальций және т.б. косылыстар бар. Дүниежүзілік мұхиттағы тұздардын. арақатынасы барлық бөлігінде бірдей, бірак. оның жеке бөліктеріндегі тұздылық көрсеткіші айырмашылық жасайды.

Дүниежүзілік мұхит суының орташа тұздылығы 35°/₀₀ шамасында. Бұл көрсеткіш судың беткі кабаттарында, көбінесе атмосфералық жауын-шашын  мен буланудың аракатынасына, сондай-ақ географиялык ендікке байланысты болады. Мұхит бетінен буланған судың күрамында тұз болмайтындьщтан, бұлттар тұщы судан тұзіледі. Сондықтан буланушылык жауын-шашын мөлшерінен басым болатын аудандарда мұхит суының тұздылығы жоғары болады. Тропиктерге таяу аудандарда тұздылык 37°/₀₀ шамасында болса, Қызыл теңіздің солтүстігінде Дүниежүзілік мұхиттағы ең жоғары тұздылық (41°/₀₀) байкалады. Ал мүздық-тардың еріген суымен толығатын жөне жаңбыр мол жауатын аудандарда (полярлык. жөне экваторлық ендіктер) мұхит суынын, тұздылығы төменірек. Мысалы, экватор маңында 34 % шамасында, коңыржай және поляр ендіктерінде 33°/₀₀ -ге жуық. Мұхиттың ірі өзендер келіп күятын бөліктерінде де су ашық мұхитка карағанда анағүрлым түщырак. Бұл құбылыс Амазонка өзенінің сағасынан 150 км алыс мұхит суында да байкалады.

Мұхит суының қүрамында тұздардан баска, орасан мол мөлшерде еріген газдар кездеседі. Олар мұхитқа атмосферадан келіп түседі, сондай-ак су асты жанартаулары аткылау барысында, суда жүретін химиялық жөне биологиялық процестер нөтижесінде бөлініп шығады. Ең маңыздылары — оттек, көмірқышқыл газы, азот және күкіртсутек. Оттекті мұхитта тіршілік ететін балдырлар фотосинтез процесі барысында бөліп шығарады, едөуір бөлігі ауадан алынады. Сол себепті тереңдеген сайын оттек мөлшері азая береді. Күкіртсутек бактерия-лардың тіршілік өрекеті нәтижесінде тұзіледі, бұл газ баска тіршілік иелері үшін өте зиянды. Қара тещздщ терең кабаттарында күкіртсутектің мөлшері 6,5 см³/л-ге жетеді, сондықтан теңіздің бұл бөлігінде тіршілік өнімділігі өте төмен. Мұхит суындағы еріген газдардың мөлшері температураға тікелей байланысты; су салқын болған сайын оның қүрамындағы газ мөлшері де көбірек.

Мұхит суының тұздылығы онда жүретін кептеген табиғи процестерге ыкдал етіп, сол арқылы бүкіл Жер шары табиғатының ерекшеліктерін калыптастыруға қатысады. Сендер өткен такырыптан судьщ тұздылығы арткдн сайын оның қату температурасы да төмендей беретінін білесіадер (4-кестені караңдар). Олай болса, суынған тұзды судың беткі кабатының тығыздығы артып, салмағы ауырлайды да, төмен ығысады. Оның орнына төменнен өлі салқындап үлгермеген жылы су қабаттары көтеріледі. Температурасы өркелкі су қабаттарынын бұлайша ара-ласуы мүздьщ тұзілуіне кедергі келтіреді. Беткі сулар төменге карай оттекті де тасымалдайды, мүның өзі тіршіліктің неғүрлым терең кдбаттарға таралуына жағдай жасайды. Мұхит суының каркынды араласуы нәтижесінде оның барлық кабаттары жылу мен зат алмасуына қатысады. Осылайша, орасан мол су массасыжн бойына жинацтаган жылуы, щрамында кездесетін алуан гщрлі заттары бар Дуниежузлік мұхит ғаламшар ауқымындары айналымдарды реттеуші қызметін  атқарады.

Мұхит суының қозғалыстары. Дүниежүзілік мұхит сулары ұдайы козға-лыста болады. Шығу тегі мен сипатына карай бұл козғалыстардың бірнеше түрін ажыратуға болады. Әсіресе тполқынды цозгалыспшр кең тараған, олар, негізінен, су бетінде жел өсерінен пайда болады. Құрлыктан мұхитка немесе мұхиттан қүрлыққа қарай соғатын желдер жағалаудағы су деңгейін өзгертеді (неліктен?). Сонымен катар су асты жанартауларының аткылаулары мен жер сілкінулерден соң орасан зор толкындар — цунами пайда болады. Жел әрекетінен пайда болған толкындардан айырмашылығы цунами бүкіл су массасын (түбінен бетіне дейін) камтиды. Цунами пайда болған ауданынан жан-жағына қарай 700—800 км/сағ жылдамдықпен таралады, бұл реактивті үшақтың жылдамдығымен парапар. Ашық теңізде оның үзындығы 100—200 км, биіктігі 1 м шамасында болады, бірақ жағалауға жакындағанда апатты толқыннын биіктігі 40 м-ге дейін жетуі мүмкін.

Мұхит суының вертикаль багыттагы қозгалыстары қасиеттері өр түрлі су кабаттарының алмасуы негізінде жүзеге асады. Мұхитта су қабаттарының верти-каль алмасуы тайыз жағалаулардағы күшті желдер әсерінен де болуы мүмкін.

Дүниежүзілік мұхиттың көпшілік бөлігінде төулігіне екі рет су деңгейі көтеріліп, екі рет төмен түседі, оны толысу жөне қайту толқындары деп атайды. Бұл күбылыс Айдың тартылыс күшіне байланысты екендігі адамдарға ерте кезден бері белгілі. Ашьщ мұхитта толысу толкындарының биіктігі 1 м-ден кем болады, бірак тар шығанактарға енген кезде, толысу деңгейі артады. Мысалы, ең биік толысу толқындары Канаданың солтүстік-шығысындағы Фанди шығанағында (18 м) байкалады. Толысу толқындарында орасан мол (шамамен 8-10¹² кВт) энергия жршақталған. Толысу энергиясына адамдар ежелден-ак назар аударған, алғашкыда бұл энергия тек диірмендерді айналдыру үшін пайдаланылды. XX ғасырда толысу толқындарының куатынан электр энергиясын өндіру мақса-тында толысу электрстанциялары салына бастады.

Дүниежүзілік мұхиттағы ең күрделі қозғалыстар су массасының горизонталь бағытта үлкен қашықтыкка тасымалдануымен байланысты болады. Оларды мұхиттың беткіагыстары деп атайтынын білесівдер.

Атмосфераның жалпы циркуляциясы өсерінен Д үниежүзілік мұхитта беткі ағыстардың біртүтас жүйесі калыптаскан. Экватордың екі жағында пассаттар өсерінен қалыптасатын ағыстар шеңберлі айналым жасайды. Олар солтүстік жарты шарда сағат тілі бағытымен, ал оңтүстік жарты шарда оған қарсы бағытта болады. Субтропиктік жоғары кысымды орталықтар маңында олар үлкен айналымдар жасайды (11-суретті қараңдар).

Бұл альш ағыстар жүйесінің түракты бөліктерін Солтцстік жөне Оңгщстік пассат агыашры деп атайды. 7-сыныпта сендер осы ағыстар негізінде калыптасқан Гольфстрим, Бразилия жвне т.б. жылы ағыстармен таныскан болатынсыңдар. Батыстан шығысқа бағытталған пассатаралыц царсы агыс экватордан сөл солтүстікке карай жатыр. Қоңыржай және поляр маңындағы ендіктерде төмен кысымды ортальщтар (Алеут, Исландия) маңында ағыстар кіші айналымдар жасайды. Оңтүстік жарты шардың коңыржай белдеуі аркылы шеңбер жасап, Дүниежүзілік мұхиттағы ең қуатты суық ағыс — Антарктикалық агыс немесе Батыс желдер агысы өтеді.

Жалпы алғанда, Дүниежүзілік мұхиттағы беткі аіыстар жылу мен ылғалдьщ тасымалдануында айрықша маңызға ие болады. Олар мұхиттардың батыс бөлігінде жылы суларды полюстерге карай бағыттау аркылы жоғары ендіктерді жылытады, ал шығысында әкватор маңына салқын суларды алып келеді. Ауа ағындары сияқты, ағыстардың да жылы немесе суық екендігі қоршаған орта температурасына катысты анықталады. Мәселен, жылы ағыс деп есептелетін Гольфстримнің температурасы Скандинавия жағалауларында 4°С болса, суық ағыстар катарьша жатқызылатын Канар агысының Африка жағалауларындағы температурасы 23°С шамасында болады. Температурасы өр түрлі болатын ағыстар коңыржай белдеулерде бір-бірімен түйіседі. Бұл аудандарда биологияльщ өнімділік жоғары болады.

 

• 13. Құрлық сулары

Құрлык суларына өзендер мен көлдер, мұздықтар мен батпақтар, жер асты сулары, сондай-ак жасанды су көздері (бөгендер, каналдар, тоғандар) жатады. Қүрлық суларын орналасу орнына байланысты беткі жөне жерастысулары деп бөледі. Беткі сулар қүрлык суының 2/3, жер асты сулары 1/3 бөлігін құрайды. Су айналымы шеңберінде күрлық сулары да қамтылады.

Өзендер. Өзендер суының көлемі гидросфера аукымында мардымсыз болғанымен, олар су айналымында өте маңызды рәл аткарады. Өзендерде батпактарға карағанда 4 есе, көлдерге қарағанда 60 есе аз су (2000 км³) жинақ-талған, бірақ оның суы алмасу үшін бар болғаны 16 төулік кажет (батпакка — 5 жыл, ағынды көлге — 17 жыл).

Өзен деп едәуір мөлшерде айкын калып-тасқан тұрақты арнасы бар, өзінің су жинау алабына түсетін атмосфералық жауын-шашындармен әрі жер асты суларымен коректенетін ағын суды атайды. Өзен жүйесі басты өзенді және оның салаларын камтиды. Өзен күрделі табиғи жүйе, ол көптеген кұрамдас бөліктерден түрады. Өзен жүйесі суын жинайтын аумақты өзеннің су жинау алабы деп атайтынын білесіңдер. Дүние жүзі өзендері арасында алабы ең үлкен өзен Амазонка болып табылады, оның су жинау алабы — 7 млн км² (12-сурет). Өзендер өздері барып күятын теңіздер мен мұхиттардың

алаптарына енеді. Жалпы алғанда, күрлықтың барлык өзендері Атлант және Солтүстік Мүзды мұхиттың, Тынык жөне Үнді мұхитының алаптарына, сондай-ак ішкі түйьщ алапқа жатады. Алаптар арасындағы шекараны суайрыц деп атайды. Таулы аудандарда суайрық көбінесе тау жоталарының кыркасына сәйкес келеді. Жазықтарда, әсіресе батпавды, тегіс жерлерде суайрық бұлай айкын ажыратылмайды. Кейде бір өзеннің өзі екі алапқа бағытталған бөліктерге ажырап кетуі мүмкін. Сирек кездесетін бұл күбылысты езеннің бифуркациясы деп атайды. Мөселен, Ориноко жоғары ағысында екіге айырылады; бір бөлігі Ориноко атауын сақтап, Атлант мұхитына күйса, екіншісі (Касикъяре өзені) Амазонканың саласы — Риу-Негру өзеніне барып косылады.

Өзеннің маңызды сипатының бірі — су шығыны мен жылдык ағьш. Су шыгыны. деп өзеннің су кимасынан белгілі бір уакыт бірлігі ішівде ағып өтетін су мөлшерін атайды. Әдетте, су шығынын секундына ағып өтетін текше метр (м³/сек) есебі-мен өлшейді. Дүние жүзіндегі ең мол сулы өзен Амазонканың су шығыны 220 000 м³/сек, ал біздің еліміздің ең ірі өзені Ертісте бұл көрсеткіш 960 м³/сек-ка тен. Өзеннщ жылдыц агыны өзеннщбіржылішіндегісушығыныньщмөлшерімен «иыкталады. Өзеннің жылдык ағыньшын көлемі өзен алабының климат жағдай-ларына және жер бедеріне төуелді болады.Жылдық ағын мөлшері, өзен ағып өтетін аумақтағы тау жыныстарының шайылу каркындылығы, жер бедерінін; сипаты цаттыагынды, яғни өзен суының тасымалдайтьш катты материалдарының көлемін анықтайды. Амазонка жылына 500 млн т, ал сазды жыныстар тараған аумакпен ағып өтетін, дүние жүзіндегі ең лайлы өзен Хуанхэ (қытайша «сары өзен» дегенді білдіреді) бір жыл ішінде 1 млрд 820 млн т катты заттар тасымалдайды.

Өзен суы өр түрлі жолмен толығады, осыған сәйкес оның қоректену көзі аныкталады. Өзендер коректену сипатына байланысты мұздықпен, қар суымен жаңбыр жөне жер асты суымен, т.б. қоректенетін өзендер деп жіктеледі. Басты коректену көзіне және климат жағдайларына байланысты өзеннің режімі, яғни белгілі бір мерзім (төулік, жыл мерзімі, жыл) ішіндегі деңгейінің өзгерістері аныкталады. Осыған сөйкес, жазы құрғак жерортатеңіздік климат жағдайында өзендер кыста мол сулы болады. Муссонды климат төн болатын Оңтүстік және Шығыс Азияда мол жаңбыр өсерінен жазда өзен деңгейлері шамадан тыс көтеріліп, апатты тасқындар жиі болады. Ал Амазонка мен Конго жыл бойы жаңбыр мол жауатын аумақтар аркылы ағатындықтан, деңгейлері жыл бойы түрақты жоғары болады.

Сонымен, климат жағдайлары аумақтағы өзен торынын жиілігіне, ағын мөлшеріне, режіміне жөне т.б. тікелей әсер етеді. Сондыктан белгілі орыс климатологы А.И.Воейков «Өзендер — климаттың өнімі» деп атап көрсеткен.

Адамзат коғамы да ерте кездерден бері өзінің шаруашылык өрекеті арқылы өзендерге елеулі түрде ыкпал етуде. Адамзат тарихындағы алғашқы өркениеттер мен калалар, мөдениет ошактары өзен бойларында пайда болған. Әсіресе Месопотамия, Ежелгі Египет, Ежелгі Қытай жөне Үнді жеріндегі өзендік өркениеттер дамудың шыркау шегіне жеткен. Қазіргі кездің өзінде аса ірі қалалардың, өнеркөсіп орталықтарының көпшілігі, сондай-ақ аса маңызды ауыл шаруашылыкты алқаптар өзен бойларында орналаскан. XX ға-сырда адамның шаруашылық өрекетінің өзендер режіміне кері ықпалы қаркындай түсті. Өзен суын өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының, түрмыстык кажеттерге пайдалану қарқынының артуы, алуан түрлі гидро-техникалық күрылыстардың (бөгендер, каналдар, бөгеулер) салынуы өзендердің ластануына, режімінія бүзылуына себепші болуда. Әрбір өзен біртүтас табиғат кешенінің бөлігі болып табылады, сондыктан өзендер режімінің кері өзгерістері табиғаттың баска да күрамбөліктерінің (компонент) өзгерістерін тудыратыны сөзсіз. Сол себепті өзендерді қорғауда олардың үлкен-кішілігі, маңызды, маңызды еместігі туралы мәселе көтерудің өзі орынсыз.

Көлдер. Дүниежүзілік мұхитпен тікелей байланысы жок, табиғи казан-шүңкырда, ойыста орналасқан су айдынын көл деп атайды (6-кестені караңдар).

Жалпы алғанда, көлдер күрлық ауданының 2%-ға жуығын ғана алып жатыр. Бірак көлдер күрлықта біркелкі таралмаған.Дүние жүзіндегі аса ірі көлдеркесте

Атауы	Орналасқан жері	Аудаиы, мың км2	Ен терең жері, м
Каспий теңізі	Еуразия	390	1025
Жоғарғы көл	Солтүстік Америка	82,4	393
Виктория	Африка	68	80
Гурон	Солтүстік Америка	59,6	228
Мичиган	Солтүстік Америка	58,1	281
Арал теңізі	Азия	37,1	61
Танганьика	Африка	34	1435
Байкал	Азия	31,5	1620
Ньяса	Африка	30,8	706
Үлкен Аюлы көл	Солтүстік Америка	30	137
Үткен Еріксіздер көлі	Солтүстік Америка	28,6	156

 

Көлдер қазаншүңқырының шығу тегі мен калыптасуына байланысты текто-никалың, щздыц, щздық-тектоникалық, қалдыц феликт), карсты, жанартаулық және т.б. болып бөлінеді. Тектоникалык көлдер жер кыртысының майысьш, төмен түскен бөліктерінде жөне жарыктар бойымен пайда болған. Жер шарындағы ең терең көл — Байкал көлі шығу тегі жағынан тектоникалық көл болып табылады.

Шығыс Сібірдің оңтүстігінде орналасқан Байкал көлі — ғаламшарымыздағы айрықша көлдің бірі. Тектоникалық жолмен пайда болған орасан үлкен қазаншуңқырдың ұзындығы — 636 км, ені 80 км-ге, ал ауданы 31,5 мың км²-ге жетеді. Байкал жағалауының жалпы ұзындығы 2,5 мың км, ал тереңдігі (1620 м) жөнінен Байкалға теңесетін көл жоқ. Көлде шамамен 23 мың км³ су жинақталған, ол Азов теңізімен салыстырғанда 95 есе көп! Байкалда дүние жүзіндегі тұщы су қорының 20%-ы шоғырланған, оның суы аса мөлдір, оттекке бай. Судың мөлдірлігі соншалық, желсіз күндері 40 м тереңдікке дейінгі көл түбі көрініп жатады. Байкалда 26 арал орналасқан, ең ірісі Ольхон аралы. Көлге ірілі-ұсақты 336 өзен құяды, жалғыз Ангара өзені ағып шығады. Якут (саха) тілінде көл аты «бай көл» дегенді білдіреді. Шындығында да, Байкал суға ғана емес, тіршілік дүниесіне де бай. Көлде өсімдіктердің 1000-ға жуық түрі, балықтар мен жануарлардың 1550 түрі кездеседі. Көлде тіршілік ететін ескек аяқты ұсақ шаяндар — эпишуралар көл суын ластайтын усақ балдырлармен қоректену арқылы көл суын тазартады.

Қырғызстандағы Ыстыккөл, Қазакстан жеріндегі Зайсан, Марқакөл, Шығыс Африка көлдері шығу тегі жағынан тектоникалық көлдер болып табылады. М . здық-тектоникалық көлдер төрттік мүз басулар барысында мұздыктар тереңдетіп, өңдеген тектсшикалык казаншүнкырларда орналасады. Солтүстік Америкадағы Үлы көлдер, Фенноскандия келдері осындай көлдер катарына жатады. Мұздық көлдер мұздың қазу жөне сырғу әрекеті нөтижесінде калыптасқан қазаншүңкырларды алып жатыр. Мұздық көлдер Альпі мен Кавказда, баска да таулы аудандарда таралған, олар көбінесе кішігірім болады. Бір кездегі аса ірі теңіз алабының орнында калған көлдерді қалдық көлдер деп атайды. Олардың қатарында дүние жүзіндегі ең үлкен көл — Каспий теңізі бар. Африкадағы Чад көлі де шығу тегі жағынан калдык көл болып табылады.

Режіміне карай ағынды (өзен ағып шығатын көл) және ағынсыз көлдер (езендер келіп күйғанымен, ағып шықпайды) болуы мүмкін. Өзендермен салыстырғанда көлдердің суы едөуір апды болады. Ағынды көлдердщ суы, негізінен, түщы болады, ал ағынсыз түйық көлдер кебінесе ащы келеді. Тіпті бір көлдің өзінің жеке бөліктерінің суы тұздылығы жөнінен айырмашыльщ жасауы мүмкін. Мысалы, Балқаш көлінің батыс бөлігіне келіп қүятын су мөлшері шығыс бөлігіне карағанда 5 есе көп, сондықтан батысы түщы болады.

Өзендерде тұздыльщ кебінесе 3—5 г/л-ден аспайды, ал көлдерде бұл көрсеткші 14-тен 300 г/л-ге дейін жетеді. Тұздылығы өте жоғары көлдер катарына АҚШ жеріндегі Үлкен Тұзды көл, Оңтүстік-Батыс Азиядағы Өлі теңіз жатады.

Өлі теңіз — ұзындығы 80 км, ауданы 940 км² болатын тұзды көп. Ол екі қазан-шұңқырдан тұрады: оңтүстік бөлігінің тереңдігі бірнеше метр ғана, мұнда калий тұзы өндіріледі. Ал солтүстік қазаншұңқырдың тереңдігі 403 метрге жетеді, бұл Жер шарындағы теңіз деңгейінен ең төмен орналасқан жер. Өлі теңіздің әрбір литр суында 322 г тұз бар, яғни тұздылық 322 °/₀₀ (мұхит суының өзінде орташа 35°/^ екенін білесіңдер). Егер бұл көл кеуіп қалған болса, оның орнында қалыңдығы 21 м тұз қабаты қалар еді. Ғалымдар Өлі теңіздегі еріген тұз мөлшері 44 млрд т шамасында екенін айтады. Өлі теңіздің минералды тұздары мен саз балшықтары қазіргі кезде емдік мақсатта кеңінен пайдаланылады.

Тұзды көлдерде ас тұзының, калий тұздарының, сода, йод, бром жөне т.б. минералды шикізаттың мол коры шоғырланған. Каспийдің қайраңында мүнайдың мол коры шоғырланған. Көлдерде бальщ шаруашылығы дамыған, ал ірі келдер көлік катынасына пайдаланылады. Түщы көлдер елді мекендер мен көсіпорындарды сумен камтамасыз етеді, тұзды (минералды) көлдерді емдік мақсатта пайдаланады. Көлдер айналасының климатына да колайлы өсер етеді; климаттың континенттілігін азайтады, ауаның ылғалдылығын арттырады. Адамның шаруашылық өрекетінен көлдерде су өсімдіктерінің шамадан тыс көбеюі, судағы газ күрамының өзгеруі (күкіртсутектің пайда болуы) өсерінен судың сапасы нашарлайды, судағы оттектің мөлшері азаяды. Бүған егістік алкаптардан келетін, қүрамында фосфор мен азот бар қалдық сулар, көлдің су жинау алабындағы антропогендік өзгерістер де себепші болады.

Мұздықтар. Қазіргі кезде күрлык ауданыньщ, шамамен, 11 %-ға жуығы, яғни 16 млн км² аумағы мұздықтармен жабылған. Муздық деп әдетте катты күйде түсетін жауьш-шашынньщ жинақталып, біртіндеп өзгеруінен қүрльщта тұзілетін көп жылдық мүз қабатын атайды. Мұздықтарда 24 млн км³ түщы су жинакталған, бұл ғаламшардағы түщы су қорының 70%-ға жуығын қүрайды. Бұл орасан зор мүз массасын күрлық бетіне жайып, таратса, калыңдығы

160 метрге жететін кабат пайда болар еді. Ал мұздыктар толығымен еріген жағдайда, Дүниежүзілік мұхиттьщ деңгейі 60 м-ден астам көтерілер еді.

Мұздықтар жауған кардың жентектеліп, қар-мүз массасы — фирнге, оның ауырлык күшіне байланысты тығыздальш, глетчерге (мүздык мүзы) айналуынан тұзіледі. Бұл күрделі процесс бірнеше ондаған жылдарға, ал Антарктиданың орталык бөлігінде тіпті 1000 жылға дейін созылады. Мұздықтардың қалыптасуына, ең алдымен, климат өсер етеді, яғни температура төмен, жауын-шашын мөлшері көбірек болған сайын мұздықтардың тұзілу мүмкіндігі артады. Поляр маңы аудандарында жауын-шашын өте аз болғанымен температура жыл бойы төмен болғандыктан, осы аз ылғалдың өзі буланып кететіндей жағдай жок.

Қүрлык мүздьщтарьш жамылгы (Антарктида мен Гренландияны, арктикалык аралдарды жауып жаткан түтас мүз жамылғысы) және тау щздыцтары деп екіге беледі.

Жалпы ауданы 12,5 млн км² болатын Антарктида мұздықтарының қалын-дығы 4,5 км-ге жетеді, орташа көрсеткіш 2 км-ге тең. Антарктидада таулар түгелімен дерлік мүздықпен жабылған, ең биік шындар ғана мүз бетінен көтеріліп, шығып түрады. Мүндай жартастарды нунатак (эскимос тілінде «нуна» — жалғыз, «так» — жартас дегенді білдіреді) деп атайды. Антарктида мұздықтарының шеткі беліктерінен сынған мүздар кейде ашық мұхит арқылы басқа аймактарға ығысады, оларды щзтаушр деп атайды. Көлемінің 90%-ға жуығы су астында жататын мүзтауларда таза су жинақталған. Сондыктан Антарктида мүзтау-ларын шөлді аудандарды ауыз сумен қамтамасыз ету максатында пайдалану жобалары жасалуда. Гренландияда мұздықтар ауданы 1,7 млн км²-ді құрайды, қалыңдығы 2,5 км-ге жетеді.

Тау мұздықтары жамылғы мүздықпен салыстьфғанда пішіндершщ, көлемішң әр түрлі болуымен ерекшеленеді. Олар тау төбелерінде, беткейлерде және аңғарларда орналасады. Ең көп таралғаны — аңғарлық мұздықтар, олардан тау өзендері бастау алады. Мүндай аңғардың бұл түрі трог (немісше Тго§ — астау деген сөз) деп аталады. Аңғарлық мұздықтар кейде тарамдалып, ағаш төрізді шшінге ие болады. Мүндай тау мұздықтары өте үзын болады; Аляскадағы Хабборт мүздығының үзындығы 145 км-ге жетеді. Ылғалды ауа массаларының жолында жатқан тау жоталарында таудың ішкі аудандарына қарағанда мұздықтар күшті дамыған.

Мұздықтар дүниежүзілік ылғал айналымында маңызды рөл атқарады. Мұздықтардың тұзілуінде климат жағдайлары басты орын алса, керісінше, мүздық альбедо аркылы ауа температурасын төмендетеді. Мұздықтың үстіндегі ауаның күрамында ылғал мен шаң-тозаң өте аз болады, сол себепті жылу сіңірілмейді. Мұздықтардың ауданының өзгеруі гидросфераның ғана емес, бүкіл географиялық кабықты қамтитын кері өзгерістерге алып келуі мүмкін.

         Жер асты сулары. Жер қыртысының жоғары қабаттарына сіңген сулар
күрлыктағы жер асты суларын құрайды. Олардың пайда болуы жауын-
шашынмен тығыз байланысты, бірақ су айналымы түйық болмағандыктан жер кьфтысына мантиядан да едөуір мөлшерде су келеді. Жер асты сулары, әдетте, су өткізгіш кабатта жинақталады, олар су өткізбейтін қабатпен кезектесіп келеді. Жер бетіне жақын жатқан, бірінші су өткізбейтін кабаттың үстінде жаткан сулы кабатгағы сулар грунт сулары (немісше Сгипсі — топырак, негіз) деп аталады казактар оларды еспе сулар дейді. Олардың қысымы жоқ, су деңгейі жыл мезгілдері бойынша өзгеріп отырады. Жауын-шашын мөлшері артканда су деңгейі көтеріледі, күрғак кезенде төмендейді. Еспе сулар 3 м-ден 30 м-ге дейін теревдікте таралған. Неғұрлым тереңде жатқан кабатаралык сулардын ішінде артезиан суларының маңызы зор. «Артезиан» атауы Франциядағы Артуа провинциясының атымен байланысты, мұнда 1126 жылы терең артезиан кұдығы казылған болатьш. Қазақстан аумағының өзінде 70-тен астам артезиан алабы аньщталған.

Жер асты сулары жату тереңдігіне қарай ғана емес, химиялык күрамына, температурасына байланысты да айырмашылық жасайды. Құрамында адам организміне кажетті өр түрлі элементтер бар минералды. сулар емдік мақсатта ежелден бері пайдаланылып келеді. Мысалы, тек Қазакстан аумағының өзінде ғана 300-ден астам минералды бұлақтар зерттеліп, олардың дертке шипалық қасиеттері аньлқталған. Жер асты сулары елді мекендерді ауыз сумен камтамасыз етуде және егістік алкаптар мен жайылымдарды суару максатында кеңінен пайдаланылады. Дүние жүзіндегі калалардың 70%-дан астамы сумен жер асты суы есебінен камтамасыз етіледі. Азия мен Солтүстік Американың, Африка мен Аустралияның шөлді аудандарында жер асты суы бірден-бір су көзі болып табылады. Жер асты суы көп пайдаланылатын аудандарда грунт суының деңгейі төмендеп, оның ластануы байқалуда. Сондықтан жер асты сулары да беткі сулар төрізді тиімді пайдалануды қажет етеді.